رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى، «ەدينايا روسسيا» پارتياسى فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى ۆياچەسلاۆ نيكونوۆتىڭ وتكەن اپتادا رەسەيلىك «پەرۆىي كانال» تەلەارناسىنداعى «بولشايا يگرا» باعدارلاماسىندا: «قازاقستان اۋماعى – رەسەيدىڭ قازاقستانعا بەرگەن ۇلكەن سىيى»، «قازاقستان دەگەن بولعان ەمەس»، «قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى جەرى يەن جاتقان، ال وڭتۇستىگىندەگى جەردى كەزىندە رەسەي، سوۆەت وداعى سىيعا بەرگەن...»، دەگەن سالا-قۇلاش سوزدەرى بۇكىل قازاق باسپاسوزىندە قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. ىلە-شالا قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قازاقستانداعى ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلى الەكساندر كوماروۆتى شاقىرىپ، نارازىلىق نوتاسىن تاپسىردى.

بۇل ءباز بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، جەلتوقسانداعى تولقۋلارعا  بايلانىستى ەلدىڭ نازارىن باسقا باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ ءوزى جاساعان «ستسەناريى» ەمەس. اتالعان نوتانى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بولعان، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ۇلكەن «ديپلوماتيالىق سۇركەلىس» دەپ باعالاۋعا بولادى. ويتكەنى، بۇرىن-سوڭدى قازاقستان رەسەيگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، نوتا تاپسىردى دەگەندى ەستىگەنىمىز جوق. جەرىمىزگە كوز سۇزگەنى ءۇشىن ۇستىمىزدەگى جىلى قىتايعا دا وسىنداي نوتا جونەلتىلگەنى ەسىمىزدە.

بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل - قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋعا كەلگەندە، كەز كەلگەن يمپەرياعا «جوق!»، دەپ ايتا الاتىن دەڭگەيگە جەتكەنىن بىلدىرەدى. مەن مۇنى توقاەۆ بيلىگىنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە، مەملەكەت تۇتاستىعىنا قايشى كەلەتىن ماسەلەدە ءۇنسىز قالمايتىن ىقپالدى باسشى ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى دەپ باعالايمىن.

ال قازاقستان تاپسىرعان نوتانىڭ ناتيجەسىنىڭ قالاي بولاتىنىنا كەلسەك، ديپلوماتيالىق تۇرعىدان رەسەي بۇل نوتاعا جاۋاپ بەرسە دە ۇتىلادى، بەرمەسە دە ۇتىلادى. رەسەي شەنەۋنىكتەرى بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ وسىنداي وقىس قيمىل جاسايتىنىن كۇتپەسە كەرەك. سونىمەن بىرگە، قازاق حالقى دا، قازاق بيلىگى دە رەسەيدىڭ يمپەريالىق پيعىلىنىڭ ەشقاشان ولمەيتىندىگىنە جانە ءبىر رەت كوز جەتكىزدى.

قازىر قازاقستان رەسەي «ۋىسىنان» بىرتىندەپ، سۋسىپ شىعىپ بارادى. قازاق «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى»، دەپ بەكەر ايتپاعان. جەڭىلىس تاپقان كەڭەس وداعى يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى - رەسەيدىڭ بۇل ارەكەتىن سول «تال قارماۋ» دەپ باعالاعان ءجون بولار. ونىڭ يمپەريالىق پيعىلى كۇننەن كۇنگە ءورشىپ، بۇرىنعى وتكەن-كەتكەنىن اڭساپ، كورشىسىنە كوز الارتىپ، اينالاسىمەن جاۋلاسىپ وتىر.   قالىڭ  ءشيبورىنىڭ ورتاسىندا قالعان جالعىز كارى ارىستان سەكىلدى...

تاريحتا مىڭ جىل ءومىر سۇرگەن ۆيزانتيا يمپەرياسى كىشكەنە عانا تۇرىكتەردەن جەڭىلىپ، جەر قۇشتى. كەيىنگى فرانتسيا، پرۋسسيا، تسين يمپەريالارىنىڭ دا كۇنى باتتى. ازۋىن ايعا بىلەگەن يمپەريالاردىڭ كۇلىنىڭ كوككە ۇشۋىنىڭ ءبىر-اق سەبەبى بار. ول - وسىنداي ەبەدەيسىز ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس. ەگەر وسى تۇرعىدان قاراساق، الەمدە وزىنەن باسقا دوسى جوق رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ دا كۇنى باتۋعا تاياۋ دەپ توپشىلاۋعا بولادى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان سىرتقى ساياساتى – تاپ-تازا ەسكى يمپەريالىق وكتەمدىك. ول كورشىلەرىن ءوزىنىڭ قۇشاعىنا تارتۋدان گورى،  كەرىسىنشە ۇرەيلەندىرىپ، باسقا توپقا بىرىگۋگە ماجبۇرلەپ وتىر. كەڭەس وداعى ىدىراۋدىڭ الدىندا دا بۇل مەملەكەت الەمدە سوقا باسى سوپايىپ جالعىز قالعان بولاتىن. كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن ەڭ الدىمەن بالتىق جاعالاۋىنداعى ءۇش مەملەكەت - لاتۆيا، ەستونيا، ليتۆا رەسەيگە قوش ايتىپ، ەۋرووداققا كىرىپ كەتتى. رەسەي ءوزىنىڭ قانداس تۋىسى ۋكرايناعا دا جۇدىرىعىن كورسەتتى. سونىڭ اسەرىنەن ول دا باتىسقا بەت بۇردى. كاۆكازداعى گرۋزيا، ازەربايجان جانە مولدوۆا دا رەسەيمەن ات كەكىلىن كەسىستى. تەك، شەكارالاس جاتقان قازاقستان مەن بەلارۋس قانا دوستىقتان اينىماي كەلە جاتقان ەدى. وكىنىشكە وراي، رەسەي بۇل ەكى كورشىسىنىڭ دە  بۇيىرىنەن تۇرتپەكتەپ، مازاسىن الۋدا.

مۇندايدا كەز-كەلگەن تاۋەلسىز ەلدىڭ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمايتىنى بەلگىلى. ەگەر، رەسەي سىرتقى ساياساتى وسىلاي يمپەريالىق پيعىلىن وڭدى-سولدى جالعاستىرا بەرسە، قازاقستاننىڭ دا ءوزىنىڭ تۋىس-باۋىرلاستارىن جانىنا شاقىرىپ، وزگەشە قام جاسارى ءسوزسىز. بۇل - ءجۇز جىلدان بەرى قول جەتپەس ارمان بولىپ كەلگەن «تۇران وداعىنىڭ» قۇرىلۋىن بارىنشا تەزدەتەدى. ەۋروپا وداعىنىڭ قالىپتاسۋى دا باسىندا تەك فيلوسوفتار مەن قيالشىلداردىڭ ارمانى عانا بولاتىن.

ۇلى فرانتسۋز جازۋشىسى گيۋگو 1849 جىلى: «ەرتە مە، كەش پە، ەۋروپا كونتينەنتتەگى بارلىق ەلدەر بىرىمەن-ءبىرى تىعىز ىنتىماقتاسىپ، باۋىرلاس ەل بولادى. ەرتە مە، كەش پە، ەۋروپادا تەك يدەولوگيالىق كۇرەستەردەن باسقا،  ەشقانداي سوعىس مايدانى  بولمايدى. ەرتە مە، كەش پە، وق پەن بومبانىڭ ورنىنا سايلاۋ بيلەتتەرى جۇرەتىن بولادى»، - دەگەن ەكەن.

مىنە، بۇگىنگى كۇندە سول قيالدان تۋعان ارمان جۇزەگە استى. ورتاق ساياساتى، ورتاق ەكونوميكاسى، ورتاق اقشاسى بار الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ساياسي-ەكونوميكالىق بىرەگەي وداق بولىپ قالىپتاستى. كەز-كەلگەن وداق وزدىگىنەن قالىپتاسپايدى. ونىڭ قالىپتاسۋىن سىرتقى كۇشتەر جەدەلدەتەدى. ەۋرووداقتىڭ قيالدان شىندىققا اينالىپ، اراعا ءجۇز جىل سالىپ، قايتا قالىپتاسۋىنا، سول كەزدەگى اقش-تىڭ ەكونوميكالىق گەگەمونياسى سەبەپ بولدى.

سول سياقتى، كۇللى تۇرىك دۇنيەسىنىڭ ارمانداعان «تۇركى بىرلىگى»، «تۇران وداعىنىڭ» قۇرىلۋىنا دا قازىرگى رەسەيدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان يمپەريالىق پيعىلداعى زورەكەر ديپلوماتيالىق ساياساتى سەبەپ بولعالى تۇر.

ەگەر، شىنمەن ساياسي جۇيەسى، ەكونوميكاسى، اقشاسى ورتاق ەۋرووداق سەكىلدى «تۇران وداعى» قۇرىلسا، بۇل الەمدە ەۋرووداقتان كەيىنگى ەكىنشى ۇلكەن ساياسي ەكونوميكالىق بىرلەستىك بولادى. سونىمەن بىرگە، ساياسي جانە  ەكونوميكالىق جاقتان (ورتاق قورعانىس جاقتان بولسىن) رەسەي يمپەرياسىمەن يىق تىرەسەتىن، ءتىپتى، ودان وكتەمىرەك جاڭا كۇشكە اينالادى.  ءسويتىپ، رەسەيدىڭ قازىرگى «ءمۇيىز سۇراعان» يمپەريالىق پيعىلى، ونى بولاشاقتا «قۇلاعىنان» ايىرىپ تىنارى داۋسىز.

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى

Abai.kz