Resey memlekettik dumasynyng bilim jәne ghylym komiytetining jetekshisi, «Edinaya Rossiya» partiyasy fraksiyasynyng mýshesi Vyacheslav Nikonovtyng ótken aptada reseylik «Pervyy kanal» telearnasyndaghy «Bolishaya igra» baghdarlamasynda: «Qazaqstan aumaghy – Reseyding Qazaqstangha bergen ýlken syiy», «Qazaqstan degen bolghan emes», «Qazirgi Qazaqstannyng soltýstigindegi jeri iyen jatqan, al ontýstigindegi jerdi kezinde Resey, Sovet odaghy syigha bergen...», degen sala-qúlash sózderi býkil qazaq baspasózinde qyzu talqygha týsti. Ile-shala Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligi Resey Federasiyasynyng Qazaqstandaghy uaqytsha senimdi ókili Aleksandr Komarovty shaqyryp, narazylyq notasyn tapsyrdy.

Búl bәz bireuler aityp jýrgendey, Jeltoqsandaghy tolqulargha  baylanysty elding nazaryn basqa baghytqa audaru ýshin biylikting ózi jasaghan «ssenariyi» emes. Atalghan notany Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin bolghan, Qazaqstan men Resey arasyndaghy ýlken «diplomatiyalyq sýrkelis» dep baghalaugha bolady. Óitkeni, búryn-sondy Qazaqstan Reseyge narazylyq bildirip, nota tapsyrdy degendi estigenimiz joq. Jerimizge kóz sýzgeni ýshin ýstimizdegi jyly Qytaygha da osynday nota jóneltilgeni esimizde.

Búl neni bildiredi? Búl - Qazaqstannyng ózining týpkilikti últtyq mýddesin qorghaugha kelgende, kez kelgen imperiyagha «joq!», dep aita alatyn dengeyge jetkenin bildiredi. Men múny Toqaev biyligining últtyq mýddege, memleket tútastyghyna qayshy keletin mәselede ýnsiz qalmaytyn yqpaldy basshy ekendigining kórinisi dep baghalaymyn.

Al Qazaqstan tapsyrghan notanyng nәtiyjesining qalay bolatynyna kelsek, diplomatiyalyq túrghydan Resey búl notagha jauap berse de útylady, bermese de útylady. Resey sheneunikteri búl rette Qazaqstannyng osynday oqys qimyl jasaytynyn kýtpese kerek. Sonymen birge, qazaq halqy da, qazaq biyligi de Reseyding imperiyalyq pighylynyng eshqashan ólmeytindigine jәne bir ret kóz jetkizdi.

Qazir Qazaqstan Resey «uysynan» birtindep, susyp shyghyp barady. Qazaq «sugha ketken tal qarmaydy», dep beker aitpaghan. Jenilis tapqan Kenes odaghy imperiyasynyng múrageri - Reseyding búl әreketin sol «tal qarmau» dep baghalaghan jón bolar. Onyng imperiyalyq pighyly kýnnen kýnge órship, búrynghy ótken-ketkenin ansap, kórshisine kóz alartyp, ainalasymen jaulasyp otyr.   Qalyn  shiybórining ortasynda qalghan jalghyz kәri arystan sekildi...

Tarihta myng jyl ómir sýrgen Vizantiya imperiyasy kishkene ghana týrikterden jenilip, jer qúshty. Keyingi Fransiya, Prussiya, Sin imperiyalarynyng da kýni batty. Azuyn aigha bilegen imperiyalardyng kýlining kókke úshuynyng bir-aq sebebi bar. Ol - osynday ebedeysiz diplomatiyalyq qarym-qatynas. Eger osy túrghydan qarasaq, әlemde ózinen basqa dosy joq Resey men Qytay imperiyalarynyng da kýni batugha tayau dep topshylaugha bolady.

Resey imperiyasynyng qazirgi jýrgizip otyrghan syrtqy sayasaty – tap-taza eski imperiyalyq óktemdik. Ol kórshilerin ózining qúshaghyna tartudan góri,  kerisinshe ýreylendirip, basqa topqa biriguge mәjbýrlep otyr. Kenes odaghy ydyraudyng aldynda da búl memleket әlemde soqa basy sopayyp jalghyz qalghan bolatyn. Kenes odaghy taraghannan keyin eng aldymen Baltyq jaghalauyndaghy ýsh memleket - Latviya, Estoniya, Litva Reseyge qosh aityp, Euroodaqqa kirip ketti. Resey ózining qandas tuysy Ukrainagha da júdyryghyn kórsetti. Sonyng әserinen ol da batysqa bet búrdy. Kavkazdaghy Gruziya, Ázerbayjan jәne Moldova da Reseymen at kekilin kesisti. Tek, shekaralas jatqan Qazaqstan men Belarusi qana dostyqtan ainymay kele jatqan edi. Ókinishke oray, Resey búl eki kórshisining de  býiirinen týrtpektep, mazasyn aluda.

Múndayda kez-kelgen Tәuelsiz elding qol qusyryp qarap otyrmaytyny belgili. Eger, Resey syrtqy sayasaty osylay imperiyalyq pighylyn ondy-soldy jalghastyra berse, Qazaqstannyng da ózining tuys-bauyrlastaryn janyna shaqyryp, ózgeshe qam jasary sózsiz. Búl - jýz jyldan beri qol jetpes arman bolyp kelgen «Túran odaghynyn» qúryluyn barynsha tezdetedi. Europa odaghynyng qalyptasuy da basynda tek filosoftar men qiyalshyldardyng armany ghana bolatyn.

Úly fransuz jazushysy Gugo 1849 jyly: «Erte me, kesh pe, Europa kontiynenttegi barlyq elder birimen-biri tyghyz yntymaqtasyp, bauyrlas el bolady. Erte me, kesh pe, Europada tek iydeologiyalyq kýresterden basqa,  eshqanday soghys maydany  bolmaydy. Erte me, kesh pe, oq pen bombanyng ornyna saylau biyletteri jýretin bolady», - degen eken.

Mine, býgingi kýnde sol qiyaldan tughan arman jýzege asty. Ortaq sayasaty, ortaq ekonomikasy, ortaq aqshasy bar әlemdegi eng ýlken sayasi-ekonomikalyq biregey odaq bolyp qalyptasty. Kez-kelgen odaq ózdiginen qalyptaspaydy. Onyng qalyptasuyn syrtqy kýshter jedeldetedi. Euroodaqtyng qiyaldan shyndyqqa ainalyp, aragha jýz jyl salyp, qayta qalyptasuyna, sol kezdegi AQSh-tyng ekonomikalyq gegemoniyasy sebep boldy.

Sol siyaqty, kýlli týrik dýniyesining armandaghan «Týrki birligi», «Túran odaghynyn» qúryluyna da qazirgi Reseyding jýrgizip otyrghan imperiyalyq pighyldaghy zoreker diplomatiyalyq sayasaty sebep bolghaly túr.

Eger, shynmen sayasy jýiesi, ekonomikasy, aqshasy ortaq Euroodaq sekildi «Túran odaghy» qúrylsa, búl әlemde Euroodaqtan keyingi ekinshi ýlken sayasy ekonomikalyq birlestik bolady. Sonymen birge, sayasy jәne  ekonomikalyq jaqtan (ortaq qorghanys jaqtan bolsyn) Resey imperiyasymen iyq tiresetin, tipti, odan óktemirek jana kýshke ainalady.  Sóitip, Reseyding qazirgi «mýiiz súraghan» imperiyalyq pighyly, ony bolashaqta «qúlaghynan» aiyryp tynary dausyz.

Erbosyn Núrmúhanúly

Abai.kz