(Qazaqstandyq dialektikalyq logika mektebining negizin qalaushy  filosof Jabayhan Abdilidin ómirden ozdy)

Jabayhan Abdilidin turaly aitqym keletin alghashqy sózim mynau: ol – ómirining songhy sәtine deyin filosofiyalyq oy biyiginen týspegen, shynayy bolmysymen úly túlgha edi. Búl – әsireleu de emes, maqtau da emes...

Men Jabayhan Abdilidinning studenti boldym, KazGU-dyng filosofiya fakulitetinde oqyghan kezimde jәne arada jarty ghasyrgha juyq uaqyt ótken son, men L. N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde filosofiya kafedrasynyng mengerushisi bolghanymda, onyng dәristerine qayta qatystym. Jabayhan Abdilidin ol kezde osy uniyversiytetting professory edi. Búl óte juyrda – shamamen eki jyl búryn boldy ‑ Jabayhan Múbarakovichtyng 90 jyldyq mereytoyyn atap ótken kez.  Sol tústa onyng jýrui qiyndaghan, kózi nashar kóretin, biraq eng bastysy – esi anyq, oiy aiqyn qalpynda edi. Múnday qasiyet búl jasta ekining birine emes, siyrek adamgha ghana búiyrady.

Búl tek ghylymgha ghana qatysty emes. Kýndelikti ómirde de Jabayhan Múbarakovich sonday bolatyn: bir ret kezdesken adamdardyng bәrin aty-jónimen esinde saqtaytyn. Búl oghan adamdardy ózine tarta týsetin. Meninshe, búl jaqsy genetikamen qatar, toqtausyz ózin jetildiruding nәtiyjesi.

Qashan barsam da, onyng júmys ýsteli kitaptargha tolyp túratyn. Onyng doktoranttary kóp bolsa da leksiyalaryn bireuge tapsyrghanyn eshqashan kórmeppin. Ol óz leksiyalaryn erekshe shabytpen, kózdegi otpen oqityn. Shartty týrde aitsaq, auditoriyada jýzdegen adam otyrsa da «masanyng úshqanyn estuge» bolatyn...

«Kant pen Gegeliding súhbattasy» – búl sózder onyng songhy mereytoyy qarsanynda oghan arnap jazylyp edi. Búl da shyndyq.

Ol – Qazaqstandaghy dialektikalyq logika mektebining negizin qalaushy әri jetekshisi. 70–90 jyldary KSRO-da múnday mektep ýsh-tórt-aq boldy. Olardyng biri әri eng quattysy – Almatyda edi. Osy baghyt boyynsha ol úiymdastyrghan kongresterge Odaqtyng týkpir-týkpirinen belgili ghalymdar keldi, al ózi dýniyejýzilik filosofiyalyq forumdardyng túraqty delegaty boldy. 

Shotland oishyly Devid Yum: «Ár adam filosof bola bermeydi, biraq әr filosof adam bolyp qala bermeydi» degen...

Búl sózdi tolyqtay Jabayhan Abdilidinge arnaugha bolady. Qazaqstannyng últtyq jәne strategiyalyq mýddelerin Shyghys pen Batystyng kóptegen elderinde tanyta otyryp, ol adamdardy tek ashyqtyghymen, qarym-qatynas qabiletimen ghana emes, eng bedeldi filosoftardy odaqtas ete otyryp, óz iydeyalaryn dәleldey biluimen baurap alatyn.

Jabayhan Abdilidinning qazaq filosofiyalyq oiyna sinirgen enbegin sózben ólsheu qiyn. KazGU-dyng filosofiya-ekonomika fakulitetining týlegi, qazirgi qazaq filosofiya ghylymynyng negizin qalaushylardyng biri retinde ol Qazaq KSR Ghylym akademiyasy Filosofiya jәne Qúqyq institutynyng alghashqy diyrektorlarynyng biri boldy.

Filosofiyanyng bastauy, naqtylyq prinsiypi sekildi kóptegen filosofiyalyq mәseleler – onyng iydeyalary. Ómirining sonynda Jabayhan Múbarakovich Qazaqstanda dialektikalyq logikamen shúghyldanatyndar azayyp ketkenin ókinishpen aitatyn. Al dialektikalyq logika – әlemdik filosofiyanyng negizgi baghyttarynyng biri.

Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin filosofiyalyq danalyqty sayasy qyzmetpen úshtastyrghan túlgha. Ol ‑ belgili qogham qayratkeri, Jogharghy Kenes pen Parlament deputaty, Preziydent Ákimshiliginde júmys istegen...

Biraq qyzyghy sol: TMD-nyng eng tanymal filosoftarynyng biri bola túra, kýndelikti ómirde Jabayhan Abdilidin óte qarapayym edi. Óz enbegin algha tartyp, mәrtebesin kórsetkenin eshqashan kórmedim. Ol Almatyda Ghylym akademiyasynda júmys istegende, men jii baryp, súhbattasyp, jana oy alatynmyn. Múnday oy terendigi men kózqaras kendigin, әleumettik nemese sayasy taqyryp bolsyn, kez kelgen mәseleni qamtityn keng tynysty siyrek kezdestiresin.

Qarapayym adam mindetti týrde súraq qoyady: Filosofiya degen qanday ghylym? Nelikten ony әr uniyversiytetting barlyq fakulitetinde oqytady?

Jabayhan Múbarakovich, sypayy jymiyp, mýmkin, bylay der edi: filosofiyalyq oilau men osy ghylym jayly bastapqy týsinik bolmasa, jaqsy injener de, dәriger de, zanger de, memleket qayratkeri de shyqpaydy. Filosofiya negizin mengergen adamnyng dýniyetanymy da, oilau jýiesi de keng әri jýieli bolady. Múnday adam úsaq-týiekke nazar audarmay, sózin de, isin de logikalyq týrde dúrys qúrady.

Aytpaqshy, onyng qyzy Raushan Abdilidina da әkesining jolyn jalghady. Ol – filosofiya ghylymdarynyng doktory, QR ÚGhA akademiygi. Meninshe, búl – әkesining taghy bir dara sipaty. Jabayhan Abdilidin sýiikti ghylymyn ózine eng jaqyn adamyna amanat etip qaldyrghanday... 

Ghaziz Telebaev,

filosofiya ghylymdarynyng doktory, Ál‑Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining filosofiya kafedrasynyng professory

Abai.kz