BK(b)P Ortalyq Komiytetining «Leningrad» jәne «Zvezda» jurnaldary turaly qaulysynan keyin A.A.Fadeevting 1947 jyly mausym aiynda Kenes Jazushylary Odaghynyng IH plenumynda jasaghan bayandamasynyng «Synnyng últ mәselesi tóniregindegi qatelikteri» degen bóliminde Esma­ghambet Ysmayylovtyng «Qazaq sovet әdebiyeti» atty oqulyghy mysalgha alynyp, auyr ýkim aitylghan.

Sodan keyin-aq búryn-sondy bolyp kór­megen qara qúiyn bastalyp ketti. Gazet-jurnaldar Esmaghambetting «qatelikterin» terip aitudy azsynyp, endi aumaghyn keneyte bastady, birazdan song býkil әdebiyettanu tónireginde jýrgen­derding enbekteri sýzgiden ótti de, 1947 jyly Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining qúrylghanyna bir jyl ghana bolghan «Qazaq SSR ghylym akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy sayasy óreskel qa­telikteri turaly» qaulygha úlasty. Onda jalghyz Esmaghambet Ysmayylov qana emes, Ámiy­na Mәmetova, Beysembay Kenjebaev, Áuelbek Qonyratbaev, Temirghaly Núrtaziyn, taghy basqa­lar atalyp, qazaq әdebiyettanu ghylymynyng eng ónimdi de oily enbekkerleri әure-sarsangha týsti de ketti.

BK(b)P Ortalyq Komiytetining «Leningrad» jәne «Zvezda» jurnaldary turaly qaulysynan keyin A.A.Fadeevting 1947 jyly mausym aiynda Kenes Jazushylary Odaghynyng IH plenumynda jasaghan bayandamasynyng «Synnyng últ mәselesi tóniregindegi qatelikteri» degen bóliminde Esma­ghambet Ysmayylovtyng «Qazaq sovet әdebiyeti» atty oqulyghy mysalgha alynyp, auyr ýkim aitylghan.

Sodan keyin-aq búryn-sondy bolyp kór­megen qara qúiyn bastalyp ketti. Gazet-jurnaldar Esmaghambetting «qatelikterin» terip aitudy azsynyp, endi aumaghyn keneyte bastady, birazdan song býkil әdebiyettanu tónireginde jýrgen­derding enbekteri sýzgiden ótti de, 1947 jyly Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining qúrylghanyna bir jyl ghana bolghan «Qazaq SSR ghylym akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy sayasy óreskel qa­telikteri turaly» qaulygha úlasty. Onda jalghyz Esmaghambet Ysmayylov qana emes, Ámiy­na Mәmetova, Beysembay Kenjebaev, Áuelbek Qonyratbaev, Temirghaly Núrtaziyn, taghy basqa­lar atalyp, qazaq әdebiyettanu ghylymynyng eng ónimdi de oily enbekkerleri әure-sarsangha týsti de ketti.

Eng aldymen «oqqa úshqany» E. Ysmayylov boldy. 1947 jyly 7 qazanda: «Instituttyng en­bek­terinde jәne ózining shygharmalarynda ýnemi burjuaziyalyq-últshyldyq iydeologiyany sindi­rip kelgeni, institutty әleumettik-sayasy jaghy­nan jat adamdarmen lastaghany ýshin Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng Til jәne әdebiyet ins­titutynyng búrynghy diyrektory Ysmayylov E. joldas BQ(b)P mýsheliginen shygharylsyn», degen sheshim qabyldandy (708-fondy, 11-baylam 145-is, 16-bet).

Partiya qatarynan quylghandar ýshin endi kýn joq ekendigi ol kezde aiqyn bolatyn, biraq tap mynaday bolaryna qazir tang qalmasqa sharamyz joq. 1953 jyly Semey týrmesinde otyrghanda septigi tiyer me eken dep A.Fadeevke ótinish hat jazypty. Onda: «Mening qaterlerim jәne ózim­ning tvorchestvom turaly Sizge jazghan týsindir­memde, sonday-aq 1948 jyly Sizding qabyldauy­nyzda bolghanymda aghymnan jarylyp aitqan edim. Siz mening sózime senip, maghan airyqsha qamqorlyq kórsetkennen keyin men Mәskeuden baqyt qúshaghynda zor shabytpen elge qanat­tanyp qaytqan edim. Alayda, Qazaqstanda maghan tynyshtyq búiyrmady: men jasaghan qatelik­terding úsaq-týiegine sheyin kóringen jerde tilge tiyek etip, jerden alyp, jerge salmaghan kezi, úryspaghan sәti, arasha talamaghan túsy az boldy. Aqyry 1951 jyly Qazaq SSR Memlekettik qauipsizdik ministrligi meni tútqyndady. Bes ay boyyna tergedi. Tergeu oryndarynyng kórsetken qorlyghy men zorlyghyn aitugha dәtim barmaydy. Ózderining kýni búryn dayyndaghan protokolyna qol qoymaghanym ýshin kórmegen teperishim joq, eske týsiruding ózinen qazir esim shyghady», dep jazghany býgin aitylyp-jazylyp jatqandardyng shyndyq ekenin dәleldey týsedi.

Ghalymdy ne ýshin, qanday kýnәsi ýshin sotta­dy eken degen oy maza bermegen son, Esaqannyng jesiri Shayzada jengeyge telefon shaldym. Esaqang dýniyeden ótkennen beri talay jinaqta­ryn shygharyp jýrgende de, qoljazbalaryn Qa­zaq SSR Ortalyq memlekettik arhivyna tap­syr­ghan tústa da súraugha dәtim barmaghan qújat­tardy shet jaghalatyp kórip em, jengey qyzy Shәripamen aqyldasyp kóruge uәde berdi. Aqy­ry biraz uaqyttan keyin Esmaghambet Ysmayy­lovtyng 1932-34 jәne 1951-54 jyldaryna qatysy bar qújattar qolyma da tiydi-au. Onyng ishinde «Týrmeden shyqqanda. 1933» degen jazuy bar bir kishkene fotosuret aralasa jetti. Búl Esaqannyng óz auzynan estigen, biraq qazir jadymda kómeskilengen bir әngimeni oiyma oraltty. Ony qyzy Shәripagha telefon shalyp aityp edim, búdan habary joq eken. Al ol mynau edi.

QazPIY-ding studenti E.Ysmayylov BK(b)P Ólkelik Komiyteti mәdeniyet jәne nasihat bóli­mining mengerushisi Janaydar Saduaqasov­tyng qoly qoyylghan senim qaghazben Shyghys Qazaq­stan oblysyna mәdeni-aghartu júmysyn jolgha qoyatyn brigadanyng qúramynda 1932 jyly 3 mausymda jolgha shyghyp, Almatygha 28 tamyzda qaytyp oralypty.

Teginde elden jaysyz habar kelgen bolu kerek, oqudyng bastalyp ketkenine qaramay «Ysmayylov E. joldas «Sosialdy Qazaqstan» gazeti redaksiyasynyng tapsyrmasymen Qaraghan­dy oblysyna (ol kezde býkil Saryarqa Qaraghan­dy oblysyna kiretin, - T.K.) komandirovkege attanyp otyr. E. Ysmayylov joldasqa júmys­shy - auyl tilshilerin, ekpindilerdi jәne «Sosial­dy Qazaqstan» dostaryn úiymdastyru hәm óristetu mindeti jýkteledi. Barlyq partiya - sovet jәne qoghamdyq úiymdar Ysmayylov joldastyng moynyna jýktelgen mindetti oryn­dap shyghuyna jan-jaqty kómek kórsetulerin ótinemiz», dep redaktor A. Beysenov qol qoyghan senimhatpen 1932 jyly 14 qyrkýiekte jolgha shyghypty.

Búl tynymsyz jýris iz-týzsiz ketpepti. Meshin jylghy apat, yaghny qazaq halqynyng 49 prosentin, yaghny 2 million 20 myng adamyn qyryp salatyn asharshylyqtyng әbden «dәuirlep» túr­ghan kezi bolatyn. Teginde, Burabay kurortyna jylqyshy bolyp auysqan әkesining jay-kýii mýldem nashar bolghan siyaqty. Ol kisi 1933 jyly mamyr aiynda qaytys bolghanyn eske alsaq, әiteuir bir qauyrt qúbylys aralasqany aidan-anyq. Osy jolsaparda elding kýizelgenin, qyrylyp jatqanyn kórgen sanaly azamattyng auzynan ashynghan sózding shyghuy әbden yqtimal ghoy. Esaqang auzynan shyqqan ashy sózdi Semey jaqta ma, әlde Qyzyljar jaghynda ma, estigen bireu, әlde birneshe adam E.Ysmayylovtyng ýsti­nen aryz beredi. Solardyng bireui Ramazanov degen 1952 jyly Esaqannyng «ataqty sotynyn» ýstinde qaytadan shygha kelipti. Sonda jamandyq oilaghangha ashtyq ta kýsh kórsete almaghanyn, so­ghys­ta da oq tiymegenin, úyattan da ólmegenin kó­rip, laghnet aitugha sóz taba almay qalady ekensin.

E.Ysmayylovtyng 1952 jyly qazan aiynda SSSR Jogharghy Soveti Prezidiumynyng tór­aghasy K.E.Voroshilovqa jazghan shaghym ary­zynyng ýshinshi baby týgeldey osy oqighagha arnalypty.

«3. Ramazanovtyng «keneske qarsy әngime aityp, últshyl toppen baylanysta boldy» degen jalasyn moyyndamaymyn, ózimdi kinәlimin dep eseptemeymin. 1932 jyly Qazaqstanda, әsi­rese kóshpeli audandarynda ashtyq boldy, kóp­tegen qazaq ashtan qyryldy, qayghy-qasiret shekti. BK(b)P Ortalyq Komiyteti ashtyqty úiym­dastyryp, elding bosyp ketuine sebepshi bolghan Qazaq ólkelik partiya komiytetining hatshysy Goloshekindi jәne onyng jandayshaptaryn qyz­metinen bosatty. Keyin olardyng kópshiligi halyq jauy bolyp shyqty. Men ózim student әri belsendi komsomoles bolghandyqtan auyldaghy jan týrshiger ashtyqty kórip qatty ashynghanmyn, Qazaqstanda partiyanyng auyl sharuashylyghy sayasatyn búrmalap otyr degenim bar. Mening Ramazanovpen әngimem osy ruhta bolsa bolghan shyghar.

Tekserushi E.Soloviev osy fakt tónireginde meni 45 tәulik qinady da, tekseru protokolyn ózining qalauynsha jazdy. Men osy kezdegi jastyghyma baylanysty qatemning sayasy sipaty bar ekendigin moyyndaghanymmen, Ramazanovpen әngimemdi Kenes ókimetine baghyttalghan qastan­dyq dep eseptegenim joq jәne eseptemeymin de», degeninen E.Ysmayylovtyng 1932 jylghy ashtyq jayynda ashyna pikir aitqanyn angharamyz.

Al goloshekinshilder dәuirlep túrghanda onday pikir aitqandardyng jaza tartuy zandy da edi. Ashtyqtyng alapat habaryn alghash jetkizbek bolghan 28-ding 1931 jylghy haty Mәskeuge ketip bara jatqan jolda ústalyp, oghan qol qoyghandar ýn-týnsiz qughyngha týsken-di. Mәselen, Jaqan Syz­dyqov Týrkistangha audandyq gazetke jiberilgen bolatyn. Basqalary da osynday әrtýrli shara kór­di. Al student Esmaghambetting qyzmetinen taydy­rary bolmaghandyqtan qara tizimge ilikkeni Ramazanov siyaqtylardyng kórsetuinen bolsa kerek.

E.Ysmayylovtyng ýstinen aryz bergen Rama­zanovtyng ózi me, әlde sol siyaqty bir súmyray ma, әiteuir birneshe ay týrmede otyryp shyq­qany ras. Ony bir әngime ýstinde estip, onsha mәn bere qoymaghanyma ókinip te otyrmyn. Óitkeni ondaylardy qazbalap aitatyn, el ýshin kórgen qorlyqtyng tarih sahnasyna qay­typ orala­tynyn men qúral­pylar oiyna alyp, sәue­geylik kórsetip edi dep aita almaymyn.

Mening shamalauymsha, E.Ys­mayylov 1933 jyldyng jazynda týrmege alynghan siyaqty. Almatyda ma, әlde elde me, ol eki arasyn anyq aita almaymyn. Tipti qajettigi bolsa anyqtau onsha qiyndyqqa da týspeydi. Goloshekinning yzghary tarqamay túrghanda abaqtygha alynyp, Mirzoyan kelgennen keyingi jayma-shuaqta jaq­sy­lyqtyng sheti kórine bastaghan tәrizdi. Óitkeni, «Leninshil jas» gazeti redaksiyasynyng bergen sipattamasy 1933 jyly 13 qyrkýiekte jazy­lypty. E.Ysmayylovtyng qalamgerligine qatysy bolghandyqtan ony týgel keltireyin.

«Osy sipattama berildi Ysmayylúly Esma­ghambet joldasqa. Ol ólkelik komsomol gazeti «Leninshil jastyn» ekpindi qalam qayratkerining biri.

Búl joldas «Leninshil jas» gazetine 28­-jyl­­dan beri tilshi bolyp, týrli sayasiy-sharuashylyq mәseleleri jóninde maqala jaza bastady. Onymen birge «Leninshil jas» gazeti arqyly jas qalamy úshtalyp, әdebiyet mayda­nyna aralasyp, komsomoldyng jas jazushysy, aqyny bolyp tәrbiyelenip, ósip keledi. J.Ysmayylúlynyng bizding gazetke jazyp, bastyr­ghan­darynyng ishinde taptyq qyraghylyqty tabandy, berik ústaytyndyghyn kórsetti. Kom­somoldyq salt-sana, pikir jýzinde jazghanda­rynda eshbir solqyldaqtyq, tabansyzdyq pikir sezilgen joq», dep rastaydy «Leninshil jas» basqarmasy atynan Bókishúly. Teginde múnday sipattama belgili bir qiyn jaghdaygha, yaghny sot pen tekseru mekemelerine kerek bolghanyn angharu qiyn emes. Óitkeni, taptyq tabandylyghyn qaytalay berui sony anghartqanday.

Sonday-aq, týp núsqasy ózinde saqtalghan Qazaqstan kenes jazushylary úiymynyng 1933 jyly 13 qyrkýiekte bergen minezdemesin de oqyp kóreyik. «Ysmayylúly Esmaghambet joldas últ proletariat kórkem әdebiyeti maydanynda erekshe tabandylyq kórsetip, sosializm iydeya­syn qalyng enbekshiler arasyna taratyp, kópti partiya úranynyng tóniregine úiymdastyruda airyqsha kýsh kórsetip jýrgen jas aqynymyz. Ólender jinaghy «Túlpar jyry» degen atpen kitap bolyp basyldy. Odan qaldy partiya baspa­sózderinde ýzbey jazyp keledi. Qazaqstan kenes jazushylar odaghynyng belsendi mýshesi. Jazghan enbekterining salt-sanalyq beti dúrys» dep úiym­dastyru komiytetining jauapty hatshysy Álibek Qonyratbaevtyng «Qazaqstan kenes jazu­shylary kensesinin» mórin qúshyrlana basqany, sóz joq, E.Ysmayylovty bir pәleden qútqaru ýshin berilgen qújat ekendigin anghartady. Kóp qaghazdyng ara­synan «Týrmeden shyqqanda, 1933» dep shyqqan barmaq basynday fotosuretting әli de bolsa aitary bar ekenine esh shýbә keltirmeymin.

1933 jylghy tútqyndalu Esmaghambet ómirining alghashqy tauqymeti bolsa, onan keyingi kezde de shekesi qyza qoyghan joq. 1934-1939 jyldary negizgi qyzmeti «Kommunist» jurnalynda bolghanymen, qazaq әdebiyet syny men ghylymyna ishtarta berdi. «Túlpar jyry», «Enbek jemisi», «Jaz erkesi» atty ýsh ólender jinaghyn shygharghan E.Ysma­yylov: «Mening búl tvorchestvolyq tәjiriybem jal­py poeziyagha eshqanday ýles bolyp qosylma­ghany­men, eki týrli mindet atqarghan siyaqty. Biri - izdenu, tvorchestvolyq barlau jasau, ekinshi kórkem әdebiyetti estetikalyq túrghydan týsinuge baza jasau. Demek, poeziyadaghy azdy-kópti shәkirttik tәji­riy­bening ózi syngha, әdebiyettanugha keler jolda­rymdy keneytip jibergendey boldy», degeni osyghan dәlel. Ara-túra Qazaqstan últ mәdeniyeti institutynda ghylymy qyzmetker qyzmetin qatar atqaryp, 1939 jyly Ghylym akademiyasynyng filialyna birynghay auysty.

Syn men ghylym jolyna E.Ysmayylov on ret oilanyp kelgen daryn. «Ádebiyet salalarynyng ishinde syn eng qiyn janr ekeni júrtshylyqqa belgili. Biraq qiyn bolsa da qiyp tastaghyng kelmeydi. Eger adam әdebiyetti jan-tәnimen sýietin bolsa, ol búl qiyn janrdyng ystyq-suyghyna da birdey kó­nuge tiyis» dep bildi.

Búl pikirdi E. Ysmayylov 1947-1954 jyldarghy qughyn-sýrgindi, abaqtynyng azabyn, tergeushining qorlyq-zombylyghyn kórgennen keyin jazyp otyr.

Sonymen, A.Fadeev 1947 jyly E. Ysmayy­lovqa nege shýilikti, tas-talqan etip synaudyng ayaghy qanday qughyn-sýrginge úlasty degen mәse­lege barardan búryn qalyptasyp kele jatqan jaygha kóz sala ketu qajet.

30-jyldardaghy «ziyalylar qyrghyny» qanshama aumaqty bolsa da, olar qalyptastyryp ketken kóz­qarastar tarih pen әdebiyet oqulyqtarynan mýl­dem joyylyp kete qoymaghan bolatyn. S.Múqanov, M.Áuezov, Q.Júmaliyev, E.Ysmayylov, Á.Marghú­lan, B.Kenjebaev, taghy basqa avtorlar jazghan enbekter men oqulyqtarda qazaq halqynyng tarihy men әdebiyeti jayynda aitylar oilar, attanar óris negizinen dúrys baghdarlanyp, búrmalaugha әli úshyray qoyghan joq edi. Sonyng dәleli retinde E.Ysmayylovtyng 9 jәne 10-klass oqushylaryna arnalghan oqulyghyn mysalgha keltiruge әbden bola­dy. Bizding qazir aighaylap aityp, jamyray jazyp jatqan oi-pikirlerimizding alghashqy silemderi Úly Otan soghysyna deyingi enbekterde, oqulyq­tarda belgili dәrejede jýieli bayandalghanyn, tipti sol kózqaras ýshin sottalyp otyrghanyna qaramastan prinsipti de ózekti mәselede bir taban sheginis jasamaghanyn kóremiz.

Al ata-baba aruaghyn qadirleu, elding eldigin ardaqtau, úly oqighalar men qayratkerlerdi, әsirese batyrlardy maqtan tútu I. V. Stalinning Úly Otan soghysy bastalghanda sóilegen sózinen keyin kýsheye týskeni әmbege ayan. Biraq mәdeniy-әdeby jәne tarihy múrany shynayy iygeruding mýmkindigi әsirese qazaqtar ýshin úzaqqa barmady. 1943 jyly Kenes Odaghynda túnghysh ret jazylghan, odaq­tyq eng myqty tarihshylardyng kýshimen, әsirese akademikter Grekov, Drujiniyn, Pankratova, Kuchkiyn, Bernshtam, Vyatkindermen birge ózimizding Áuezov, Múqanov, Kenjebaev, әsirese E.Ysmayy­lov pen Ermúhan Bekmahanovtardyng yntymaq-birliginen tughan «Qazaq SSR tarihy» stalindik syilyqqa úsynylyp, eng aqyrghy satygha jetkende ózining shovinistik kózqarasynan aiygha qoymaghan qart professor A.I.Yakovlev «orysqa qarsy ja­zyl­ghan kitap» dep, syilyq komiytetinde mәlimdeme jasaydy. Múnday oidyng oirandatqysh kýshi keyingi talay jiyn-mәjilisterde teriske shygharyl­gha­nymen, iydeologiya salasyna talaqtay jabysa ketti. «Qazaq SSR tarihynyn» syilyqtan qaghylgha­nyn bylay qoyghanda, 1943 jyly 28 mausymda E.Bekmahanov «Kenesary Qasymov bastaghan qazaq­tar­dyng últ-azattyq kýresi (1837-1847 j.)» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiya qorghauy mәseleni onan әri ushyqtyra týsti. BK(b)P Orta­lyq Komiytetinde 1944 jyly mamyr-mausym aiyn­da ótken tarihshylar kenesinde «Qazaq SSR tariy­hy» - «orysqa qarsy jazylghan kitap, óitkeni onda Rossiyagha qarsy últtyq kóterilister dәripteledi» al shyndyghyna kelgende «otarlau-obektivti túrghydan progressivti qúbylys» degen pikirler aitylyp, yaghni, ayaghy ataqty Edigeni dattaytyn (09. 08.1944) qaulygha úlasyp, últ respublikala­ryn­daghy últshyldyqpen kýreu nauqany soghys jyldarynyng ózinde-aq bastalyp ketken-di.

Múnyng ayaghy teksiz kosmopolitizmge qarsy kýres nauqanyna úlasyp, eng bir soyqandy, qiratqysh kýshi bar «Zvezda» jәne «Leningrad» jurnaldary turaly qaulygha jalghasty. Sol tústa «Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng Til men әdebiyet institutynyng júmysyndaghy sayasy óreskel qatelerdi» týzetu (19.01.47) nauqany bastaldy. Mәskeude jel túrsa, Qazaqstanda dauylgha ainalatyny belgili. Jandayshaptyq daghdymen esimizden adasa shaptyq-ay kep, duyldadyq-au kep, talaylardy qisynsyz jerde soqqygha jyqtyq-ay kep. Onyng ayaghy «kinәlini» tәny jәbirlep qúrtugha úlasty. Osy nauqannyng alghashqy qúrbany Esmaghambet Ysmayylov boldy. Ol 1951 jyly 6 qarashada ústalyp, týrmege jabyldy, 1952 jyly 10 mamyr kýni ataqty 58-statiyanyng 10-tarmaghy boyynsha 25 jylgha sottaldy, ony ótegennen keyin bes jyl saylau qúqynan aiyrylatyn boldy, dýniye-mýlki konfiskelendi.

Sonymen, ústalghannyng da, sottalghandardyng da aldy E.Ysmayylov boldy. 1952 jyldyng qonyr kýzinen bastap Semeydegi № 7 koloniya­­nyng qapasynda zaryqty.

Kezinde de, býginde de el-júrtqa әigili bolghan «Bekmahanov isi» erte bastalghanymen, shara qoldanyluy keyinirek. Erekendi 1952 jyly 5 qyrkýiekte tútqyndap, 3 qarashada sottady.

Mening qolyma E. Ysmayylovtyng tergeu isi tolyq tiymegendikten de bolar, Esaqang úzaq ýnsizdikten keyin tek 1953 jyldyng qazanynda ghana qoly­na qalam alypty. Ol mashinkagha basylghan otyz bes bettik ótinish qana emes, ghylymiy-zertteu enbegi SSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng sol kezdegi tóraghasy K.E.Voro­shilovqa joldanypty. Osynshama kesh qimyl­dauyna ne sebep boldy degen saualgha jauap izdeuding ózi onay bolmasa da joramal jasaghan­nyng aiyby joq. Men múny Esmaghanbetting jasyqtyghynan «men bir shirigen júmyrtqamyn ghoy» degen pighylgha týskendiginen dey almay­myn. Onyng eng negizgi sebebi: ózi dimkәs adamnyng kýsh-jigerin qaytadan jinaugha múrshasynyng bolmaghandyghynan, әbden tityqtap qalghandy­ghynan dep bilemin.

Oghan dәlel qaysy? Oghan dәlel bar jәne ol ótinish-zertteuding alghashqy betinen-aq kórinedi. Eng aldymen K.E.Voroshilovke: «Meni Qazaq SSR Memlekettik kauipsizdik ministrligi 1951 jyly qarashada tútqyndap, týrmege japty. MQM-ning tergeu organdary men Qazaq SSR-ning Jogharghy soty meni últshyldyq iydeyany qazaq әdebiyetinde nasihattadyn, keneske qarsy baghyt­­talghan әdebiyetti saqtadyn, jora-joldasta­rynnyng arasynda keneske qarsy ósek tarattyng dep aiyptap otyr», dep alady da alghashqy ýsh bapty týgeldey týrmede kórgen qorlyq-zombylyghyn bayandaugha arnapty. Eger ol qorlyq-zorlyq tek әsheyingi abaqtynyng azaby ghana bolsa bir jarym jyl ishinde úmytylyp, negizgi әngimege kósher edi ghoy. Ózderiniz bayqap kórinizdershi.

«1. Meni jeke kameragha japty. Tútqyndal­ghan sәtten bastap meni kýni-týni tergeuge aldy, 16-18 saghat dem aldyrmay, úiyqtatpay, maza bermey tergedi. Tergeuding osy tәsili 140 tәulikke sozyldy.

2. Ózim dimkәs jәne mýgedek bolghandyqtan osy tergeu kezinde әbden arydym, jýdedim, keybir kezde aqyl-esimnen adasyp qalyp, edenge qúlap týsken sәtterim kóp boldy. Mine osynday kezderde tergeushi E.Soloviev kýni búryn dayyn­dap qoyghan protokolgha qol qoyymdy talap etip, esimdi onan әri shyghardy.

3. Tergeushi E.Soloviev tergeu kezinde úrsyp-sóguding ýstine auzyna kelgendi irkilmey aitty, orys tilining leksikonyndaghy bar boqtyq sózdermen balaghattady, namysyma tiydi. Ol ol ma, tergeushi E.Soloviev kýni búryn dayarlap qoyghan tergeu protokolyna tezirek qol qoydyru ýshin meni qabyrghagha teris qaratyp qoyyp, qúlap týskenimshe ayaghymnan túrghyzyp qoyyp jýrdi. Áriyne múnday azaptau nәtiyjesiz bolmady. Sonyng saldarynan men «kinәlimin» dep tergeu protokoldaryna qol qoydym. Men jasaghan qar­sy­lyqtyng bәri eskerusiz qalghan song 206­­-statiyagha qol qong kezinde ózimning oi-piki­rimdi jazugha úlyqsat berulerin talap ettim. Protokoldy úsynghan kezde qasymyzda prokuror Kurapov boldy, pәlendey shaghymynyz bolsa sot mәjilisinde aitarsyz, әzirge myna 206-statiyagha qol qoyynyz dep ýgittedi, sóitip ol da tergeu organdarynyng sózin sóilep ketti. Mening qarsy­lyqtarym men talaptarym tergeu kezinde de, sot mәjilisinde de eskerilmey ayaq asty boldy.

Qazaq SSR Jogharghy soty men jóninde әdiletsiz, imansyz ýkim jasady jәne «tergeushi Soloviev jasaghan aiyptau qorytyndysyn sózbe sóz qaytalap shyqty», degenderden zәbir-japa­ny ghana emes, jan shoshyrlyq qiyanatty kóresin. Qazaqtyng ýlken mәdeniyet qayratkerlerining jany men tәnin, adamgershilik ar-újdanyn shala sauatty qanypezer E.Solovievtyng qolyna beruden ótken qanday qorlyq boluy mýmkin.

Sonymen negizgi mәselege, taghylghan aiyp­tar­gha oiysayyq.

Qanday kinә taghypty? Oghan qalay jauap beripti? 35-betting kóleminde toghyz týrli aiypty әshkerelep, «ózimdi kinәlimin dep eseptemeymin» degen týiinmen bastaydy da ayaqtaydy.

1.      «Keneske qarsy jazylghan әdebiyetti saq­ta­dyn», degen aiypty moyyndamaymyn, ózimdi kinәlimin dep eseptemeymin, óitkeni onday әdebiyet mende bolghan emes. Qazaq әde­biyetining zertteushisi әri tarihshy retinde jәne ózimning qyzmet babyma qaray men burjua­ziyashyl-әdebiyetshilerding shygharmalaryn oqyp biluge mindettimin. Mamandardyng qaysysynda bolmasyn Q. Balimont, V.Soloviev, A.Belyi, A.Averchenko, Merejkovskiy siyaqty burjuaziya­shyl-keritartpa jazushylardyng birqydyru shygharmalary jeke kitaphanalarynda bolugha tiyis. Mening de jeke paydalanuymda Qazaqstannyng sovettik memlekettik baspalarynan shyqqan burjuaziyashyl-últshyl jazushylardyng birqatar shygharmalary men oqulyqtary boldy. Ony men qylmys dep eseptemeymin.

2. Men ózimdi jora-joldastar arasynda kenes­ke qarsy әngime aityp, ósek taratqan adammyn dep eseptemeymin; Úly Otan soghysy joldarynda kenes jenilse eken dep esh uaqytta tilegen joq­pyn, Kommunistik partiya Qazaq­standa últ saya­satyn búrmalap otyr degen emespin; 1937 jyldan keyin burjuaziyashyl-últshyl S.Seyfullindi jәne keritartpa aqyndardyng óne­­rin madaqtaghan emespin. Búlar jóninde quә­lik bergen Sh.Ábenov, X.Narimanov, Q.Boran­baevtardyng ait­qandary jala, ótirik jәne olar tergeu oryn­darynyng aitaqtap azghyruymen ai­typ otyr» dep bet baqtyrmaydy. Jәne kópte­gen dә­lelder keltirip, әrbir aiypty joqqa shygharady.

Mine osynday dәleldeu barysynda Esaqang ózining búrynghy ghylymy tújyrymdaryn qayta­lay pysyqtaumen qatar janasha oy tolghap, sot oryndary men bizding iydeologiyalyq appara­tymyz kinәli dep tapqan ótken zamannyng aqyn-jyraularyn qyzghyshtay qorghap, aqtap shyghady, tolymdy tújyrymdar týiedi, qomaqty oilar aitady. Ókinishke qaray, tergeu ornynyng óti­nuimen E.Ysmayylovtyng shyqqan enbekte­rine, әli jariyalana qoymaghan qoljazbalaryna tórelik aitugha tiyisti Q.Jarmaghanbetov pen M.Ghabdullin birqydyru jaghdayda әdilin aitpay kýmiljigen­derin de jasyra almaymyz. Sarapshy komissiya­sy­nyng qisaytqanyn týzeymin dep otyryp, Esaqang ghylym ýshin talay qúndy pikirler ai­typ­ty. «Ghylym akademiyasynyng qyzmetkeri bolghan­dyqtan men qazaq әdebiyetining tarihyna qatysty qoljazbalardyng kimnen týskenine qaramay jinay beruge jәne institutqa qabyl­data beruge tiyisti boldym». Sondyqtan Dulat, Shortanbay, Shóje, Janaq, Týbekterding ólende­rin jinatqanyn, sóz jinaushylargha hat jazyp, maqala arqyly núsqau berip otyrghanyn jasyrmaydy.

Al ýshinshi baptaghy Ramazanovqa baylanysty әngime 1932 jylghy tútqyndaluy túsynda bayandalsa, tórtinshi baptaghy eng negizgi aiypty bәshaylay taldap, tórt betke jazypty: «Men qazaq әdebiyeti tarihyn әdeyi búrmalap jazdy, keritartpa aqyndar men keybir feodaldardy әdeyi madaqtap jazdy degen aiypty moyyn­damaymyn, onday kinә mende bolghan emes», dep alady da sýbeli dәlelder keltiredi.

Ádebiyet tarihynda qatelikter bolsa, oghan aldymen ghylymy negizde, markstik-lenindik jýiede jazylghan tarihtyng bolmaghandyghynan dep biledi. Tipti QK(b)P Ortalyq Komiytetining hatshylary M.Ábdihalyqov (19.43) pen I. Omarov (1949) basshylyghymen shyqqan «Qazaq SSR tarihynda» Kenesary Qasymov bastaghan kóte­rilis ong baghalanyp keledi.

Onyng keritartpa qozghalys ekendigin aityp týsindirgen zertteu, partiya-sovet organdary bolghan emes. Al Búqar, Shortanbay, Múrat, taghy basqa aqyn-jyraular shyndyqty jyrlaghandar dep baghalanyp keledi. «Kópshilikting qatele­sui­nin, onyng ishinde avtor retinde mening qatele­suim­ning eng negizgi sebebi aldymen Qazaqstannyng tarihy men mәdeniyetine qatysty arhivtyn, naqty qújattardyn, nashar zertteluinde, Qazaq­standa gumanitarlyq ghylymnyng sonau Lomonosov, Belinskiyden bastap, marksizm klassikteri, qalyptastyrghan orys gumanitarlyq ghyly­myn­day ghylym dәstýrining bolmaghandyghynda dep bilemin» dep oryndy dәlel keltiredi. Sonyng ózinde de orys ghalymdarynyng enbekterinde qatelikter kezdesip jatady, biraq olardy әdeyi jasadyng dep aiyptaugha bola ma?» dep qarsy saual qoyady. Mysaly, ózining 1938 jylgha deyin Kenesary kóterilisin keritartpa dep kelgenin («Leninshil jas», 18.09.38), al 1938 jyly «Agiy­tasiya y propaganda RKKA» jurnalynyng 9-sanynda professor Shestakov orys sovet tarihshylarynyng ishinde birinshi bolyp Kene­sary qozghalysynyng últ-azattyq sipaty baryn aityp, dәleldegennen keyin, júrttyng bәri osy kózqarasqa oiysyp, nasihattap ketkenin, tipti Ryazanov syndy orys tarihshysy osy oigha 1930 jyldary kelip, ýsh tom enbek jazghanyn dәlel­dey aitady. Ne kerek, bedeldi degen ghalymdar men basshylardyng 11 enbegin atap kórsetedi. Osylardyng ózi býgingi bizder ýshin taptyr­maytyn búlaq kózderi der em.

Jәne bir qayran qalatyn jay, týrmede otyryp osy enbekterding shyqqan kýni, jylyna deyin, qanday kólemde ekenin aityp berui, onyng ýstine ózining 1931 jyldan beri jariyalaghan 95 enbegi men maqalalaryn oisha tizip shyqqany bәrimizge ýlgi bolghanday. Tarihty sanaly týrde búrmalamaghandyghyn osylay bayandap kelip: «Tergeu oryndary men sarapshy komissiya eng aldymen mening jariyalanbaghan, eshbir gazet-jurnalgha úsynylmaghan maqalalarymnyng qol­jaz­basyna shúkshiya jabysty. Jariyalanghan maqalalarymda aitqan oilaryma nazar audar­mady», degen narazylyghy týsine bilgender ýshin jangha batatyn mәsele.

Sonday-aq ol:  «Ótken    zamannyn    aqyn-jy­raularynyng ólenderinde jәne batyrlyq jyrlarynda әrqily kóterilistin   basshylaryn    tarihiy   qayratker   jәne   batyr retinde    ma­daq­tap   jyrlaghandar   ýshin   men   tipten   de aiyp­­ty  bola  almaymyn.  Oghan  menin  qanday qatysym boluy mýmkin? Búl jóninen ózimdi kinәlimin dep eseptemeymin,  moyyndamaymyn»  dep  buyrqanady  da,  aqyn jyraular jóninde ózining ornyqqan    kózqarasy baryn dәleldep    shy­ghady.    Olardyn    tvorchestvosyn    zertteu kesheuildep jatqanyn aita kelip:    «Qazir tergeu oryndary men sarapshy   komissiya   qalamda­ry­nyn   úshymen ótken zamannyng aqyn-jyrau­larynyng bәrin keritartpa, sonday-aq   epikalyq   poemalardyn   keyipkerlerin   (Qobylandy, Er­tar­ghyn, Alpamys, Qarasay-Qazy, Qyz Jibek, Qozy-Kórpesh) jәne әr týrli   kóterilisterdin   qol­basshylary men   tarihiy   qayratkerlerdi (Abylay,  Qabanbay,  Bógenbay, Jәnibek,  Syrym,  Isatay, Janghoja, Eset, Beket, Kótibar, Dosan, t.b.) keritartpa,  elge qas halyq jaulary qylyp shygharyp otyr. Osynday dóreki pozisiyanyng negizinde tekseru oryndary mening keybir epikalyq poemalar jәne әrqily kóte­rilisting basshylary (Kenesaryny bylay qoy­ghanda) jónindegi aitqan oilarymdy últshyldyq búrmalau dep tanuda. Búl aiypty moyyn­damaymyn, óitkeni Qazaqstannyng jәne qazaq әdebiyetining tarihy jónindegi mәseleler әli kýnge deyin jan-jaqty aitys pen talqylaudyng obiektisi bolyp keledi», dep talay qúnarly oilar tolghaydy.

Tergeu oryndary men sarapshy komissiya­synyng keybir aqyn-jazushy tvorchestvosy jóninde әdeyi qynyrayta aitqan orynsyz pikirine qarsy dau aitady, óz týsinigin, óz bolja­myn úsynady. Mәshhýr Jýsip Kópeev (1857-1931), Narmambet Ormambetov (1860-1918) tura­ly oqulyqta jazghan pikirinen bezbeytindigin tújyra aitady da, Omar Qa­ra­­­shevqa kenirek toqtalady. Múny sot ornyna berip otyrghan týsindirme deu qiyn, qayta týrmede jýrgizgen ghylymiy-zertteu dese oryndy. Jәne sol kezdegi kózqarastyng tap býgingi bizding tanym-biligi­mizben qabysyp jatqanyn kóremiz.

«Tergeu oryndary, sonday-ak X. Bekhojin meni burjuaziyashyl últshyl aqyn Omar Qara­­shevti әdeyi madaqtap nasihattaydy dep aiyp­­­tady. Men aiyptaudyng múnday týrin moyyn­­­daghan emespin jәne moyyndamaymyn da», dep shamyrqanyp alady, óz týsinigin taramdata bayandaydy. «Omar Qarashev (1876-1921) shyghar­­ma­­­shylyghynda qayshylyghy kóp asa kórnekti aqyn. Jas kýninde diny mektepte oqyp, 1905 jylgha deyin ishan (diny lauazym) bolyp jýredi de, birinshi orys revolusiyasynyng (1905) yqpa­lymen aghartushylyq jolgha týsedi, tipti meshit janyndaghy medresede (mektepte). Qazaq balala­ryna bilim beru ýshin orys múghalimine sabaq bergizgeni ýshin ózining diny ataghynan (ishan­­dyqtan) aiyrylady. Mine, osy kezden 1917 jylgha deyin ózining shygharmalaryn óndire jazyp jariyalaydy, halyqtyng qaranghylyqta, nadan­dyq­ta kele jatqanyna nalidy, orys mәdeniyetin iygeruge ýndeydi, sonymen qatar patsha әkim­­shiliginin, bolys-biylerdin, qanaushy tap ókil­derining әdiletsizdikterin qatty syngha alady.

1917 jyly burjuaziyashyl últshyldyq soq­­pa­ghyna týsip, alashordashyl bolady; 1918 jyly sosialistik revolusiya jaghyna shyghady. 1919 jyly Kommunistik partiyanyng qataryna ótip, kenesting belsendi qyzmetkeri bolady. 1921 jy­ly astyq dayyndau nauqanynda jauapty qyzmetker retinde uәkil bolyp jýrgeninde aq bandylardyng qolynan qaza tabady. Osy aityl­­ghandardy dәleldeytin mysaldar onyng tvorches­tvosynan ap-ayqyn kórinedi.

V.IY.Leninning L.Tolstoy qayshylyqtary jó­­nin­de aitqandaryn negizge ala otyryp, sonday-aq orys әdebiyetshilerinin    A.Blok,    V.Brusov, ta­ghy basqa ýlken iydeyalyq qayshylyqtargha úrynghan aqyn-jazushylardyng ónerpazdyghyn zertteulerindegi ghylymy tәjiriybelerine sýiene otyryp, men ózimning oqulyghymda O.Qarashev shygharmashy­lyghynyng myqty jaghyn da, osal jaghyn da ashyp kórsetuge talaptanghanmyn. Alay­da, qaytalap aitamyn, Qarashevqa arnalyp jazylghan bólim onsha sәtti emes, qateligi bar dep bilemin jәne qazaq әdebiyeti jónindegi oqulyqtyng avtory bolghandyqtan, onyng shyghar­malaryn taldaghan sәtte  Qazaq SSR oqu-aghartu ministrligi bekitip bergen programmanyng (1939) jәne aqyn shyghar­ma­larynyng tizimi ayasy­nan shygha almaghandy­ghymdy, onyng ýstine  Qa­zaq­­­stan  jazushylarynyng II sezinde jәne «Qazaq SSR tarihynda» (1943) Qarashevty qazaq әdebiyetining klassiygi, aghartushy («Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynyng 1939 jylghy 7-sanyn qaranyz) dep baghalaghan pikirden basqasha payymdaugha bara qoymaghandyghymdy moyyndaymyn.

Qarashev jónindegi shyndyqty jәne mening qateligimdi anyqtau ýshin kazaq әdebiyet oquly­ghy­nyng (1943-1946) tarauyn, qysqasha ómirbayan­dyq anyqtamany jәne «Omar Qarashev» degen atpen orys tiline audarylghan ólenderining qoljazbasymen (33-bet) tanysugha bolady, ol qoljazbalar Qazaq SSR memlekettik Qauipsizdik ministrligindegi mening isimning arasynda jatyr» degenin qazir myqtap túryp eskeru kerek. Óitkeni, múnda ghylymy túrghydan da, Omardyng múrasyn jinau retinen de birqydyru qyzyqty oy aitylyp qana qoymaydy, talay qúndy qújattardyng sheti kórinip túr jәne olardy izdestiru qajettigi aiqyn seziledi.

Ótinish-zertteuding jetinshi babynda tergeu oryndary men sarapshy komissiya E. Ysmayy­lov­tyng qoljazbalarynan tek qaralaytyn derek izdegenin ashyna jazypty. Qazirgi bizding ongha búrylghan qadamymyzdyng alghashqy sýrleui E. Ysmayylovtyng sol kezdegi izdenisinen kórinedi, ónimdi de óristi oilarmen tolysa týsedi.

Áriyne, dep bastaydy kelesi әngimesin, - mening alghashqy jazbalarymda, ózim әldeqashan úmytyp ketken shimaylarymda qayshylyqty pikirler, qate oilar, aitylu, jazylu jaghynan týrli  kem-ketikter kezdesui ghajap emes. Mine sondyqtan sanaly týrde Aymauytov jәne sol siyaqty burjuaziyashyl últshyldardy әdeyi madaqtady degen aiypty qabyldamaymyn, teriske shygharamyn. Sonymen qatar, mening qoljaz­bamnyng alghashqy núsqasynda burjuaziyalyq obiektivistik sipattaghy oi-pikirler kezdesetinin joqqa shygharmaymyn. Búl, әsirese, Ay­mauytov, Áuezov, taghy basqalardyng keybir shygharmalary jayynda bolsa kerek.

Al Smaghúl Saduaqasovqa keletin bolsaq, onyng jóni bir basqa. S. Saduaqasov kezinde respublikanyng jauapty qyzmetkerining biri (VLKSM ólkelik komiytetining hatshysy, Oqu-aghartu halyq komissary), jazushy, әdebiyet synshysy bolghan adam, 1934 jyly kommunist kýiinde óz ajalynan qaytys boldy. S.Sa­duaqasov ózining tvorchestvosynda últshyldyq synaydaghy iydeyalyq qateler jibergenimen, jas qazaq sovet prozasynyng negizin qalaushylardyng biri boldy, oghan 1920 jyldardyng bas kezinde jazghan «Salmaqpay», «Kýlpәsh», taghy basqa povesteri dәlel. Men qazaq sovet әdebiyeti tariy­hynyng ocherkine arnap jazghan qoljaz­bamnyng alghashqy súlbasynda ol jayynda qysqa jәne syny túrghydan pikir aitqan bolatynmyn. Tergeu oryndary Saduaqasovty halyq jauyna ainal­dyryp aldy da, sodan keyin meni ony dәriptedi dep aiyptap otyr.

Áriyne, men ony madaqtayyn degen joqpyn, shygharmashylyghynyng tәuir jәne osal jaghyn kórsete otyryp, ol jóninde bar shyndyqty aityp beruge talaptandym. Alayda, mening osy adal kónilim qaghazgha týskende, әdeby túrghydan dәl jәne aiqyn bayandalmaghan siyaqty», - dep «moyyndauy» ózining negizgi oi-pikirin jan-tәnimen qorghay bilgen ghalym kelbetin tanytsa kerek. Jazghanymnyng bәrine jauap­tymyn degen oidan Esaqang bas tartqan emes.

Tergeu barysynda, sot mәjilisinde taghylghan aiyptardyng bir de birin  moyyndamay,  әi­­­te­uir    últshyldyq degen bir pәleni jalpyla­ma ai­typ jatyr ghoy, ózim últ mәdeniyeti men әdebiyetine qyzmet etip jýrgendikten, sonyng ózi últshyl­dyqtyn    belgisi shyghar degen oimen úsaq-týiek birdemelerdi ózine kinә dep moyyndaghany bolmasa, basqanyng bәrin  joqqa shygharyp otyr­ghan. «Qaytsem janym aman qalady» dep jaly­nyp-jalpayyp jazghan ótinish emes,    týrmede otyryp    eshbir arhivsiz, qújatsyz oy jýzinde jýrgizgen    zertteu júmysy búl. Áriyne, tehnika ghylym­darynyng ókilderi týrmede otyryp janalyq ashyp­ty, aqyn-jazushylar kórkem shygharma jazypty degendi estigenimizben, әdebiyetshi ghalymdardyng ishinen E. Ysmayylov sekildi zertteu júmysyn jýrgizip, qazaq әdebiyetinin    ótken ókilderin jan-tәnimen qorghauy qazaq qauymy alghash kórip otyrghan qúbylys ekenine dau bol­masqa kerek. Ózi sottalyp otyrghan adam әr sózi ýshin qosymsha jauap beretindigin bilgendikten shýbә tudyrmaytyn, eki úshty mәn bermeytin oi-tújyrymgha    barghan.  Sondyqtan,    enbek sýbeli    bolyp shyqqan.

Ótinish-zertteude atap kersetilgen toghyz mә­se­lening ekeui aiyptan aqtalu emes, oy jarys­tyru, pikir talastyru, aiyptaushylardyng әdilet­sizdigin әshkereleu, qate basqan tústaryn kór­setip, óz óresining biyiktigin, shyn ghalym ekendigin dәleldeuge arnapty.

Komissiyanyng әdiletsiz qorytyndy shyghargha­nyn el aldynda, әsirese SSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumy Tóraghasynyng aldynda dәleldeu ýshin  ghalym:  «Patsha ýkimeti 1830 jyly qazaq dalasyndaghy qúldyqty joydy degen sauatsyz esuas qorytyndysyna qalay sengenderine tanym bar, deydi. - Ózinizge belgili, birinshiden, ol kezde qazaq qauymynda eshqanday qúldyq institut bolghan emes; ekinshiden, samoderjaviyelik Rossiya­da krepostnoylyq qúldyq әbden dәuirlep túrdy ghoy. Óziniz oilanyp kórinizshi, halqynyng 90 prosentin krepostnoylyq qúldyqta ústap otyrghan jendet I Nikolay qazaq halqyna qanday jaqsy­lyq jasay qoymaq edi», degen oiyn zor últjandy ekpinimen jetkizgen.

Ótinish-zertteuding toghyzynshy jәne eng songhy babynda «sayasy ekijýzdilik jasady» degen aiyp­tyng tas-talqanyn shygharyp, ómir boyy jazyp kelgenining bәri sovettik týsinik dengeyinde bol­ghanyn aitady da, gazet-jurnalda әr kezde jariyalanghan 95 maqalasyn, enbegin oisha jazyp shyghypty. Ayyptau ýkimining әrbir tarauyna ýnile karap, ghylymy taldau jasauy, sóz joq,   E.Ys­mayylovtyng adam aitqysyz teperishten, qorlyq-zorlyqtan keyin tarihy jadyn myqtap saqtaghanyn, tipti búl dýniyede ghylymnan basqa inkәri joq jan ekendigin kózge elestetkendey.

E.Ysmayylovtyng búl ghylymiy-zertteu enbegine biz әli talay ret nazar audaratyn bolamyz. Endi úzaq-sonar әngimeni K.E. Voroshilovqa ýmit arta jazghan myna joldarmen ayaqtayyq.

«SSRO Jogharghy Kenes Prezidiumynyng Tór­aghasy azamat! Sizge óz isimning bar mәn-jayyn ait­qanda, sýtten aq, sudan tazamyn, eshqanday kinәm joq demeymin, ózimning әdeby qyzmetimde jibergen dóreki últshyldyq qatelikterimdi jogharyda bayan­dadym jәne sol ýshin birneshe ret jazamdy aldym da tarttym (qyzmetten quyldym, partiyadan shygharyldym). Onyng ýstine tútqyndalghannan beri memlekettik Qauipsizdik ministrligining ishki týrmesinde bir jyldan asa jattym. Endi Semeydegi № 7 enbekpen týzeu koloniyasynda bir jylgha ja­qyn otyrmyn. Sol uaqyt ishinde ózimning jasaghan qatelikterimdi oy jýzinen ótkizip, ózimdi ózim ishtey mýjip azap shegudemin, aryp-ashudamyn.

Memlekettik Qauipsizdik ministrligining tergeu oryndary men Qazaq SSR Jogharghy soty atap kórsetkenindey men sovet qoghamy ýshin joghalghan adam emespin. Sovettik Qazaqstannyng әdebiyeti men mәdeniyetining ilgeri damuy ýshin kóptegen tandauly enbekterim ózining paydasyn osy uaqytqa deyin tiygizip keldi jәne keleshekte de tiygize beredi. Qazaq әdebiyeti tarihy jónindegi oqulyq avtorynyng iydeyalary odan әri paydalanylatynyna kózim jetedi jәne solay bolatyny eshkimge de qúpiya emes, óitkeni mening oqu­lyghymda jәne basqa enbek­terim­de kóp materialdardy birinshi iygerip, ghylymy tújyrymdar jasaghanmyn. Sondyqtan qazaq sovet әdebiyetine jәne sovet dәuirindegi qazaq foliklo­ryna arnalghan keybir zertteu­ler men dissertasiyalar mening enbekterimsiz jazylmaydy, ondaghy iydeyalardy paydalanbay otyra almaydy. Eng so­nynda, mening «Jambyl jәne aqyndar shygharma­shylyghyndaghy epikalyq dәstýr» degen monogra­fiyalyq zertteuim respublikanyng mәdeny qúry­lysyna airyqsha qajetti jәne aktualidy enbek ekenin aitpay túra almaymyn. Onyng qoljazbasy Qazaq SSR memlekettik Qauipsizdik ministrligining arhiyvinde ózining ayaqtaluyn jәne baspadan kitap bolyp shyghuyn kýtip jatyr. Ózimning tәuir jәne adal enbekterimmen bizding elde sosialistik mәdeniyetting onan әri órkendey beruine ýlken payda keltire alatynyma kózim jetedi, ol ýshin maghan senim kórsetilip, әdeby júmyspen shúghyldanuyma mýmkin­dik berse jetip jatyr», - dep jazuy ar-namysy biyik dengeydegi jannyng kisilik qalpyn kórsetetini haq.

E.Ysmayylovtyng múnan keyingi ekinshi haty 1953 jyly 5 jeltoqsanda Aleksandr Aleksandrovich Fadeevke joldandy. Onyng mazmúnyna qara­ghanda SSRO Jazushylar odaghynyng basshysynan góri onyng adamgershiligine kóbirek jýgingenin kóremiz. «Orystyng klassikalyq әdebiyetin jasa­ghan jazushylardyng basym kópshiligi adamgha jaqsylyq oilap, qol úshyn beruden tartynbaghan, gumanizm olargha әldeqalay joldan kezikken qúbylys emes, qandaryna singen qadirli qasiyet bolatyn. «Siz Aleksandr Aleksandrovich, әlemge aty taraghan jazushy jәne orystyng klassikalyq әdebiyetindegi gumanistik dәstýrdi jalghastyru­shynyng biri retinde mening osy ótinishimdi jana­shyrlyq pighylmen qabyldaydy ghoy dep otyr­myn», dep bastaghanynda kóp oy bar. Is basynda qalqiyp otyrghan tóre men japalaqtardan esh qayyr kýtpeytinin osy bir auyz sózben sezdirgen. Óitkeni, búlay deuge E.Ysmayylovtyng myqty dәleli de bar.

1947 jyly A.Fadeevting synyna ilikkenin, odan keyin qabyldauynda bolghanyn, dualy auyzdan shyqqan jaysyz sózding jayratqysh kýshi meylinshe kýshti ekenin kórip-bilip otyrghan ghalym ózining ómir joly men shygharmashylyghyn K.E­.Voroshiy­lovqa    jazghanynday tarata bayandamay «toqsan auyz sózding tobyqtay týiinin» syghymday jazghan. Ór keudesin bastyratynday pighyl bayqatpaydy, ózining tenimen sóilesip, tabandylyghy men dәiektiligin dәleldey týsuge úmtylghan, kimge jazyp otyrghanyn bir sәt esinen shygharmaghan.

«QK(b)P Ortalyq Komiytetining nasihat bóli­min­degi keybir qyzmetkerler әdebiyet mәselesinen habary joq, әkimshilik iske әr týrli qylyqpen janasyp jýrgen Isabekov, Qayyrgeldin siyaq­tylardy, sonday-aq Qazaq SSR Ministrler Kenesining Tóraghasy Ondasynov on jyl boyyna Abaydyng skulipturalyq eskertkishin ornatu jóninde (múnday mәsele kórshi Ózbekstanda tez jәne op-onay jasalady) eshtene istemegenin synap jazghanymdy tergeu organdary partiya­nyng últ sayasatyna jabylghan antisovettik jala dep esepteydi», degennen nemese: «Aleksandr Aleksandrovich, sovet әdebiyetinde syn janry nashar damyp otyrghanyn jaqsy bilesiz. Syn Qazaqstanda onan da kýisiz. Professionaldy әdebiyet synshysy bolu óte qiyn. Jazushy­lardyng kópshiligi syndy sýimeydi. Qazaq sovet әdebiyetining ózekti mәseleleri boyynsha prinsipti syn jazghanymda talay jazushynyng ertoqymyn bauyryna alyp tulaghanyn kórdim. Ókpelep qalghan jazushylar meni talay ret qughyn-sýrginge saldy, endi olardyng qaysybiri tergeu oryndaryna op-onay jem berip otyr. Onyng ýstine maghan Qazaqstan jazushylary arasyndaghy prinsipsiz jikshildik te onay soghyp otyrghan joq», degeninen biraz syrdy angharyp alugha bolady. Múnyng ýstine mynaday senimin qayda qoyamyz (әdeyi oryssha keltirip otyrmyn): «Ya nikogda ne veru v to, chto mne, bolinomu cheloveku, invalidu, iymeiyshemu na svoem ijdeveniy 4-h nesovershennoletnih detey, sujdeno navsegda pogibnuti. Otbyvaya 25-letniy srok nakazaniya ya ne teryai nadejdy na spravedlivosti y velikodushie rodnoy sovetskoy vlasti, kotoraya byla moim otsom y materiu», degeni, sóz joq, ruhy kýshti, keleshekke senimi mol adal adamnyng auzynan shyghatyn sóz.

A.Fadeevke jazghan hatynda óz ruhynyng myqtylyghyn tanyta bilgeni jan jýiendi bosatqanday. A.Fadeevke deyin Qazaqstannyng eshbir aqyn-jazushylaryna hat jazbaghanyn, olar ózining kinәsiz taza, adal adam ekendigine shýbә keltirmese de, qiyn-qystau kýnde qol úshyn bere almaghandyghyn, qughyn-sýrginnen ýrkip qalghan­daryn, tek ózine ghana hat jazyp otyrghanyn ashyq aitady.

«Dorogoy Aleksandr Aleksandrovich, mne trudno vam izlojiti obo vsem perejitom mnoi. Osobenno trudno mne peredovati Vam, chto znachit ostanoviti kipuchui tvorcheskui deyatelinosti pisatelya. Kak izvestno, svoboda lichnosty vzaimoobuslovleno svobodoy tvorcheskoy deyatelinosty cheloveka, mne kak, cheloveku nahodyashemusya v zaklucheniy samym dorogim vo vsem yavlyaetsya svoboda.

Klyanusi chestiu sovetskogo pisatelya, klyanusi iymenem svoih rodnyh detey v tom, chto vospolizuyasi etoy svobodoy, esly ona predstavitsya mne, ya mogu pokazati y dokazati svoim tvorchestvom y svoim chestnym trudom, predannostiu delu kommunizma v nashey Rodiyne», degen jan sózi talay tas jýrekti jibitip, oilandyratyny sózsiz. Osy hattar, ótinish-zertteuler ayaqsyz qalmady. E.Bekmahanov isi búzylghannan keyin basqalargha da jyly shuaq jete bastady.

Esaqannyng osynday ótinish hattary «irilerdi» izdep jýrgende, ýidegi adal jary Shayzada sot, prokuratura oryndaryna shaghym ýstine aryz, ótinish jazyp, mazalaryn ala beripti. Alghashqy quanysh lebizi SSRO prokuratu­ra­synan № 13 (2-1072-54) sanmen 1954 jyldyng 19 mausymynda Almatydaghy Kalinin kóshesining 75-ýii, 38-pәterindegi Shayzada Ysmayylovagha jetti. Arnayy ister jónindegi bólim basty­ghy­nyng orynbasary Tufaev 1954 jyly 12 mau­sym­da Esmaghambet Ysmayylovtyng qylmysy dәlelden­be­gendikten tolyq aqtalghanyn habarlapty.

Týrmege týsu onay bolghanymen, odan shyghu onsha jenil bolmasa kerek. 1954 jyldyng 23 tamyzynda, yaghny resmy aqtaludan bir ay on bir kýnnen keyin Esaqang qoldan jasalghan tamúqtyng esiginen shyqty-au әiteuir. Almatygha jetkenshe de bir júma uaqyt shyghyndady.

Azattyqtyng auasyn qanshama qúshtarlana jútqanymen ómirding tolyp jatqan qiyastyghy Esaqandy myqtap-aq tosyp túrghan eken. Tirshilik ózining óktemdigin jasady. 1949 jyly Qazaq SSR Ghylym akademiyasynan jik-japar bolyp әreng súrap alghan Qazaq uniyversiyteti E.Ysma­yylov sózge iligip, jaghdayy qiynday bastaghanda «uniyversiytet atyna kir keltirip jatqan» dosentten tez qútyludyng sharasyn erterek oilastyrypty. Jýrip jatqan sayasy nauqandy «әdeyi úmytyp», 1951-1952 jylgha pedagogiy­kalyq mindetteme jetispegendikten qyzmetinen qysqartylady dep 1951 jyly 23 mausymda KZOT-tyng 47-statiyasynyng «A» tarmaghy boyynsha búiryq shyghardy da, bosaghan oryngha 3.Qabdolov, X. Sýiinshәliyevti tolyq, 3. Ahmetovti 0,5 stavkagha alady. Shydamsyz jalghan búiryq tez búzylyp, endi 28 qyrkýiekte әlgining «J» tarmaghymen taghy da júmysynan bosatylady.

Abaqtydan әbden aqtalyp shyqqan azamatty ayalap qarsy aludyng ornyna, pysyqqaylar ony QazMU manyna jaqyndatpaugha jan salypty. Osynday kedergige kezdesken song E. Ysmayylov SSRO Joghary bilim ministri Stoletovke, Elutinge, Almatynyng oblystyq, Frunze audandyq sottaryna shaghynuyna tura keldi. Jәne de sayasy aiyppen sottalghanymdy eskerip, óz erkimnen tys bos ótkizgen kýnderimning aqysyn tólender dep talap qoyady.

Al 50-jyldyng orta túsynda elimizding iship-jemi jetise bermegeni jәne sot ýkimi boyynsha bary-joghy konfiskelenip ketken pendege әrbir tiyn-tebenning tútamy tu biyeden qymbat bol­ghany belgili. Osyny sezbegen, týsinbegen jandar E.Ysmayy­lov­ty biraz tentiretti. Zordyng kýshimen jyl ayaghynda Til jәne әdebiyet institutyna әzer ornalasty.

Men ol kezde QK(b)P Ortalyq Komiyteti janyndaghy Partiya tarihy institutynda qyzmet istep, sovet әdebiyetining alghashqy kezeni jayynda, úmytylyp bara jatqan Jiyenghaly Tilepbergenov, Eljas Bekenov, odan keyin Sattar Erubaev turaly maqalalar jazyp jýretinmin. Solardyng qaysybirine Esaqannyng kózi týsip, 1958 jyly basylyp shyghatyn «Qazaq sovet әdebiyeti tarihy ocherkining «qoljaz­basyn talqy­laugha shaqyrdy da, ayaghyn aspiranturagha týsu úsynysymen ayaqtady. Sóitip men E.Ysmayy­lovtyng jetekshiligimen «Qazaq sovet әdebiyetining qalyptasu dәuirindegi iydeyalyq-tvorchestvolyq mәse­leler (1917-1929 jj.)» degen taqyrypta kandiy­dattyq dissertasiya qorghadym. Onan keyin qaramaghynda ghylymy qyzmetker bolyp, dýniyeden ótken 1966 jylgha deyin birge boldym.

Múnyng bәrin aityp jatqanym, A.Fadeevke jazghan hatyndaghy jalghyz tilegi - azattyqqa shyqsam ayanbay enbek eter edim degenine kuә boldym. Sovet әdebiyeti bólimining mengerushisi bolghandyqtan Esaqang «Ocherkti» әueli Almatyda qazaqsha, oryssha shygharu, odan keyin M.Gorikiy atyndaghy Álem әdebiyeti institutymen birigip Moskvada shygharu isine jan ayamay basshylyq etti. Týrmening arhiyvinde jatqan qoljazbasyn әure-sarsanmen әzer alghannan keyin ony 1956 jyly «Aqyndar» degen atpen jariyalady. Qay­tadan óndep, tolyqtyryp orys tilinde shyghar­ghanda, Býkilodaqtyq әdebiyettanu    ghyly­mynyn    ókilderi sovettik folikloristikagha qosyl­ghan zor ýles dep baghalap, E.Ysmayylovqa filologiya ghylymdarynyng doktory degen ataq berdi.

Qazaq әdebiyetining dauly mәselelerine arnal­ghan 1959 jylghy mәndi konferensiyany dayyn­dap, ótkizushilerding biri de Esaqang boldy. Sol kezde syrttay bayqaghan adam Esaqannyng airyq­sha qúmarlyqpen janygha qyzmet etip jýrgenin bayqar edi. Ol kisi ýshin kýn men týn­nin, júmys kýni men meyram, demalys kýn­derining ara-jigi bolmaytyn. Oghan tolyp jatqan dәlelder bar. 1958 jyly 6 qarasha kýni keshke taman nemere inisi Mýtәllәp Núrtazindi jiberip, tez kelsin dep habar aitty. Bizding ýide ertengi úly merekening qúrmetine dos-jarandar bas qosyp, duyldatyp jatqanbyz. Erteng saghat toghyzda barmaqqa uәde berdim. Parad bolatyn kýni opera teatrynyng manyndaghy Esaqang pәterine óter jol taba almay qatty qinaldym. Áyteuir, óldim-taldym degende saghat on bir shamasynda jettim-au. Túnghysh keluim, iymene esik qaqtym. Esaqang ashty da: «Uaqyty kóp adammen sóiles­pey­min», dep ishke kirip ketti. Mening bir ayaghym tabal­dyryqty attap ýlgergen kýide әri qaray kirer-kirmesimdi bilmey any­ryp qalyp em, as ýiden shyghyp kele jatqan Shayzada jengey kirgizip alghan-dy.

Ýsh otbasygha ortaq tórtbaq koridordan ótip, ayaday bólmege kirdim. Dóngelek ýstelding bir jaq shetine jýreksine otyrdym. Jengey dastarqan jayyp, azanghy tamaqtaryn jayghastyryp jýr. Esaqang ishki bólmege kirip ketipti. Bәri rettelgen song jengey meni jogharyraq otyrghyzyp:

- Eset-ay, Eset, orazandy ash, tamaq dayyn,- degeni jauapsyz qaldy.

Edәuir uaqyt ótti, qúiylghan shay suugha ainalghanda jengey qatqyldau sóilep:

- Nemenege qadalyp qaldyn, Eset,- degen kezde ekinshi bólmeden shyghyp, ókpelegen adamday ýstel janyna súlyq otyra ketti. - Sen de qyzyqsyng ózin, myna bala pysyq eken, býgin bizding ýige kelu qiyamet ekenin talay kórding ghoy, óz ýiine ózing óte almaghanyndy úmyttyng ba, sen, Eset?- dep bәrin juyp-shayyp jatty. Sol kezde Esaqan:

- Áueli adam bolyp almay, toy-tomalaq degenning ne keregi bar, - dep tanauynyng astynan búrq ete týsti. Sonda «kýiip» bara jatqan sharua­sy - mening dissertasiyamdy oqyp, soghan ózining aqyl-kenesi men eskertpesin aitu eken.

- Myna mereke kýnderi qolyng bos, óndire enbek etip   tezirek   qorghaudyn   qamyn   oilas­tyr­maysyn   ba? - dep, jiby sóilegeni әli kýnge deyin qúlaghymda túr.

Men búl tarihty Esaqannyng júmys isteu mashyghyn kórsetu ýshin ghana emes, «azattyqqa jetsem, ayanbay enbek eter edim» degen sózin jútpa­ghandyghynyng mysaly retinde aityp otyrmyn.

Zeyin Shashkin ekeumiz «Sosialistik Qa­zaq­stan» gazetine Esaqannyng elu jyldy­ghyna arnap 1961 jyly maqala jazbaqshy boldyq. Onyng alghashqy variantyn men týsiruge mindettendim. Jaza bastaghanda Esaqang maghan alpysqa kelip qalghan adamday bolyp kórindi de, ózimnen-ózim kýdiktenip, Zeyin aghaygha telefon shaldym.

- Bala, sening týsiniging shatastyryp otyr. Men dәrigermin ghoy, onyng psihologiyalyq syryn jaqsy bilemin. Eset 60-ta emes, nebary 50 jasta. Orasan kóp enbek etip, shygharmalary ýsti-ýstine shyghyp jatqan, әsirese, mektep oqulyghyn jazghan adamdar әrqashan eresek bolyp kórinetin әdeti. Sol týsinik qoy seni shatastyryp otyrghan. Eset 50-de, týidey qúrdaspyz,- dep meni ong jolgha salyp jibergenin de eske ala keteyin.

Búl esse talaydan beri mazany alyp jýrgen dýnie edi. Óitkeni, qiyas zamannan zәbir-japa kórgenderding ózi, ózi joqtardyng bala-shaghasy, jaqyn tuysy bәrin ashyp jazyp jatqanda mening moynymda bir zil qara tas baylauly siyaqty bolyp jýretin. Onyng ne ekenin anyq bilmeytinmin. Sony «Liyteraturnaya gazetadaghy» maqala eske týsirip, Esaqannyng eski isin jedel jaz­dyryp otyr. Býgin sol bir mindetting ýdesinen shyghyp, jenildep qalghandaymyn.

Áriyne, men quana qoyarlyq hikaya jazyp otyr­ghan joqpyn, alayda elining mәdeny mәr­tebesi, halqynyng ar-namysy ýshin boyyndaghy bar aqyl-parasaty men darynyn ayamaghan, sol ýshin azap-beynet shekken qayratkerdi qalay qasterlep, madaq etsek te artyq emes. Esmaghambet Ysmayylov syndy er azamatty, tabandy jauynger synshyny, bilikti ghalymdy qúrmet tútu, әsirese, keyingi úrpaqtyng zor adamgershilik paryzy.

Túrsynbek KÁKIShÚLY, professor.

ALMATY.

http://www.egemen.kz/?p=322983