Saylau ótkenmen, saylau turaly sóz basylar emes. Ádette bizding elde saylaudan keyingi sózding shoghy sónbey,  onyng jyluy kelesi saylaugha deyin jetip jatady. Búl joly da sózge tamyzyq bolar jaghdaylar az bolmaghany  taghy belgili. Saylaugha bagha bermegenmen, onyng keybir tústary turaly óz payymdaularymyzdy ortagha salyp kórelik.  

Saylau ótkenmen, saylau turaly sóz basylar emes. Ádette bizding elde saylaudan keyingi sózding shoghy sónbey,  onyng jyluy kelesi saylaugha deyin jetip jatady. Búl joly da sózge tamyzyq bolar jaghdaylar az bolmaghany  taghy belgili. Saylaugha bagha bermegenmen, onyng keybir tústary turaly óz payymdaularymyzdy ortagha salyp kórelik.  
Qazaqstan ýshin kóppartiyalyq Parlament tang emes. Partiyalyq tizimmen saylaugha kóshkenge deyin respublikadaghy kez kelgen partiya mýshesining jeke mandatpen Parlament deputaty boluyna mýmkindigi bar bolatyn. Jәne olar ol mýmkindikterdi paydalanyp kelse, partiyalyq tizimmen saylaugha kóshu búl mýmkindikting jolyn kesti. Endi qanday da bir partiyany Parlamentke әkeludi nemese keltirmeudi biylik qolyna aldy. Dittegenine jetu ýshin    әkimshilik resurstardy qalay paydalansa da mýmkindikteri bar. Osy joly da Mәjilisti kóppartiyalyq jasaudyng ssenariyimen júmys istey otyryp, sol mýmkindikterdi qalt jibergen joq. Mysaly, әuelden-aq, «Ruhaniyat» partiyasynyng ótetinine keybir sayasatkerler kýmәnmen qarap, óz boljamdaryn aitsa, ol shyndyqqa ainaldy. Saudagha týsken «Ruhaniyat» aqyry orta jolda saylau dodasynan shyghyp qaldy. Al, búl partiyany tirkep, odan keyin onyng kýshin joyyp,   Ortalyq saylau komissiyasy oryndaushylyq qyzmetin atqardy.   Qalay desek te, orayy kelmegenning de orayyn keltirip jiberetin biylik orayy kelgen sәtti  qúr  jibermegenmen, әlsizdigi de kórinip qalyp jatty. Mysaly,  Janaózende saylaudyng bolu, bolmauyna qatysty eki sheshimning jasaluy da biylikting myqtylyghy emes.
Saylau aldynda keybir sayasatkerler biylik әkimshilik resurstardy paydalanuda ony kózge baqyraytyp kórsete qoymaytyn tehnologiyasyna kóbirek basymdylyq berui mýmkin ekenin aitsa, osy rette «Núr Otannan» basqa partiyalardyng da ýgip-nasihat júmystaryn jýrgizuine búrynghy saylaulargha qaraghanda kenshilik bergendey boldy.  Degenmen saylau qorytyndysyna kelgende tizgindi bosatqan joq. Sonymen, «Núr Otan»  80 payyzdy enserip tastady.
Sóitip, biylik pariyasy ózinen qalghan 15 oryndy  «Aq jol» men Kommunistik halyqtyq partiyasyna bólip berdi. Búl eki partiyany da Mәjiliste fraksiya qúra almaytynday dinkeletip qoydy. Áytse de, búl eki partiya azdyq etse de, Parlamentke ózim degenderdi  alyp keluge mýmkindik aldy. Sonyng ishinde ózim degende milliondap tastaytyn   qaltalylardyn  joly bolsa, kezindegi Kompartiyany ekige jaryp tastap qúrylghanmen, jaghagha  shyghyp qalghan  Kommunistik halyqtyq partiyanyng basyna baq qondy.
Osy jolghy saylau syrt qaraghanda, Reseyding saylauyna úqsaytyn siyaqty. Olarda Kompartiya  jaqsy kórsetkishke jetse, bizding Qazaqstanda Mәjiliske keluge mýmkindik aldy. Biraq búl jeniske partiya óz bedelimen jetti deu qiyn. Sebebi Kommunistik halyqtyq partiyany orystardyng Kommunistik partiyasymen  salystyrugha kelmeydi. Bizding elding keybir sayasatkerlerining aituynsha, Reseyding Kommunistik partiyasy - myqty partiya. Ol partiyada kóptegen ghalymdar, onyng ishinde Nobeli syilyghynyng iyegerleri bar. Reseyde barlyq ghalymdar, joghary oqu oryndarynyng oqytushylary, ziyalylar Kommunistik partiyagha dauys berse, Qazaqstannyng Kommunistik halyqtyq partiyasy әlsiz. Partiyanyng halyqtyng arasynda bәlendey bir imidji joq bolsa da, basqa partiyalardy saralap kelgende, biylikke jaqyn partiya -  osy partiya bolghany anyq. Ári preziydenttik saylaugha qatysqany bar. «Aliternativa»  ózekti zertteuler ortalyghynyng diyrektory  Andrey Chebotarev osyghan baylanysty: «Biylik pen Kommunistik halyqtyq partiyasynyng arasyndaghy  jyly shyraylylyqtyng bar ekeni birinshi jyl ghana emes. Kommunistik halyqtyq partiyasy 2011 jyly óz kandidattaryn Preziydent saylauyna týsirip, saylaudyng legitimdi boluyn qamtamasyz etip, memleket basshysyn qoldauy da osyny dәleldeydi. Býgin biylik jaqsylyqty jaqsylyqpen qaytardy», - deydi.

Baqylaushylardyng bәri birdey emes

Anyghyna kelgende saylaudyng tynysh, búrmalausyz, әdil ótkeni oghan qatysqan sayasy partiyalargha ghana emes, halyqqa da kerek. Saylau әdil ótpese, narazylyqtaryn bildirip, aiqaylamaghanmen, halyqtyng biylikke senimi tómendeydi. Ýndemegenmen, ýndemeuding astarynda ýidey pәle jatatynyn da eskergen artyq bolmaydy. Ádette «syrttan kelgen baqylaushylar zang búzushylyqtardy kórgen joq, bәri әdil, taza ótkenin aityp ketti», dep saylaudyng әdil, jaqsy ótkenining kepilindey  etip baqylaushylardy kózir etip jatamyz. Osy joly da - sol. Degenmen baqylaushylardyng bәri birdey emes. Onyng ishinde saylaudyng kemshilikterin kórip qoyghan qyraghylary da bar. Mysaly, TMD baqylaushylary saylaudyng jaqsy jaqtaryn ghana kórip, maqtap ketse, Amerikanyng búl saylaugha bergen baghasy búrynghydan da tómen boldy. OBSE baqylaushylary da saylaudyng demokratiyalyq prinsipterge say ótpegenin taghy da eske saldy. Tipti, «Tәuelsiz baqylaushylardyng respublikalyq jelisi» qoghamdyq qory saylau yn-shynsyz ótkenmen, dauys qorytyndysyn әdildikpen naqty shygharuda senimsizdik tughyzatyn kóptegen búrmalaushylyqtar bolghanyn habarlady. Anyqtap aitqanda, bulleteniderdi tastap jiberu, birneshe qayta ainalma dauys beru, otbasylyq dauys beru, ýiden dauys beru ótinishterining asa kóp boluy, saylau uchaskelerinde baqylaushylardyng qozghalysyn shekteu, hattamalardy bermeu, jasyryn dauys berudi búzu jәne taghy basqa da búrmalaushylyqtar bar.  
Sonday-aq, saylau kezinde asa dóreki zang búzushylyqtardy anyqtauda qúqyq qorghau organdary qyzmetkerlerining jedel әreketter jasamauy da baqylaushylardyng alandaushylyghyn tughyzdy.
Baqylaushylar alandaghanmen, biylik alandar emes. Endi búdan bylay  kelip alyp, tyrnaq astynan kir izdeytin baqylaushylardyng bizding elge joly bola qoymas. Olargha    teris qaraytyn boldyq.  

Demokratiyalyq emes,  avtokratiyalyq

«Aq jol» demokratiyalyq partiyasy ortalyq kenesining mýshesi, filosofiya ghylymynyng doktory, professor, әleumettanushy  Amangeldi Aytaly:
- Búl jolghy Mәjilis saylauy búrynghylargha qaraghanda  bir jaghynan qiyn boldy. Sebebi biylikting partiyasy «Núr Otannan» basqa  partiyalar ayaq astynan búl saylaugha dayyn bolmady. Al, «Núr Otan» -  Preziydentting partiyasy. Búqaralyq aqparat qúraldary qoldarynda. Qarjysy bar. Sondyqtan «Núr Otan», sóz joq, elge ýnemi ózderining pikirlerin  nasihattap, kózqarasyn jetkizip  keldi. Shynyn aitqanda, basqa partiyalar -  búghan deyin shettetilip kelgen partiyalar. Olardyng biylikting partiyasynday  búqaralyq aqparat qúraldaryna shyghu mýmkindikteri bolmaghandyqtan,  óte siyrek kórindi. Sondyqtan olardyng saylaugha dayyndyghy «Núr Otangha» qaraghanda tómen, tipti, biylik partiyasynyng dayyndyghymen salystyrugha kelmeydi. Qarjysy da kóp emes. Jalpy,  «Núr Otannan» basqa  partiyalardyng mýmkindikteri Preziydentting ózi basqarghan partiyaday bola almaytyny aidan anyq.   Múnymen qosa saylaugha qatysqan sayasy partiyalardyng ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizu merzimi Tәuelsizdikting 20 jyldyghy merekesimen, Jana jylmen, hristiandardyng Rojdestvosymen qatar kelip, olardyng ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizu mýmkindikterin shektedi.
Al, endi saylaudyng qorytyndysyna kelsek, saylaudan búryn da, saylau ótken kýnde de әrbir partiya ózining mýmkindikterin joghary baghalaydy.   Sodan da saylaudyng qorytyndysynda postsosialistik kenistikte:  «myna partiya saylauda útty ma, sanauda útty ma?» -  degen súraq beriledi. Búl súraqtyng astarynda ýlken kýmәn bar. Syrttan kelgenderge, mysaly, shetel baqylaushylaryna bizding eldegi saylau demokratiyalyq jaghdayda ótip jatyr, shekteu joq. Sebebi shetel baqylaushylary eki-ýsh saylau uchaskesine barady. Onda saylau prosesi ózining retimen jýrip jatqan tәrizdi kórinedi. Negizinen, saylaudyng taghdyryn saylaudan keyingi sanau sheshedi. Osy sanaugha  kelgende, «Núr Otannan» basqa  barlyq sayasy partiyalardyng kónilinde senimsizdik  túrady.  Sebebi saylaudy jýrgizushi biylik, jýrgizetin «Núr Otan» partiyasy. Búrynghy saylaularda da, onyng ishinde Preziydent saylaularynda da bizding oppozisiyalyq partiyalar sanaudyng qorytydysy boyynsha jariya etilgen kórsetkishter jasandy, dep oghan senbedi. Osy saylaugha da senbeytini anyq.
Shynyna aitqanda, biylikting partiyasy  ózderine halyqtyng qanshalyqty senetinin ózderi bilmeydi. «Oblystyq, audandyq uchaskelik saylau komissiyalary,  qalay bolghanda da, saylaudyng kórsetkishin biylik partiyasyna ynghaylap kórsetuge tyrysady», degen pikir keng taraghan. Jәne búl pikirdi taratatyn sol saylau uchaskelerindegiler. Tipti, keybir әkimder ózderinin: «Sizderding jaghdaylarynyzdy týsinemiz.  Sizderge óz basymyzdyng qarsylyghy joq. Tek bizder tapsyrma aldyq», -  degenderin talay estidik. Búl jolghy saylau kezinde de osynday sóz  aityldy. Mine, sondyqtan búqaralyq aqparat qúraldarynyng nazaryna ilikpeytin, baqylaushylardyng kózine týse qoymaytyn, saylaudy qorytyndylaytyn sanau mәselesine kelgende, ýlken kýdik bar. «Núr Otan» bizdin, aqjoldyqtardyn, basqa da partiyalardyn  týsiniginshe, saylauda berilgen dauysty Preziydentting reytingisimen ólsheydi. Anyghynda, búl dúrys emes. Mysaly, elu payyzgha jaqyn dauys alghan Reseyding «Edinaya Rossiya» partiyasy  men Preziydenti Medvedevting reytingisi birdey emes. Partiyanyng reytingisi -  bólek, onyng kóshbasshysynyn, Putinning reytingisi bólek mәsele. Alayda bizde osynday tendensiya bar. Sonymen, Preziydentting aldyna jaqsy atty bolu ýshin de búrmalaushylyqtyng bolatyny belgili.
Kezinde әkim bolghan bir deputattyn: «Preziydent saylauynda basqa oblystargha qaraghanda bizding oblystyn  kórsetkishi tómen boldy.   Biraq búl Preziydentke qarsy berilgen dauys emes. Búl  - saghan qarsy berilgen dauys. Sen júmysty nashar úiymdastyrdyn. Sening elde  bedeling joq», -  dep, meni túqyrtty, degen sózi esimde. Shyn mәnisinde búl -  saylaudy taza ótkizgen adam. Saylaudy әdiletti ótkizgen ónirlerding basshylary biylikke osylay jaqpay qalady.
Osy mәseleler tónireginde elde әngime búryn da bar edi, әngime búl saylaudan keyin de bolady. Osyghan baylanysty saylauda tiyisinshe dauys alyp,  Parlamentke kelgen partiya  saylaudyng qorytyndysymen keliser,   al, kelmegen partiyalardyng da aitatyn óz uәjderi bar. Osylay saylaugha qatysyp dauys bergenderding de, dauys bermegenderding de arasynda narazylyqtyrdyng kóp bolatyny belgili.  
Búl saylauda Mәjiliske  «Aqjol» partiyasynan 8 adam, Kommunistik  halyqtyq partiyasynan  7   adam ótti. Men múny imitasiya, jasandy demokratiya deymin.   Óitkeni saylau qorytyndysynda jeniske jetken ýsh partiya  Parlamentke bardy, degenmen, búl syrt kózge,  kóppartiyalyq jýie, demokratiya deu ýshin.  Shyn mәnisinde, «Núr Otan» saylau komisiyasy arqyly 80 payyzdan asa dauys jinasa, Assambleya arqyly saylanghan 9 deputat ta «Núr Otannan». Sonymen, avtoritarlyq jýie saqtalyp qaldy. Degenmen syrt kózge kóppartiyalyq Parlament dep aitugha negiz boldy. Týri demokratiyalyq, mazmúny avtokratiyalyq Parlament keldi. Sol sebepti búl Parlamentten asa bir ózgeris, janalyq, betbúrys kýtuge bolmaytyn siyaqty. Deytúrghanmen, ózining uaqytymen kelip, uaqytymen júmysyn ayaqtaytyn Mәjilis kerek. Osy rette  Mәjilisting jýgi auyr. Sondyqtan úzaghynan bolsyn deyik. Halyq mәjiliske  ómiri qysqa bolmas pa eken, dep qorqa qaraytyn boldy ghoy. 

Álem ózgerdi...

Tarih ghylymdarynyng doktory, sayasattanushy Ázimbay Ghaliy:
-    Búl saylanymda Parlamentke oppozisiyalyq partiyalar keldi, dep formaldy týrde aitugha bolady. Shyndyghynda, Mәjiliske kelgen «Aq jol» men Kommunistik halyqtyq partiyasynyng ekeui de biylikke niyeti týzu partiya. Ekinshiden, ekeui de «Núr Otannyn» monopoliyasyna eshqanday kýmәn tudyrmaydy.  «Núr Otannyn» olardy bәlendey esepke almauyna da, eseptespeuine de bolady. Olargha kýni týspeydi. Egerde, ol partiyalar deputattyq korpustyng jartysyn, nemese jartysyna juyghyn qúrasa, әngime basqasha, onda sayasy sauda bastalady.  Býgin olay almas. Tilalghysh, ýlgili sayasy partiyalar.
Bir aita ketetin mәsele, osy niyeti týzu dep otyrghan Kommunistik halyqtyq partiyasy saylau kezinde orys tiline memlekettik til mәrtebesin beru kerektigin kóteremiz dep jatqanday boldy.
Búl saylaudy AQSh-tyng memlekettik departamenti ashyq jaratpay tastady. Búryn tolyq legitimdi emes, dep kemshilikterdi kórsetse, búl joly narazylyghyn bildirdi. Múnysy  legitimdi emes, degen sózi desek, búrynghygha da jete almay qaldyq.   OBSE-ning de búl saylaugha jaqsy pikir aitpauy mýmkin.
Batys Europa men Amerika Qazaqstangha «múnayly memleket, týbinde kerek» degen siyaqty jylyshyray berip kelgen bolsa, qazir olay deu qiyn.   Bizge әser etken birneshe faktor boldy. Birinshiden, bizge Europa turaly kýirep jatyr, jaghdayy qiyn, degen siyaqty ýnemi jalghan aqparat beriledi. Anyghynda, Europa kýsheyip keledi. Búryn Úlybritaniya ghana soghysatyn. Qazir olay emes, bәrining de soghystan shet qalmay,  qatysyp, kóringisi  keledi. Afrikadaghy mәngilik memleketter degen totolitarlyq, avtolitarlyq memleketter qúlap qalyp jatyr.  Búryn Arab әleminde bolyp jatqandargha bey-jay qaraghymyz kelsek, irgedegi Reseydin  jaghdayy da kýrdeli. Tónkeriske ai-kýni jetip otyrghanday. Sonda kimge arqa sýieymiz? Qytaygha ma?
Múny aityp otyrghan sebebim, qazirgi zamannyng basqa ekeni. Býgin әlem mýldem ózgerdi. Bizding jana jaghdaygha sәikes qimyldaumyz qajet. Jaghdaydy dúrys baghalap,  dúrys sayasat ústanuymyz qajet. Biz sol dúrys sayasatty ústanbasaq, mening biluimshe, kóp nәrse ózgeredi.  

Songhy bir auyz sóz

Úranmen júmys istep, halyqty da sol úrangha sendirgisi keletin biylik әlemning ýlken ózgeriske úshyrap jatqanyn sezinip, selt etse, jaman bolmas. Ókinishke oray, bizding biylik eyforiyadan shygha almay jýrmese...
«Abay-aqparat»