Qatpar-qatpar tarihymyzgha ýnilsek qaymananyng kózinen talay ret jas sorghalapty. Janary sualghan aral tenizining túzy tozandanyp, sonau Antarktidagha jetip, múzdyng eruine yqpal etedi eken. Al egile-egile kóz jasy sualghan Alash - Anamnyng sorasy Tәnir jýregine jetip, jýrek múzyn eritpes pa eken? Ertede mening auyldas bir aghama tuysqanynyng qaytys bolghanyn estirtkende, әlgi aghamyz «biz ghana óle beremiz be?» dep ókire jylaghan eken. Tarih kitabyn ashqan sayyn osy aghamyzdyng jazmyshqa ókpesi oryndy ma dep qalamyn.  Áriyne, kýiingennen solay oilaugha tura keledi.

Qatpar-qatpar tarihymyzgha ýnilsek qaymananyng kózinen talay ret jas sorghalapty. Janary sualghan aral tenizining túzy tozandanyp, sonau Antarktidagha jetip, múzdyng eruine yqpal etedi eken. Al egile-egile kóz jasy sualghan Alash - Anamnyng sorasy Tәnir jýregine jetip, jýrek múzyn eritpes pa eken? Ertede mening auyldas bir aghama tuysqanynyng qaytys bolghanyn estirtkende, әlgi aghamyz «biz ghana óle beremiz be?» dep ókire jylaghan eken. Tarih kitabyn ashqan sayyn osy aghamyzdyng jazmyshqa ókpesi oryndy ma dep qalamyn.  Áriyne, kýiingennen solay oilaugha tura keledi.

Múhtar Maghauinning «Qazaq tarihynyng әlippesi» kitabyn oqy otyryp jaghandy ústaysyn. Aqtaban shúbyryndyda ýsh qazaqtyng ekeuin joghaltyppyz. Qanday qasiret desenizshi?! Qazaq 4 million bolghanda orys 8 million bolypty. Búl kýnde bir milliyardtan asqan qytay sol kezde 16 million ghana. Oilanyp kórinizshi. Osy joghaltqanymyzdyng ózi mynjyldyqta óksip ótuge jetetin qasiret edi ghoy. Ne jazdyq sonsha? Qasiyetti kitaptarda aitqanday azghandardy jazalaugha jiberilgen kók atty týrikting úrpaghy emes pa edik? Tegin úmytqan, qúlmen de, kýnmen de janasqan, qarataban azghyndardy jazalau bizding talayymyzgha jazylmap pa edi? IYә, osy sóz Qúdaydyng kitabynda «Eger asyp bara jatsandar kókten atty әskerimdi týsirem» delinipti-mys. Bumyn men Estemishi, Bilge qahandar bastap, Edil, Shynghyshan, Batu han azghyndau prosesin keyinge serpidi. Asqannyng ayaghyn kókten keltirdi. Rim imperiyasyndaghy qúldar saudasyn joyghan Edil qaghan. Ózine tóner qauipti sezgen rimdik senatorlar Edilge altyndy da, әdemi qyzdaryn da syigha tartyp baqqan. Biraq, ol úsynylghan baylyqtyng bәrinen bas tartyp, Rimdi jazalady. Keyin Shyghys Rimdi jaulaghannan keyin de eshtenesin alghan joq. IYә, býlingennen býldirgi almady. Qalasyn qiratqan joq. Tek, azghyndaghan riydikterdi jónge saldy. Shynghys han da osylay әreket etti. Biz nege europa mәdeniyetin azghyndaushy mәdeniyet dep otyrmyz. Sebebi mynada. Ghalymdar janartaudyng astynda qalghan Pompey qalasyn arshyp alghanda, anayy kórinisterdi kórip antarylyp qalghan. Kýlding astynan bir jynystylardyng әreketi әshkerelendi. Gomoseksualdyq sol kezding ózinde Rimde oryn alghan. Áyel men әiel, erkek pen erkek... Búl Qúdaydyng qalauynan tys. Mine, osynday azghyndau prosesin toqtatu bizding mahpuzymyzgha jazylghan. Kók Tәnirining altyn aidarly úldarynyng qosynyna erip, azghyn men malghúnnyng jazasyn berip, janyn jay taptyrghanbyz. Al endi ózimiz teksizding tepkisinde qalatynday neden janyldyq?

Batys jaqqa kýn batqan sayyn qyzyghyp qaraymyz. Býgin jer sharynyng tóresi solar syndy. Órkeniyetti ózimiz bastap bersek te, qoldan susytyp alyppyz. Jer betinde alghash temirdi qorytqan Týrik; atty alghash auyzdyqtaghan Týrik; kókte jalghyz Qúdaydyng bar ekenin týisigimen tanyghan taghy Týrik. Endi bizge osynsha sorlaytynday ne kórindi? Býgin bәrinen qaghylyp otyrmyz. Ótkendi úmyttyq. Ertendi de oilap jarytyp jatqanymyz shamaly. Últabarymyzda úlyp jatqan jegi qúrt býginin ghana biledi. Erteng ne bolsa ol bolsyn, býgin bir maljandap qalayyq degen pighyl. Qogham jýrekpen emes, odan bir eli tómen últabar men qarynnyng úpayyn týgendeydi. Olay bolmasa 1932-33 jyldardaghy asharshylyqqa bir eskertkish qoyatyn kezimiz boldy ghoy. 1992 jyly Almatynyng bayyrghy NKVD ghimaratynyng aldyna «búl jerge asharshylyq jylyna arnalghan eskertkish ornatylady» dep taqtaysha jazyp qoyyppyz. Mine, sodan beri jiyrma jyl. Qoyylghan eskertkish joq. Bú qalay? «Áy, Alashtyng úldary, senderding qúlaqtaryna ashtan ólgen ata-babalarynnyng zary kelmey me?» dep aiqay salyp qorymynan әruaqtar atyp túrmas pa eken bir kýni? Bir ghasyrda eki birdey ashtyqty bastan keshken el kemde kem. 1919-22 jyldarghy ashtyqta bir millionnan astam qazaqtan airyldyq. «Kishi oktyabri» jasaymyn dep Goloshokin sýiegimizdi taghy iyt-qúsqa mýjitti. Taghy bir jarym million qazaq qayrylmasqa ketti. Boz dalada montiyp jatqan tómpeshikterdi bertinge deyin «Anyraqaydan» qalghan qalmaq beyiti dep keldi. Er jetken song estidik, bildik. Auylymyzdyng irgesinde osynday tóbeshikter qaptap jatyr. Ashtyqtan ólgen qazaq beyitteri. Eskerusiz. Maldyng túyaghynyng astynda. Qayran, dýniye! Jeti atasyn týstep, jiyrma bes atasyn týgendegen qazaqqa osy qorlyqty da kórsetti. Úly Otan soghysynda da qan keshtik. Payyzdyq ólshemmen alghanda kenester elinde eng kóp qyrylghan elding biri taghy da - biz. Stalinge Túrar Rysqúlov: «qazaqtar ashtyqtan qyrylyp jatyr» degende, «qyryla bersin, olardan osylay ghana qútylugha bolady» depti. Bir týiir dәnge zaryqtyryp óltirerdey, eriksizden kisi etin jegizerdey, imansyz ólerdey qazaqtyng ne jazyghy bar edi? Miy qaghynghandyqtan bolar. Ol osy әreketin Ukrainada da qaytalady. Qazaq dalasyndaghy oqigha ukrainderding de basynan ótti. Ashtyq jyldarynda 3 million 941 myng ukraindyq ólgen. Biraq, halyq sanyn payyzdyq esepke alghanda qazaqtyng qasireti auyr, joghaltqany kóp. Býgin osy Stalinning qasaqana jasaghan qasabyn genosid dep atau kerek-aq. Resmy týrde. Ukraina әldeqashan memoriyal taqtalar men eskertkishter ornatyp, ashtyq jyldaryn ukrain halqyna jasalghan genosid dep mәlimdedi. Ony Amerika, Angliya, Fransiya bastaghan on eki memleket maqúldap berdi. Bizding nege kejegemiz keri tartady osy? Júmghan auyzyn ashpaytyn atqaminer aghalarymyz bәlkim qazaq tarihyn әli kýnge Kenes ýkimeti jazyp bergen núsqada oqyp jýrgen bolar. Súmdyq-ay. Ótkensiz býgining býlinedi. Býgining býlinse ertening búlynghyr. Eng qúrmasa qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni tәrizdi asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýnin atap, belgileu kerek qoy. Qaytkenmen ol jýz nemese eki jýz adamnyng taghdyry emes, ýsh jarym million qazaqty harap etken súmdyq jyldardyng belgisi. Qazaq últynyng joyylyp ketuge shaq qalghan taghy bir túsy.  (1919-1922 jyldar aralyghyn¬da 1 mln, al 1931-1933 jyldary 2,4 mln adam). Álde sol bayaghy Stalinnin: «Bir adamnyng ólimi - qasiret, millionnyng ólimi - statistika» degen tújyrymyn tilge tiyek etip, jabuly qazan jabuly kýiinde qoya salamyz ba? Biyl Meshin jylyndaghy aqsýiek ashtyghyna 80 jyl. Eshkimning tis jaryp qazaq últynyng qasireti turaly sóz qozghamauyna qaraghanda búl osy statistika kýiinde ghana qalatyn siyaqty. Halyqtar dostastyghy degen boyama maska kiygen KSRO-nyng qazaq halqyna qarsy 1919-1922, 1925-1926, 1927-1933, 1937-1938, 1951-1954 jyl¬dary jýrgizgen qandy qasaby men keri pighylyn últqa qastyq dep tanu zandylyq. «Maskaradtyng shygharyp masqarasyn» (Qasym) aqiqatty ashyp aitar kez jetti. «Áy, ainalayyn-au, barymtada ólgen atana da qún súraushy eding ghoy, bizding qúnymyz kimning moynynda?» dep mazalamay ma eken últsyz, ruhsyz pendelerdi? 1940 jyly Beriyanyng núsqauymen jazyqsyz atylghan poliyaktyng 22 myng әskerine býginde Mәskeuden qún súraluda. Biz qún súramay-aq qoyalyq. Biraq, asharshylyqtyng qúrbandaryn eske alyp, qúran baghyshtauymyz últ paryzy. Búratana halyqty ýreylendirip, janshyp, ezgilep biyleu sayasaty saldarynan biz әli kýnge deyin ruhany asharshylyqty bastan keship kelemiz. Búl 1932-33-ten de qauipti. Ruhany ashtyq qúrdymgha qúlatady. Sondyqtan, últymyzdyng tarihyn jete tanyp, ótkennen sabaq alu lәzim. Mysalgha, aqtaban shúbyryndydan bastap, eki ashtyq jyly men Úly Otan soghysynda joghaltqanymyzda memoriyal taqtagha bederlesek, demografiyalyq psihologyagha әser eter edi-au. Qazaqtyng sanyn kóbeytu әr qazaq balasynyng býgingi últ aldyndaghy boryshy ekenin týsiner edi. «Ornynda bar onalar» degen. Omala bermey, onalu kerek. Qaraghandynyng qaq ortasyna bir eskertkish ornatylsyn. Atasy bólek Yury Gagarindy da bedizdep, mýsin soqtyq. Ýsh jarym million qazaqtyng ruhy sonda jay tabar. «Atasyn tanyghan atqa qonady, atasyn tanymaghan jatqa qor bolady». Qor bolmayyq. Ghasyrlar boyy sorghalaghan kóz jasymyz túzdy tozangha ainalyp, Tәnir jýregining múzyn eritip, endigi Alash tany arayly bolsa eken dep tileymiz!

Janat JANQAShÚLY

http://qasym.kz