Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3666 0 pikir 29 Mausym, 2009 saghat 19:23

Mayra KEREYBAEVA. «Nemis avtonomiyasyna» nemisterding ózderi qarsy boldy

 

 

1979 jyly Selinograd qalasynda «Nemis avtonomiyasynyn» qúryluyna qarsy úiymdastyrylghan mausym oqighasyna biyl 30 jyl tolyp otyr. Búl – qazaq tarihyndaghy manyzdy oqighalardyng biri. Orynsyz sheshim qazaq halqynyng narazylyghyn tudyrdy.
Sol tústa KSRO boyynsha shamamen 2 million nemis bolghan. Sonyng 1 millionnan astamy Qazaqstanda túrghan. Sondyqtan da qazaq jerining dәl ortasynan nemis avtonomiyasyn qúru turaly sheshimdi ortalyq qolay kórgen. Ony iske asyru ýshin júmys toby qúrylghan. Ony KSRO Memlekettik qauipsizdik komiytetining basshysy Yu.V.Andropov basqarghan.
Avtonomiyanyng ortalyghy retinde tandap alynghan Aqmola oblysy Ereymentau qalasyna QazSSR Kompartiyasynyng ekinshi hatshysy A.Korkin bastaghan delegasiya kelip: «Myna jerge nemis avtonomiyasy ornaydy, oghan basshy bolyp Krasnoznamen audanynyng birinshi hatshysy Andrey Braun saylanady» dep mәlimdeme jasaydy. Osydan keyin baryp qarsy tolqu 1979 jyldyng 13 mamyrynda bastaldy.
Óz basym – osy oqighany kózimen kórgen kuәgerlerding birimin. Qaladaghy Selinglavsnab aimaqtyq basqarmasynyng esepteu tehnikalyq engizdiru bóliminde agha injener bolyp qyzmet atqaratynmyn. Búl mekeme soltýstik 6 oblysty qanymdaytyn ýlken qúrylym edi. Tek Esepteu ortalyghynyng ózinde 100-den astam joghary bilimdi jas injener qazaq kadrlary júmys istedik. Kóbi matematika men elektronikany tolyq iygergen, bilimdi qyz-jigitter edi.
Sodan mausymnyng 14-i kýni S.Seyfullin atyndaghy Selinograd pedinstitutynyng fizika fakulitetinde oqityn Barhyt Nәkenova deytin student qyz qasynda eki dosy bar bizding ýige keldi. Olar: «Bizge kómektesetin joghary bilimdi, últtyng taghdyryna jany ashityn, aqyldy intelliygensiya kerek. Qazaqstan jerine «Nemis avtonomiyasyn qúru turaly» zansyz sheshim shyghyp jatyr, biz ony mýlde boldyrmaugha atsalysuymyz kerek», – dedi. Onymen qosa ústazdary últjandy azamat Bayanbay Húsayynovtyng sәlemin jetkizdi. Qoldarynda eki tilde jazylghan listovkalar bar eken. Osylardy tezirek kóbeytip, taratu kerek ekenin aitty.
Men olardyng aitqandaryn saralap, listovkalardy múqiyat oqyp shyqqan son, qashanghy әdetim boyynsha әkemmen aqyldasyp aludy jón kórdim. Shúghyl týrde qaladan 18 shaqyrym jerdegi tughan ýiime bet aldym. Studentter shygharyp saldy. Ákem: «Baghyttaryng dúrys, senderdi qoldaymyn», – dedi. Keterimde, qara shanyraq iyesi Múqat aghama: «Qaryndasyndy Kirovqa deyin shygharyp sal, júmystaryn jýrgizsin... qazaqtyng jerin talapaygha týsirip jýrgen kimder... jol bermeu kerek!» – degendi qaytalap aitty.
Ýige kelgen song listovkalardy kóshirip, kóbeytip alyp, birnesheuin júmysqa alyp bardym. Tikeley bastyghym Bolat Ghaniyúly Ájibaevqa mәn-jaydy týsindirdim. Ol kisi qúptaghan synay tanytyp: «Bayqa, seni kýzde Almatygha Narhozdyng arnauly ekonomikalyq josparlau men perspektivalyq boljam fakulitetine bir jyldyq oqugha jibergeli otyrghanymyzdy úmytpa, ýlken basshylar bilip qoysa, saghan qiyn bolyp jýrer, saq bol!» – dep eskertti.
Osylay iske kiristik. Basshymyzgha bolyp jatqan oqighalardy, ne istep jýrgenimizdi habarlap otyrdyq. Júrtty alangha shyghugha shaqyrghan listovkalardy qazaqtar tyghyz qonystanghan jerlerge taratyp, ózimiz jaqsy biletin adamdardyng qalalyq telefon anyqtamalyqtaryndaghy әdiresteri boyynsha esikterine japsyryp, keybireulerin pochta jәshikterine saldyq.
Ári qazaq jәne orys tilderinde «Qazaqstan – birtútas baytaq el», «Qazaqstan bólinbeydi», «Qazaq jerinde nemis avtonomiyalyq oblysy bolmasyn», «Sovetskiy narod v Kazahstane budet jiti bez vnutrennih graniys» t.b. transporanttar men lozungiler dayyndadyq.
Sodan 16 mausym kýni qalanyng Lenin atyndaghy alanyna 2,5 mynday halyq jinalyp, qarsylyq mitingisin ótkizdi. Oblys, qala basshylary múnday oqigha bolady dep kýtpegen boluy kerek. Kózi ottay janghan jas jigit jalyndatyp sóiledi. Alangha oblystyng ekinshi hatshysy Zeynolla Shaydarov kelip, jinalghan kópshilikke basu aitty. Ol kisining sózine qanaghattanbaghan sherushiler býkil halyqtyq sheru bolatynyn mәlimdedi.
Sheruge qatysushylar 19 mausym kýni qayta alangha shyqty. Búl joly 6 myngha juyq halyq qatysty. Onyng qúramynda barlyq toptyng adamdary boldy. Kóbi — student jastar, enbek ardagerleri, júmysshylar, intelliygensiya ókilderi. Kórshi Ereymentau, Sileti, Selinograd, Atbasar, Qorghaljyn audandary men Pavlodar, Kókshetau, Qaraghandy oblystarynan úiymdasqan týrde adamdar keldi. Olardyng ishinde basqa últ ókilderi: orys, ukraiyn, tatar, nemisterding ózderi de kóp boldy.
Pavlodar oblysy men Ereymentaudan kelgen sherushiler Qazaqstan tarihynyng 5 tomdyghy men Abaydyng kitabyn keudelerine basyp jýrdi. Múhan Shamenov degen aqmolalyq qart qolyna Qazaq SSR-ning Konstitusiyasyn ústap túryp, alannyng ortasyndaghy Lenin eskertkishining aldyna kelip: «Men 40 jyldan beri KPSS-ting mýshesimin, búl tasqa basylghan zang búzylmasyn, úly kósem», – dep basyn iyip jatty.

Sheruge shyqqan nópir halyq oblystyq buro mýshelerimen qosa obkomynyng birinshi hatshysy N.E.Morozovtyng ózin shyghartyp, jogharydaghy talaptaryn qaytalady. Obkomnyng birinshi hatshysy AQSh-KSRO arasynda strategiyalyq shartqa qol qoyylghany turaly qayta-qayta aita berdi. Halyq sheshimning kýshin jonguyn talap etip, túryp aldy.
Osynday arpalysqan kýnderi últy nemis tanys azamattar Ekaterina Popovicheva, Emma apay, әke-sheshemning dosy Alibert Kinas, ózimning tughan aghamday bolghan azamat Kondrat Vagner jәne Kirov auyldyq egis brigadasynyng mehanizatory Ivan Nahtigal, Krasnoznamen audanynyng birinshi hatshysy Andrey Braunnyng kelini Lena Braun, últy kәris Liliya Siyn, latysh Zinaida Derevyankolar búl sheshimge qarsylyq kórsetip, keybiri ózderimen qosa tughandaryn, qyzmetker-júmysshylaryn alangha alyp shyqty.
Sol kýnderi Kondrat Vagner agha: «Bizder búl sheshimge qarsymyz, 1941 jyldary qiyndyqpen jer auyp kelgende qazaqtar bauyryna basty. Qazaqqa qiyanat jasaudy qúday keshirmeydi. Qazaqstannan shanyraq súraugha haqymyz joq. Egerde úly orys halqy shynymen nemisterge avtonomiya bergisi kelse, olardyng tarihy otany Povoljieden bersin!» – dedi. Osy azamat 10 jyl búryn atajúrty – Germaniyagha qonys audaryp ketti. Keterinde tórinde túrghan әsem fortepianosyn mening otbasyma syilady.
Otyz jyl búrynghy Aqmola oqighasynyng esh ushyqpay, qazaq halqynyng paydasyna sheshilgeni – nemistermen qatar basqa halyqtardyng da halqymyzgha dem bergenining arqasy. Bir jyldan keyin, 1980 jyly Aqmola qalasynyng 150 jyldyghy atalyp ótildi. Osy sәtti paydalanyp, óz basym, barlyq jerlesterime, sonyng ishinde qúrdasym Nataliya Gellertke bir jyl búrynghy oqigha kezinde qoldaghandary ýshin minberge shyghyp, rahmet aittym.
Aqyry, býkil halyqtyq narazylyqtyng nәtiyjesinde KOKP OK burosy óz sheshimin ózgertuine tura keldi. Osylay Akmola oblysynda «Nemis avtonomiyasyn qúru» jónindegi sheshim iske aspay qaldy.

 


Mayra KEREYBAEVA, ólketanushy
«Astana aqshamy» gazeti

0 pikir