«Bir adamnyng geninde býkil dýniyejýzining kitaphanalarynyng aqparatynday mәlimet bar» deydi eken genetik ghalymdar. Qazaqstanda keshendi antropologiyalyq zertteu júmystary 1960 jyly bastaldy. Matematikadan da óte-móte dәl ghylymdy, kýni býginge deyin basqaryp, úiymdastyryp kele jatqan tarih ghylymdarynyng doktory, professor, Últtyq ghylym akademiyasynyng akademiygi, respublika ghylymyna enbegi singen qayratker, qazaqtyng túnghysh antropology Orazaq Smaghúlov.

Qan, sýiek, teri, shashqa jazylghan tariyh

1955 jyly QazMU-dyng tarih fakulitetin bitirip, Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutyna laborant bolyp ornalasqan jas edi. Halqyn genetika, antropologiya jaghynan zertteudi armandaghan ol Almaty medisina institutynda bir jyl stajirovkada (1956-1957) bolyp, adam anatomiyasy, bas sýiekterding klassifikasiyasy, qan, sýiek, teri, tis, shash, tis móri, alaqan bederi siyaqty tolyp jatqan adam aghzasy turaly bilim alady. Kelesi jyly bilimin Mәskeu uniyversiyteti, biologiya fakulitetining antropologiyalyq múrajayynda jalghastyrady. Oreken: «Eger osy eki ghylym oshaghynda medisinalyq-biologiyalyq bilim almasam, onda mening qúr tarihshy mamandyghym halqymnyng san ghasyrlyq ata-tegin zertteuge jaramas edi»,– deytin.

1958 jyly akademik Q.IY.Sәtbaevtyng qoldauymen KSRO Ghylym akademiyasynyng etnologiya jәne antropologiya institutyna aspiranturagha oqugha týsedi. Jalpy búl kezde KSRO-nyng antropologiyalyq mektebi, onyng zertteu terendigi men auqymy jaghynan әlemde aldynghy orynda edi, sondyqtan shetelden kelip bilim alushy ghalymdar kóptep sanalatyn jәne Mәskeuge baryp oqu ýlken mәrtebe bolatyn. Mәskeude oqyghan jyldaryn Orekeng erekshe iltipatpen eske alady. Álemge әigili antropologtar Ginzburg, Debes, Gerasimov, Alekseev, institut diyrektory Tolstovtardy kýni býginge deyin auzynan tastamay, dәristeri men auyz eki әngimelerinde: «Ayauly ghalymdardyng ghylymy qarymdylyghyn bylay qoyghanda, ózara әzildeskenderining ózi altyn edi ghoy», – dep aityp otyrady.

10000 bas sýiekti zertteu

1965 jyly «Qazaqtyng keskin-kelbetining qalyptasuy kóne jәne qazirgi bas sýiekteri boyynsha» degen taqyrypta «antropologiya» mamandyghy boyynsha tarih ghylymda­rynyng kandidaty dәrejesin alu ýshin dissertasiya qorghady.

Birneshe jýzdegen kóne bas sýiekterin qazirgi zamanghy qazaqtardyng bastarymen salystyra otyryp, 10 jyldyq ekspedisiya materialdary negizinde keshendi enbek dýniyege keldi. «Qazaqstanda antropologiyalyq zertteuler 1960 jyly bastalyp qana qoymay, qazaqtan túnghysh kәsiby antropologtyng shyghuy biz ýshin ýlken sabaq boldy», – depti Orta Aziya arheologiyasynyng iri mamany, professor M.E.Masson. 1970 jyly ghalymnyng Qazaq­stangha arnaghan maqalalary odaqtyq, sheteldik ghylymy jurnaldarda basylyp, zertteushilerding nazaryn audardy, tipti keybir ghalymdar «qazaq» degen halyqtyng bar ekenin Orekenning maqalalarynan biledi. Birtalay halyqaralyq antropologiyalyq konferensiyalargha qatysyp, mazmúndy, tereng bayandamalarymen Qazaqstanda etnogenetikalyq zertteulerding joghary dengeyde ekenin kórsetedi. 1975 jyly Indiya ókimetining arnayy shaqyruy boyynsha jasaqtalghan KSRO Ghylym akademiyasynyng antropologiyalyq ekspedisiyasynda Orekeng negizgi oryndaushylardyng biri retinde tanylyp, bir jyl jemisti júmys isteydi. Nәtiyjesinde Ýndistan basshysy Indira Gandy Kenes ghalymdaryn arnayy qabyldap, syilyq tapsyrady. Ózining 70 jyldyq toyynda Oreken: «Adam ómirinde quanyshty kezder kóp bolady ghoy, biraq sonyng ishinde esten ketpes erekshe sәtter siyrek. Milliard halyqtyng basshysy, úly da parasatty shyghys әieli IY.Gandiyding qolymdy alyp, alghys aituy jәne Qazaq­stannyng tәuelsizdigin kózben kórip, qolymmen ústap, dәmin tatqanym – mening eng shattyqty kýnderim», – dep aghynan jarylyp edi.

Akademikting aitqandary

Qazaqtar – antropologiyalyq ereksheligi jaghynan Euraziyada túryp jatqan halyqtardyng birde-bireuine qosyl­maytyn jeke-dara etnos. Múnday erekshelikpen jaratylghan halyq әlemde kemde-kem. Óitkeni bizding ata-babalarymyz eshkimge úqsamaytyn keremet damu satylaryn bilgen.

Ótken ghasyrdyng 1970 jyly jazylghan «Naselenie Kazahstana ot epohy bronzy do sovremennosti» dep atalatyn kitabymda búdan 4 myng jyl búryn kóne qazaq júrtyn mekendegen taypalardyng qanqa sýiekterin qazirgi qazaqtardyng qanqa sýiekterimen salystyryp, arasyndaghy antropologiyalyq, morfologiyalyq baylanystardy anyqtadym. Nәtiyjesinde on beske juyq halyqaralyq simpoziumda, Qytay, Japoniya, Ýndistan, Týrkiya, Germaniya, AQSh, Úlybritaniyada bayandamalar jasadym. Sóitip qazaq halqy óz elinde, óz jerinde túryp jatqanyna 40 ghasyr ótkendigin ghylymy negizde dәleldedim, shetelde múny moyyndady, biraq osy qazaqtyng 4 myng jyldyq antropologiyalyq, genetikalyq tarihyna óz elimizde tiyisti mәn berilmey keledi.

1977 jyly «Etnicheskaya genogeografiya Kazahstana» degen 10 baspa tabaq enbegim jaryq kórdi. Adamdardyng qan jýielerin zertteytin ghylymdy serologiya deydi. Almatyda otyryp alyp ton pishken joqpyn. Qazaqtyng etnikalyq qúrylymyna baylanysty batysta aday, Ortalyq Qazaqstanda arghyn, Shyghysta nayman, Jetisu ónirinde ýisinderdi zerttedim. Sol enbekte qazaqtyng aityp jýrgen ýsh jýzining antropologiyalyq, genetikalyq, populyasiyalyq túrghydan aiyrmashylyghyn anyqtaghan edim. Qúday jarylqap, jarty ghasyrdyng ishinde Qazaqstandy 3-4 ainalyp shyqtym, barlyq taramnan tereng zertteu jasadym. Nәtiyjesinde qazaq halqynyng biologiyalyq túrghydan jýz, rugha qatysty esh aiyrmashylyghy joq ekendigine kózimiz jetti.

Qazaqstanda qazaqtar qashannan beri túrady?

«Qazaqstan túrghyndary qola dәuirinen qazirgi zamangha deyin» – «Naselenie Kazahstana ot epohy bronzy do sovremennostiy (paleoantropologicheskoe issledovaniye). – Alma-Ata, 1970» enbeginde qazaqtyng ata-babalarynyng arheologiyalyq qazbalardan tabylghan sýiekteri men qazirgi zamanghy qazaqtardyng sýiekterimen shendestire zerttep, 40 ghasyrlyq ata-tek ýrdisin naqty faktiler keltire otyryp, Qazaqstan territoriyasynda qazaqtar 4000 jyldan asa uaqyt túryp kele jatqanyn, yaghny qazaqtardyng ejelgi Otany ekenin dәleldegen. Qazaq halqy búryn taza mongholoidtyq rasa dep aitylsa, somotologiyalyq (adam denelerining ólshemderi men ózgeristeri), odontologiya (tis móri), dermatoglifika (alaqan bederi), serologiya (qan qúramy) zertteulerining nәtiyjesinde O.Smaghúlov qorytyndysynda europalyq jәne mongholdyq rasalardyng aralasuynan tuatyn turanoidtyq rasagha jatatynyn dәleldedi. Qola dәuirinde ómir sýrgen taypalar ariyler, skiyf-saqtar, t.b. 100% europalyq bolsa, b.z.d V ghasyrdan mongholoidtyq belgiler 10% bolsa, b.z.d V ghasyrdan bastap ghún jәne basqa taypalarynyng Ortalyq Aziyadan Qazaqstan territoriyasyna qonys audaruyna baylanysty 30%, VI-VII ghgh. týrkiler imperiyasy kezinde 50%-gha jetken. Keyinirek IH-H ghasyrlarda qazaqtyng býgingi keskin-kelbeti qalyptasyp, monghol shapqynshylyghynan keyingi kezinde 70% mongoloid elementteri, 30% europalyq rasalardyng elementteri bar qazirgi qazaqtardyng bet-beynesi jasalghan. Demek, HIII-HIV ghasyrlardan qazirgi kýnge deyin qazaqtardyng antropoloiyalyq ózindik erekshelikteri saqtalyp, ózgergen joq deuge bolady. Sonymen, keshendi zerttelgen antropologiyalyq izdenisterding nәtiyjeleri býgingi qazaqtardyng Qazaqstannyng kóne túrghyndarymen genetikalyq baylanystarynyng ýzilmey saqtalyp kelgenin aighaqtaydy.

Qanymyz bir – tegimiz teren

60 jyldan astam uaqytqa sozylghan etnoantropologiyalyq izdenister qazaqtyng ata-tek tarihynda taghy bir ýlken janalyqqa alyp keldi. Orekeng ekspedisiyasy osy uaqyttar ishinde Qazaqstannyng shyghys-batys, ontýstik-soltýstik, ortalyq aimaqtarynyng auyl-selolaryna baryp, ol kisi mingen, ýstinde shatyry bar GAZiK jýz-myndaghan joldardy shimaylap shyqty. Orekeng qazaqtyng qay týkpirine barmas búryn jerding tarihy men mәdeniyetin, әsirese shejiresin múqiyat qarap, sol jerden shyqqan Almatyda kisiler bolsa, olarmen auyzba-auyz sóilesip әngimelerin jazyp alady. Mysaly, Tashkent qazaqtaryna barar aldynda sol jerding tumasy, belgili arheolog H.Alysbaevpen, manghystaulyq Gh.Aydarovpen, Shyghys Qazaqstandyq B.Sahariyevpen, t.b. adamdarmen kezdesip, ýlken dayyndyqpen baratyn. Óz basym Qazaqstannyng qay jerine barsam da aldyn ala Orekenmen aqyldasatynmyn, sonda ol kisining este saqtau qabiletining joghary ekenin bayqaghanmyn. «Qaton-Qaraghayda mynaday aqsaqal bar edi, Atyrauda bәlenshe bar edi, tiri bolsa saghan kóp mәlimet beredi. Men sóilese almaghan týgen súnghyla bar edi»,– dep aty-jónderin aityp beretin.

Býkil Qazaqstannan jinap alghan materialdaryn súryptap, atap aitqanda Altay men Manghystau, Soltýstik Qazaqstan men Tashkent, Shymkent, t.b. aimaqtardyng qazaqtaryn ara qashyqtary 3000-2000 km, eng azy 1000 km salystyra zertteu nәtiyjeleri kýtpegen nәtiyje beredi. Sonda órken jayghan Altay men Manghystau qazaqtarynyng ara qashyqtyghy 3000 km, Soltýstik Qazaqstan men Shymkent qazaqtarynyng arasy 1000 km bolsa da, olardyng arasynda antropologiyalyq aiyrmashylyqtary óte az ekenin dәleldep shyqty. Antropologiyalyq konferensiyalarda qazaqtyng birtektiligi jóninde jasaghan bayandamalary shetel ghalymdaryn tandandyrady. Shetelderdegi múnday zertteulerde, mysaly, Bavariya men Siyleziyanyng nemisi, Arhangelisk pen Voronejding orysy arasyndaghy, t.b. halyqtarda qazaqtardaghyday biregeylik kórsetkishteri óte tómen bolghan. Eng bastysy búl zertteu qazir qazaqtyng arasynda aitylyp jýrgen «qazaqtyng basy birikpeydi», «qyryq qúrau, qyryq ruly elmiz», «qyryq tekten jaralghan», t.b. sózderding eshqanday negizsiz ekenin kórsetip qoymay, birtektilik jóninen әlemde erekshe el ekenimizdi dәleldedi. «Qargha tamyrly qazaqpyz», «Atamyz – Alash, keregemiz – aghash», «Bәrimiz bir Alashtyng balasymyz» degen halqymyzdyng ataly sózderin O.Smaghúlov qazirgi zamandaghy matematikadan da dәl ghylym antropologiya zandylyghy boyynsha dәleldep berdi.

Ghalymnyng kitabyn nege órtedi?

Genetikalyq markerlermen Alashtyng birtektiligin aiqyndaghan «Qazaqstannyng etnikalyq jaghrapiyasy» (Etnicheskaya genogeografiya Kazahstana, 1977) enbegi baspadan shygha salysymen joly bolmady. «Qazaqtyng býkil rularyn tizip jazghan», «Qazaqty erekshe halyq etip kórsetken», «Bәrimiz bir sovet halqy boldyq, múnday zertteuler ne ýshin kerek?», «KPSS-ting últ sayasatyna qarsy», t.b. jalalarmen kitap qoymasynan shyghartpay 2000 tirajy týgel órteldi. Sanauly danalary ghana ghalymdardyng qolyna tiygen, búl kitapqa súranys erekshe edi.

Bir kýni arnayy zerthanasyna halin bileyin dep barsam, qyzu júmys ýstinde eken. Kitaby jayynda súrap edim, eshqanday kýizelisi kórinbedi. Aytqany: «Bastan qúlaq sadagha degen. Itjekkenge, Kolymagha jer audaryp jiberse ne ister edim? Myna jýzmyndaghan sýiekterimdi kәmpeskelep, zerthanamdy jauyp tastasa ne bolar edi? Osyghan da tәuba, júmysymdy jalghastyryp jatyrmyn». Basqa bireu bolsa kitabym órtendi dep uayymdar edi, jýregi ústar edi. Men Orazaq aghamyzdyng qaysarlyghyna tәnti boldym.

1986 jyly jeltoqsan oqighasy kezinde O.Smaghúlov eng basty kinәlilerding biri retinde jan-jaqtan jabylghan jala men arnauly oryndardyng tekserisinde boldy.

Ekeuinde de Mәskeulik ghalymdardyng ara týsuimen aman qaldy. Eshqanday qiyndyqqa moyymaytyn qayrattylyghy men optimizmi arqasynda qazir toqsannyng tauyna shyqsa da ýnemi izdenis, júmys ýstinde.

1970-80 jyly Orekeng kóbinese senbi-jeksenbi kýnderi matematika institutynan shyqpau­shy edi. Instituttaghy jalghyz EVM júmys kýnderi matematikterding ózderine kerek, demalys kýnderi Orekeng esepteulerin jýrgizetin.

«Qandaryndy teksereyik»

1972 jyly QazMU-dyng tarih fakulitetinde arheologiya jәne etnografiya kafedrasy ashylyp, dәris oqugha odaqqa, respublikagha belgili, tanymal ghalymdar shaqyryldy. Solardyng ishinde Orekeng bizge «Tarihy antropologiyany» oqityn. Alghashynda akademiyanyng ghalymdary dәriske shorqaq, uaqytymyz bos bolatyn shyghar dep oiladyq. Ol kezde Orekenning zerthanasy kókbazardyng janynda patsha zamanynda salynghan eski ýide edi. Ishi tolghan sýiek. Uaqytynda kelemiz, eki saghat ýnemi dәris oqumen birge sýiekterdi, ózi jasaghan kestelerdi, esepteulerdi kórsetip otyratyn. Birde: «Kelesi joly qan turaly sabaq ótemiz», – dedi. Akademik Kassirskiyding «Qan turaly ghylym» (Nauka o kroviy) kitabyn kórsetip: – kitaphanadan alyp, tanysyp kelinder,– dedi. Dәrisi ayaqtalar kezde: «Endi qandaryndy alyp, gruppasyn anyqtap bereyin, ózderinning gruppalaryndy bilsender maghan aitpandar, ózim tekseremin», – dep bәrimizding barmaqtarymyzdan qan alyp, anyqtap berdi. Adamnyng basyn ólsheuge arnalghan sirkuligha arnalghan qúraldy kórsetip, ózining eskiyzi boyynsha mehanikalyq zauytta jasatqanyn aitty. Osy faktiler Orekenning óz isine shyn berilgen naghyz ghalym ekenin kórsetpey me?

1990 jyly akademik M.H.Asylbekov AQSh-tyng Viskonsin uniyversiytetinde bolghanda «Qazaqstannan qanday ghalymdardyng enbekteri bar eken?» dep kompiuterine súranys bergen eken. «Sonda Orazaqtyng enbekteri shygha keldi», – dep maqtanyshpen aityp edi.

Akademik O.S.Smaghúlovtyng ghylymdaghy tabystaryn sóz etkende birneshe ereksheligine toqtalamyz. Ol – óz halqynyng patrioty, býkil sanaly ómirin qazaqtyng ata-tek tarihyn zertteuge arnady, zerttep qana qoymay әlemge tanytty. Qazaqstan, sonymen qatar KSRO-daghy týrki-músylman halyqtarynan shyqqan túnghysh antropolog. Oi-órisi keng ensiklopediyalyq bilimi men tanymy mol zertteushi. Eng bastysy әlemdik dәrejedegi ghalym, oryssha aitqanda uchenyy s mirovym iymenem. Qyzy Aynagýl ekeui birge jazghan songhy kitaptarynyng biri «Qazaq halqynyng shyghu tegi» (Proishojdenie kazahskogo naroda po dannym fizicheskoy antropologii. –Almaty, 2017) әlem ghalymdarynyng nazaryn audartty, birneshe sheteldik pikirler shyqty. Jalpy, Orekeng qalamynan tughan jýzden astam ghylymy zertteu­ler bibliografiyalyq siyrek basylymdargha ainaldy, әlemdik antropologiya ghylymynyng altyn qoryna qosyldy.

Ahmet Toqtabay,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Derekkózi: Qazaq Ádebiyeti gazeti

Abai.kz