Gumiylevtar

Búl Moskvanyng әdemi kezi bolatyn. Ásirese Olimpiadadan song Moskva basqasha gýldengen, núrlanghan… Óitkeni biz oqugha týstik.

Qyrkýiek aiy bastalyp oqugha kirisip ketkenbiz. Sabaghymyz erte bastalady. Leksiyamyz 9.30-da. Sondyqtan jataqhanadan erte shyghamyz. Bizding jataqhanamyz VDNH-daghy B.Galushkin kóshesinde, al sabaq ótetin korpusymyz Belorusi vokzalynyng janynda. Áygili kino ýii, Tishinskiy bazar, ar jaghymyzda zoopark bar. Malaya Gruzinskaya kóshesinde bizding ssenarister men rejisserler oqityn Jogharghy kurs. Talaydyng kumiyri bolghan Vladimir Vysoskiyding túrghan ýii de bizden alys emes. Kurstastarymyz da shetinen myqty jigitter. A.Tarkovskiyding «Stalker» filiminde basty róldi somdaghan «Oskargha» úsynylghan, Aleksandr Kaydanovskiy, bolmasa «Samosvety» tobynyng jetekshisi Stas Namiyn, «Rijskaya» kinostudiyasynyng búrynghy bas redaktory Leo Rage. Akademik Efim Zelidovich pen әigili jazushy Alla Gerberding balasy Aleksandr Zelidovich… taghysyn taghylar. 30 shaqty qyz-jigitterding ishinde men de barmyn. Búryn aty-jónin gazet-jurnaldan, bolmasa tek televizordan ghana kóretin rejisserlardyng birazy osynda dәris beredi eken. Eng birinshi tanyghanym «Kinopanorama» habaryn jýrgizetin Elidar Ryazanov. Odan song «Tabor uhodit v nebo» men «Moy laskovyy y nejnyy zveri» filimin týsirgen  Emili Lotyanu, Gleb Panfilov, Nikita Mihalkov, Vladimir Grammatikov jәne mening masterim Sergey Soloviev ta osy jerde eken. Búl biz ýshin óte quanysh jәne zor mәrtebe, sol zamandaghy ýlken ziyaly qauymnyng ókilderi osy jerde leksiya oqydy, dәris berdi. Ásirese asa talantty filosof, kózi tirisinde aty anyzgha aitylghan Mirab Mamardashvili, tarihshy jazushy Natan Eydeliman, mәdeniyet tanushy asa kórnekti ghalym Paola Volkova, alghashqy sovet rejisserlarynyng biri Leonid Trauberg, Lenin turaly ssenariylerdyng avtory Sergey Yutkevich taghysyn taghylar leksiya oqydy. Men osynyng bәrin kóp uaqyt ótken song jazyp otyrmyn. Sóitsem men ol kezde kóp nәrsening qadirin bilmegen ekenmin.

Bir kýni tanertengi leksiyamyzdy 10-gha shegeripti.  Ne leksiya? Kim oqidy, ol da júmbaq. Biraq endi ghana oqugha kelgen qyz-jigit ol kezde sabaqtan qaludy bilmeymiz. Metrodan jayaulap kelsek oqu korpusynyng aldy yghy-jyghy. Mashina qoigha oryn joq, әdettegiden kópteu siyaqty. Ishke kirsek qújynaghan el-júrt. Kóbisi biz tanymaytyn adamdar. Egde tartqan aq shashty erler men «Balizakting jasyndaghy hanymdar». Bizding birinshi qabatta kino kórsetetin zalymyz adamgha lyq toly. Tanymaytyn basqa bireuding ýiine kirgendey iymene basyp ishke kirdik. Tura qarsy aldymda tanys kisi túr…

«Oybay, mynau akterdyng aty kim edi? Álgi, Alibert Filozov emes pe?»

Ishte bos oryn joq siyaqty… Basqa bireuding leksiyasy ma deyin desem, bizding kurstaghy qyz-jigitter otyr. Osy kezde zaldyng týkpirinde aghash  qabyrghagha sýienip túrghan Andrey Mironovty kórgende esim shyghyp ketti…

«Mәssaghan… mynau әigili Mironovtyng ózi ghoy…».

Bizding osy zalda әrkimning óz orny bar. Búl jazylmaghan zang siyaqty. Mening ornym bos túr eken. Qosymsha qoyylghan oryndyqtardyng arasynan әzer ótip endi ornyma otyrayyn desem, Andrey Mironov týregelip túr eken. Úyalyp kettim… Osynday-ýlken talantty әrtisting týregelip túrghanyna, al ana Týrkimenstannan kelgen Aman Djumaevtyng bylshiyp otyrghanyna jynym keldi.

— Zdravstvuyte, sadiytesi na moe mesto — dep óz ornymdy qolymmen kórsettim. Osy kezde tu syrtymnan diyrektordyn orynbasary Vera Igorevna Sumenova: «Talgat, Vy samy sadiytesi… leksiya prejde vsego dlya Vas… A gosty postoyat» dedi. Mironov ta mening niyetime riza bolyp maghan qaray jymiyp.. «Spasibo, Vy samy sadiytesi» -dedi… Jýregim quanyshtan dýrsildep «Átten, osy kórinisti Músa dosym kórse» dep riza bolghan qalpymda óz ornyma qonjiya kettim. Kóp úzamay ishke Nikita Mihalkov, diyrektorymyz Irina Kokoreva jәne biz tanymaytyn ýsh tórt adam leksiya oqityn tórge shyqty. Diyrektorymyz qasyndaghy qonaq kisimen tanystyrdy.

– Qayyrly tan, dostar! Býgin bizde әigili ghalym, etnograf-tarihshy, aqyn, anyz adam Lev Nikolaevich Gumiylev degende — zal dýr etip qol shapalaqtap túryp aldy. Bizge Lev Nikolaevichti kóndiru sizderge kelip leksiya oqytu onaygha týsken joq…

— Sizge myng rahmet, Lev Nikolaevich. Týnimen Leningradtan kelseniz de, sharshamay bizge jetkeninizge myng alghys..!

Men eshqashan múnday familiyany estigen joqpyn. Alghashynda men tanymaytyn ssenarist, bolmasa rejisser dep oilap qalghanmyn. Sóitsem ghalym eken ghoy. Qonaghymyz orta boyly, tolyqtau kelgen, súiyq shashyn bir jaghyna qayyrghan. Sol betinde ezuden sәl joghary qaly bar eken jәne bir ayaghyn sәl syltyp basatynday kórindi. Sózin sәlemmen bastaghanda tilinde «R»-dy aita almaytyn mýkisi bar jәne sәl tútyghyp sóileytin kisi eken… Ol kisi leksiyasyn bastap ketti.

Tarihtan — adam balasynyng sonau kóne dýniyeden bergi jaratylysy jәne olardyng etnosqa bólinuining syry jayly aita bastady. Ómiri men estimegen janalyq. Men bilmegen qúpiya, beymәlim dýniyeler. Ol kisi sóilep túr. Kishkentay zalymyzda iyne shanshyr jer joq. Bәri siltidey úiyp tyndap qalghan. Bir qyzyghy qonaqtyng qolynda ne kitap ne dәpter joq. Bәrin-bәrin qay ghasyr, qay el bolmasyn jatqa aitady. Men sol kýni Europa, Tayau-Shyghys, Qytay, Indiya men Amerika tarihy jayly kóp jaytty birinshi ret estidim. Onyng ýstine әlgi ghalym qay dәuirde, qay memlekette, qanday patsha, bolmasa koroli tipti Buddalardyng monahtarynyng qay jyly tuyp, qay jyly qaytqandaryn aitqanda kózim baqyrayyp, auzym ashylyp qaldy. Ne degen ghajap, ne degen bilim… Ásirese myna kisining este saqtau qabileti qanday ghajap… Ýsh saghattay bolghan dәrisimiz, ýsh minuttay zu etip óte shyqty. Topyrlaghan júrtpen birge men de esik aldyna shyqtym. Janaghy ghalym qaltasynan papiros alyp temeki shekti. Dәl mening papam siyaqty papiros tartady eken. Bir sәt әlgi ghalymdy qorshaghan júrttyng ishinen bireu sytylyp shyqty da, men lyp etip kirip onyng ornyna túrdym. Qaumalaghan el júrt ana kisiden ony-múnyny súrap jatyr. Gumiylev bir sәt maghan kóz toqtatyp qarady da,

— Otkuda budete, dorogoy –dedi, Men Qazaqstannan ekenimdi aittym.

— Mne nravitsya Kazahstan… Kogda-to mne prishlosi pobyvati tam v opredelennoe vremya – dedi. Osy kezde men qarap túrmay, qadimgi tarihpen shúghyldanyp jýrgen tarihshygha úqsap…

–Tarihta jonghar degen halyq  shyn boldy ma? Bolsa olar qazir qayda? Joq qoy — dep súraghanymda ol kózi kýlimdep:

– Vot ety voprosy my budem obsujdati v sleduyshiy raz — dedi. Búl kezde diyrektorymyz Irina Kokoreva «Volgasynyn» esigin ashty da qadirli qonaghyn otyrghyzyp bizben koshtasyp kete bardy. Men auzymdy ashyp sol orynda sostiyp qala berdim… – Búl kim? Qaydan kelgen ghalym? Eger osy kisini mana men kórgen túlghalar tek tyndau ýshin týregep túrugha dayyn bolsa, yaghni, búl kisi beker emes eken ghoy degen oigha qaldym. Aty jóni kim edi?

Lev Nikolaevich Gumiylev…

Men, Lev Gumiylevtyng ekinshi leksiyasyn asygha tostym. Sóitsem  ol kisi sonau Leningradtan kelip bizge dәris oqidy eken. Ghalym aghay әr eki jetide keyde, ýsh jetide kelip túrdy. Biz de sol ghalymnyng oqyghan әr leksiyasyn zor yjdahatpen tyndaytyn boldyq. Men alghashqy ret etnos turaly janalyqtardy sol kisiden estidim. Etnos ol biosferanyng fenomeni ekenin estidim. Passionarlyq teoriya etnogenezinin-tarihy prosesting qúbylysy ekening úqtym. Lev Nikolaevich әrqashan ózining ústazy akademik B.Ya.Vladimirsovtyng «Ya hochu ponyati, kak y pochemu vse eto proizoshlo» degen sózin aitqanda kónilime qona ketti. Bir jaghynan qarasang balanyng sózi, oqushynyng oiy siyaqty. Biraq astarynda tereng filosofiya jatyr. Gumiylev bizge jeltoqsannyng basyna deyin kelip túrdy. Mening ol kezde úqqanym Lev Gumiylevtyng kózqarasy sol kezdegi qoghamdyq, tarihi, ghylymy qalyptan biyiktep, әsirese, әigili ghalymdar men tarihshylardyng pikirine qayshy kelgendigi bolatyn. Onyng týrmede, aidauda jýrip 30 jyl boyy jazghan etnogenez jayly ashqan janalyghy – әli kýnge óz baghasyn, dәl tarihy dengeyde ala almay jýrgen siyaqty. Men ekinshi kezdesuden song ghana Lev Nikolaevichting anasy danqty aqyn Anna Ahmatova, әkesi Nikolay Gumiylev ekenin biraq bildim.

Nikolay Gumiylev – balasy Lev Nikolaevich aitqanday naghyz passionarlyq túlgha…

Nikolay Gumiylev

…Yavilasi yunosti – prazdnik mira,
V moey grudy kiypela krovi.
Y v bleske solnechnogo pira,
Ya uvidal moi lubovi.

Ona vo sne ko mne sletala,
Y naklonyalasya ko mne.
Y rechy divnye sheptala,
O zolotom, lazurnom dne.

 Bozbala dәuren – jarqyn sәt әni,
Keudemdi qanym kerip tym.
Kómkergen kýnning altyn shapaghy
Mahabbatyma jolyqtym.

Týsimde, mening ertegi syndy
Nәzik qimylmen ymdaydy.
Ghajayyp ýnmen shertedi syrdy
Sәulesi altyn kýn jayly.
( Búl jas aqyn Janat Áskerbekqyzynyng audarmasy).

Úly Múhtar Áuezovtyng «Enlik –Kebegindegi» Abyz qalay deushi edi… «Qaytsyn-au, synqyl-syltyn, syltyn-synqyl… Tileydi-au, jas beybaq. Kóktemning kórkin-ay… Mamyrdyng bir núr shuaghy dermisin. Jasty kórsem osylay  kórsemshi…» Abyz osy sózdi Gumiylevtyng dәl osy ólenine arnaghan siyaqty. Ásirese, týp núsqadaghy birinshi jol – «Yavilasi yunosti –prazdnik mira»… Qanday keremet aitylghan tirkes… «V moey grudy kiypela krovi»… Naghyz obraz… Abyzdyng menzep otyrghany osy kýsh-qayrat… Tar keudege syimay bara jatqan buyrqanghan búrsanghan búla kýsh… Taudan qúlaghan ekpini qatty kóktemgi seldey aldynghynyng bәrin qauyrsyn qúrly kórmey, kóterip kete beretin tabighat minez… Mine… Jastyq… búl sezim siqyry, mahabbattyng úlylyghy…

Nikolay Gumiylev Kronshtadtaghy keme dәrigeri Stepan Gumiylevtyng otbasynda dýniyege kelgen. Sheshesi Anna Ivanovna.  Nikolay Gumiylev orys әdebiyetining tanymal aqyny, audarmashy, әdeby synshy, ghalym, sayahatshy, 1-shi Dýnie jýzilik soghystyng ýsh mәrte Georgiyev krestimen marapattalghan sarbaz. Orys poeziyasyndaghy shoqtyghy biyik aqyn — Anna Ahmatovanyng kýieui.

Nikolay Gumiylev 1921 jyly 3-tamyzda «Tagansev astyrtyn úiymyna qatysty» degen jeleumen ústalady. Kóp úzamay Petrogradtaghy Gubchekanyng qaulysymen atu jazasyna kesiledi. Naqaqtan-naqaq qúrban bolghan 61 adam ishinde talantty aqyn, orys halqynyn adal patrioty, etnograf, tarihshy-ghalym da sheyt boldy. Olardyng qay jerde jerlengeni әli de belgisiz. Adamzat tarihynda ne bir ozbyrlyq, qatygezdik, jan týrshigerlik qylmystar qashan da ýlken jeleudi jalau qylyp jasalghan. Al, osy qatygezdikting eng soraqysy ol – Lenin әkelgen bolishevizm obasy bolatyn. Jalpy adamdy óltiru ol kýnә, al aqyndy atu, búl qatygezdikting eng masqarasy, jauyzdyqtyng shyny deuge bolady.

1910 jyly Nikolay Gumiylev jas aqyn Anna Gorenkogha ýilenedi. Alayda Annanyng birde-bir tuysy olardyng ýilenuine kelgen joq. Sebebi, olar Nikolay men Annanyng ýili boluyna kýmәnmen qarady. Kóp úzamay Nikolay Stepanovich Afrikagha ketedi de, Anna Ahmatova jalghyz qalady. Alayda 1911 jyly Ahmatova Parijde suretshi Amedeo Modiliyaniymen tanysady. Amedeo Modiliyany – HH-ghasyrdaghy ataqty suretshi hәm skuliptor. Modiliyany Italiyada tuyp ósken ekspressionist, modernist suretshi.  Modiliyany 1906 jyly Parijge kelip, osy elde birjolata qalady. Úzyn boyly әdemi suretshi Amedeo Annany bir kórip ghashyq bolady. Ol ózining shygharmalarynda Anna Ahmatovagha erekshe oryn bergen. Ásirese «Jalanash qyzdar» galereyasyndaghy Annanyng súlulyghy suretshi ýshin óte qymbat… Mening estuimshe rejisser Aleksandr Mittanyng «Moskva moya lubovi» filimindegi suretshi jigitpen (Oleg Vidov) japon qyzynyng (Komaky Kurihara) mahabbatyna osy eki talant Modiliyany men Ahmatova arqau bolghan desedi. Alayda Anna kóp úzamay elge qaytady. Óitkeni búl kezde Ahmatovanyng ayaghy auyr bolghan shaghy-tyn.  1912 jyly Ahmatova men Gumiylevtyng otbasynda úldary Lev ómirge keledi. Jas ana sәbiyine arnap myna óleng joldaryn sonda jazghan.

Zagorelisi igly venchika
Vokrug bezoblachnogo lba.
Ah! ulybchivogo ptenchika
Podarila mne sudiba.

Alayda olardyng arasynan búl kezde ala mysyq ótip ketken bolatyn. Lev tughan kýni әkesi Nikolay perzenthanagha kelmeydi. Kelesi kýni de kórinbeydi. Óitkeni, ol seri bolatyn.  Nikolay Gumiylev romantik aqyn. Onyn, әsirese, alghashqy ólenderi sezimmen mahabbatqa toly, erneuinen tógilerdey kesege qúiylghan tastay suyq tamyzdyng qymyzynday móldirep túr.

Prinsessa

V temnyh pokryvalah letney nochiy
Zabludilasi yunaya prinsessa.
Plachushey nashel ee rabochiy,
Chto rabotal v samoy chashe lesa.

On otvel ee v svoy izbushku,
Ugostil lepeshkoy s gorikim salom,
Podlojil pod golovu podushku
Y zakutal nogy odeyalom.

Pochemu je ey ee tomlenie
Kajetsya muchiytelino znakomo,
Y ey shepchut gryaznye poleniya,
Chto ona teperi lishi pravdu doma?

…Rannim utrom zaspannyy rabochiy
Provodil prinsessu do opushkiy,
No ne raz potom v gluhie nochiy
Prolivalisi slezy ob izbushke.

Hanshayym

Ýy iyesi úiqysynan túrghasyn,
Hanshayymdy jolgha saldy ertemen.
…Talay týnde aru tógip jýr jasyn
Kýrkeni ansap, kókiregin órtegen…

Mynau tang aldyndaghy arudyng kókiregindegi, keudesindegi mahabbat gýli býr jara bastaghan sәti emes pe? Ertegi izdegen súludyn úiqyly oyau sezimindey. Sebebi, ol sonday… Arugha tosyn syi, kýtpegen kez, siqyrly sәt kerek. Bozalandy tanda , boz at mingen, boz jigit pe? Bolmasa, belgisiz batyr ma, bәri bir… Óitkeni, búl súludyng tang aldynda balbyrap, sәl-pәl ashylghan tompaq erinderi ystyq sýiisti ansaghan shaghy. Mine, aqyn osylaysha ólenmen órnek salady. Ayazdaghy terezege týsken tabighattyng sureti dersin. Bәri de jarasymdy, Áuezovtyng Abyzyna kayta oralasyn…

«Tilegenim mening de sol joldaghy talayyng bolsyn… Aldynda búldyr saghym ishinde búlandaghan bir kezeng bop sol túr ghoy! Ne tabarsyn, ne kórersing sol belde? Úshyrarsyn, úshyratarsyng sen ony! Albyrt kónil taqat qoymay ap eterdey týring bar… Sodan, sodan qoryqqan múnym bar…»

Pushkinning poeziyasyna eliktep, Lermontovtyng erligine elitken aqyn Nikolay Gumiylev 1914 jylghy Afrikagha jasaghan songhy ekspedisiyadan son, janyn qoyargha jer tappaydy. Búl jary Anna Ahmatova ekeuining ara-qatynasy alshaqtay bastaghan kezi edi. Sondyqtan da ol, dýniyejýzilik soghys bastalghanda ózi súranyp maydangha attanghan. Nikolay osy maydanda kózge týsip, ekinshi Georgiyevskiy krestimen marapattalady. Oghan jary Anna Ahmatova riza bolmasa da, balasyna bir auyz óleng shygharady:

Doletangt redko vestiy
K nashemu krylisu.
Podarily belyy krestiyk
Tvoemu otsu.
Bylo gore, budet gore
Goru net konsa
Da hrany svyatoy Egoriy
Tvoego otsa.

Nikolay Gumiylev «Koster», «Miyk», «Kolchan», «Chujoe nebo» jәne «Ognennyy stolp» kitaptarynyng avtory. Otyz bes jasynda daryndy aqyn, óz elinde Peterburgta qaza tapty. Bergeninen bereri kóp, jazghanynan jazary kóp etnograf, tarihshy, ghalym, aqqan júldyzday óte shyqty. Artynda ýlken poeziyasynan basqa, daryndy jary Anna Ahmatova men bolashaq ghalym, balasy Lev Gumiylev qalghan bolatyn. Adam balasyna Kýn ortaq, Jer ortaq, Su ortaq sekildi Talant ta ortaq baylyq. Chaykovskiy men Pushkin qazaqqa qanday tanys bolsa Qúrmanghazy men M.Áuezov te ózge elge sonday etene… Býgin de bizding Dimash qazaqtyng atyn әlemge pash etken talantty úl. Nikolay Gumiylev dәl bizding Maghjanday әdebiyet pen ruhaniyatqa bereri kóp daryndy aqyn edi… Al, aqyndar ózderining keter kýnin sezedi degen qaueset bar.

Qayghynyng auyr dauysy,
Múng ýni, sosyn dala әni.
Patshalar túrghan zal ishin
Jayymen kernep barady.

Nikolay Gumiylev myna ólenin sol kezdegi bolishevizmning kósemderine arnaghan ispetti.

Upadu, smertelino zatoskung,
Proshloe uviju nayavu,
Krovi kluchom zahleshet na suhuu,
Pylinuu y myatuy travu.

 Y Gospodi vozdast mne polnoy meroy
Za nedolgiy moy y gorikiy vek.
Eto sdelal v bluze svetlo-seroy
Nevysokiy staryy chelovek.

Anna Ahmatova

Imperator Aleksandr-II 1861 jyly ózining maniyfestimen krepostnoylyq qúqyqty jayghansha Resey artta qalghan elderding qatarynda bolatyn. Alayda oghan deyin orys imperiyasynyng Úly patshayymy Ekaterina-II basqardy. Dey túrghanmen qogham ómirinde әielder әli kózge týspegen «Arpa ishinde bir biday» siyaqty tym siyrek qúbylys boldy. Matematik Sofiya Kovalevskaya, ataqty balerina Anna Pavlova, bolmasa «mylqau kinonyn» júldyzy Vera Holodnaya siyaqty qyzdar tym az edi.

Charly Chaplin tughan, Eyfeli múnarasy men Tolstoydyng «Kreyser sonatasymen» birge tughanmyn dep ózi jazghanday…

Anna Gorenko 1889 jyly 11 mausymda Odessanyng týbindegi Ýlken Fontanka stansiyasynda ómirge keledi. Ákesi Andrey teniz injeneri bolatyn. Kóp úzamay olar Peterburgtegi Sarskoe selogha kóship ketedi. Ol Marinskiy qyzdar gimnaziyasyna oqugha qabyldanady. Osy kezde jýrip eki әlemning esigin ashady. Birinshisi, poeziya esigi bolsa, ekinshisi, 13 jasar qyzdyng jas óspirim Nikolay Gumiylevpen tanysuy. Búl tanysudyng ayaghy talay jyldar ótkennen keyin ýilenumen ayaqtalady.

Úly aqyn eki revolusiyany, eki dýniyejýzilik soghysty Leningradtyng blokadasyn bastan keshiredi. Anna alghashqy ólenderin 11 jasynda jazady. Ákesi Andrey qyzynyng ólenine kónili tolmay «dekadent aqyn» «mening tegimdi bylghap qaytesin?» degen. Alayda tuma talantqa eshtene de bóget bola almady. Qaysar qyz «Ahmatova» dep yaghny naghashy әjesining tegin alady. A.Ahmatova tuysqan tatar halqynyng hanshayymy Shynghystan taraghan Joshy-hannyng úrpaghy-tyn.

Anna Ahmatova orys әlemindegi әdebiyetindegi, mәdeniyetindegi talantymen tarihta qalghan túlgha. Injildegi (Bibliyadaghy) Iisus Hristos óz ómirin, taghdyryn adamdargha arnap qighan bolsa… ol da dәl solay… Yaghny ekeui eki dәuir… eki qogham… eki meken… eki anyz. Bireui ýshin ol ertedegidey bolsa, ekinshisi taza aqiqat. Bireui Hristos, ekinshisi – aqyn Ahmatova. Eki dәuirde ómir sýrip túshy ómirding ashy tayaghy mandayyna tiygen әiel. Alayda taghdyrdyng qiyndyghyn da, qasiretin de, joqty da, joghaltudy da, azapty da, mazaqty da kórip, ashtyqpen arsyzdyqqa kuә bolsa da synbaghan súlu әiel.

Ahmatovanyng alghashqy kitaby 1912 jyly «Vecher» degen atpen shyqqan. Odan song «Chetki» jәne «Belaya staya» dep jaryq kórdi. Alayda qyzyl bolishevikterding revolusiyasy daryndy aqynnyng ayaghyna kisen, qolyna búghau salsa da qalamyna sala alghan joq. Oghan kózi tiri kezinde, 1924,1940,1946 jyldary NKVD ýsh mәrte arnayy ýkim shyghardy: “Anna Ahmatova yavlyaetsya tipichnoy predstaviyteliniysey chujdoy nashemu narodu pustoy beziydeynnoy poeziey”. Búl aqyndy óltiruding tyng joly bolatyn.

30-shy jyldardan bastap aqynnyng basyna taghdyrdyng qara búlty ýiirile bastaghan. Ylghy da «Qara kiyim kiygen» NKVD adamdary qashan alyp ketedi degen ýrey boldy. IYә… Ol ýrey aldamaghan eken. Ahmatova «kontrrevolusioner» N. Gumiylevtyng әieli, tútqyndalghan qaskýnem qasqoy Lev Gumiylevtyng anasy dep ataldy. Búl kezender eki kózi tórt bolyp týrmening terezesine ýnilgen shaq edi. Anna Ahmatova kýnderin kýnde balasyna barumen, odan bir habar alam degen ýmitpen 17 ay abaqtynyng aldynda ótkizdi. Búl týrme aty shuly Kresty bolatyn. Sendey soghylghan әielder bireui kýieuin, bireui bauyryn, bireui balasyn tosqan túl jesirler. Aqyrghan soldattardyng dauysy, shynjyrdaghy itterding arpyly… Ashtyq-jalanashtyq azapty shaqtardy Anna Ahmatova osylay týrmening janynda ótkizdi. Alayda onyng myna óleni aqyn azabyn aighaqtay týsedi:

A esly kogda-nibudi v etoy strane
Vozdvignuti zadumait pamyatnik mne,
Soglasie na eto dai torjestvo,
No toliko s usloviem — ne staviti ego

Ny okolo morya, gde ya rodilasi:
Poslednyaya s morem razorvana svyazi,
Ny v sarskom sadu u zavetnogo pnya,
Gde teni bezuteshnaya iyshet menya,

A zdesi, gde stoyala ya trista chasov
Y gde dlya menya ne otkryly zasov.
Zatem, chto y v smerty blajennoy boysi
Zabyti gromyhanie chernyh marusi,

Zabyti, kak postylaya hlopala dveri
Y vyla staruha, kak ranenyy zveri.
Y pusti s nepodvijnyh y bronzovyh vek
Kak slezy, struitsya podtayavshiy sneg,

Anna Ahmatova búl kezde Reseyde ghana emes shet elde de tanymal aqyn bolatyn. Onyng immigrasiyagha ketuge mýmkindigi de, jaghdayy da bar edi. Alayda aqyn tughan jerinde qaludy jón kórdi.

Orys әdebiyetinen emigrasiyagha ketken alghashqy aqyn, jazushy, audarmashy, synshy Georgiy Vladimirovich Ivanov ózining esteliginde bylay deydi:

« ..1922 god, posle zavtra uezjay zagranisu. Idu prostitisya k Ahmatovoy. Letniy sad shumit uje po osennemu. Kak tiho, kak trevojno. Ahmatova protyagivaet mne priyvetlivo ruku

• A ya zdesi sumernichai, uezjaete klanyaiytesi ot menya Pariju.
• Anna Andreevna, a Vy ne sobiraetesi uehati?
• Net, ya ne uedu iz Rossiiy…
• No vedi jiti stanovitisya sovsem ne vynosimo
• Da, nu y chto je?!
• No mojet stati eshe huje
• Pusti budet…
• Ne uedete?
• Ne uedu.

Anna Ahmatova esti de estet aqyn ghana emes ol sezimtal, qaghylez edi. Ol manayyndaghylardy ózining aqyl-parasatymen, kórkimen de, kózimen de, oiymen de, boyymen de, darynymen de barymen de magnittey tarta bildi. Annanyng ereksheligi, «Sәuegey», bolashaqty boljay biletin taghdyryn týisigimen sezetin sergek boluy edi.

Ásirese onyng jazghan «Molitva» degen óleni Ahmatovanyng arqasy bar, kóripkeldigi kózinde emes kónilinde, qazaq halqynyng Mәshhýr Jýsibindey aqyndyq darynymen birge qasiyet qonghan, bolashaqty mengergen erekshe jan ekendigining dәleli. Myna qaranyzshy:

Day mne gorikie gody neduga,
Zadyhaniya, bessonnisu, jar,
Otymy y rebenka, y druga,
Y tainstvennyy pesennyy dar —
Tak molusi za Tvoey liturgiey
Posle stolikih tomiytelinyh dney,
Chtoby tucha nad temnoy Rossiey
Stala oblakom v slave luchey.

Ahmatovanyng baqytty kezenderining biri kýieui Nikolay Gumiylevpen ýilengen song Parijge barghan sәti. Búl HH-ghasyrdyng basy-tyn. Senanyng jaghalauy, Shanz-Eliyze triumfaldyq arka, Eyfel múnarasy, Luvr, Notr Dam. Anna osy joly әigili suretshi, skuliptor Amedeo Modiliyaniymen tanysady. Búl ghajap kezdesu edi. Sebebi ekeui de talant, ekeui de súlu, ekeui de Parijge syrttan kelgen qonaqtar. Modiliyaniydi ol kezde eshkim bilmeytin. Ekeui ylghy qol ústasyp qydyrghandy únatatyn biraq otyrmaytyn. Sebebi ol kezde otyrghyshtargha aqsha tólenetin. Al, suretshining qaltasynda aqshasy bolmaytyn. Shyn mәninde suretshini bilu ýshin, tanu ýshin aqyn bolu kerek shyghar. Al, Annanyng súlulyghy  Modiliyaniyge  azyq boldy. Onyng Annagha arnap salghan  jýzden astam suretteri men eskizderi bolghan. Alayda ókinishke oray kóp suretteri joghalyp ketken. Ásirese qyzyl bolishevikterding әskerleri ol ghajap suretterden «samokrutka» jasap temeki orap shegetin… Al qalghany kóship qonyp jýrgende, NKVD-ning arhiyvinde joghalyp ketti.

Búl talantty eki ghashyqtyng tarihy. Eki darynnyng bir-birimen jolyghuynyng arqasynda әlem mәdeniyeti úly shygharmalargha bayydy. Ásirese beyneleu óneri men әdebiyet. Modiliyaniyding dosy dәriger Pole Aleksandrdyng jeke kolleksiyasynda 12 suret naghyz әlemdik «Shedevr» jәne búnyng kóbi «NU». Búl jayynda Ahmatova kóp aitqan emes, alayda aqynnyng jazghan mynanday esteligi bar:

… vse, chto proishodilo, bylo dlya nas oboih predistoriey nashey jizni: ego – ocheni korotkiy, moey — ocheni dlinnoy. Dyhanie isskustva eshe ne obleglo, ne preobrazilo ety dva sushestvovaniya, eto doljen byl byti svetlyi, legkiy, predrassvetnyy chas.

 Eshkimnen qaymyqpay, eshkimge bas iymey, ómir boyy ózining Azamattyghyn, Adamdyghyn, Aqyndyghyn ayalap ótken Ahmatovanyng quanyshynan qayghysy, armanynan azaby, terip jegen tarysynan tauqymeti kóp ómir keshipti. Tek Stalin ólgenen keyin ghana Anna Ahmatova halqyna qaytyp oraldy. Oqyrmandar da ony alaqanyna saldy. Eki mәrte Nobeli syilyghyna úsynyldy. Oksford uniyversiytetining qúrmetti doktory ataghyna ie boldy. Biraq, ómir boyy kórgen azap pen tozaq jayly ol bylay degen:

«Kategoriy vremeny gorazdo slojnee, chem kategoriy prostranstva. Etot deni dlya vas byl ujasen, no on byl dnem vashey jizni. Y vy hotiyte, chtob ne toliko ludi, no y deni vernulsya. Y chtoby jizni nachalasi s togo samogo mesta, gde ee prervali. Skleilosi tam, gde ee razbudily toporom. No tak ne byvaet. Spravedlivosti, kotoraya torjestvuet cherez mnogo let eto uje ne ta spravedlivosti, kotorui vashe serdse jajdalo togda. Da y serdse vashe ne to…»

Lev Gumiylev

Kogda ya nachinal zanimatisya naukoy, obratilsya k drevnim kontaktam narodov, turkam, mongolam. Kazalosi eta problematika vdaly ot sovremennyh problem. Y vdrug nasionalinye otnosheniya istoriya mejnasionainyh svyazey – vdrug – vse eto okazalosi v sentre vseh interesov.

«Guny – eto moya radosti, eto moy vitamiyn».

Búl sózderding avtory orystyng oqymysty, tarihshy, aqyn, audarmashy ýlken ghalymy Lev Gumiylev. Anna Ahmatova men Nikolay Gumiylevtyng jalghyz úly.

Lev bala kezden әjesining qolynda ósti. 1929 jyly mektep bitirgen song ghana sheshesining qolyna Petrogradqa keledi. Búl kezde Anna Ahmatova Nikolay Puninmen otbasyn qúrghan bolatyn. Ýidegi qolaysyzdyq, ógey әkening ýnsizdigi onyng janyna batady. Osynday kezenderding birinde ol ózi súranyp Ortalyq Aziyagha ekspedisiyagha shyghady. Ákesi Nikolay Afrikany qalay únatsa, balasy da Ortalyq Aziyagha sonshalyqty qúshtar bolady. Mysaly Lev Gumiylev óz kýndeliginde ol turaly bylay dep jazghan:

«Smysl moey jizny byl v tom, chtoby vosstaviti y vozdati dannye kochevym narodam Azii, kotoryh ya iskrenne polubiyl».

Orta Aziyanyng aptap ystyghy, shól dala, aq shanqan taular, kók aspangha úmtylghan jasyl baqtar bәri-bәri de jas jigitke qatty әser etedi. Ol osy ekspedisiyada jýrip parsy, ózbek, qazaq tilderin ýirene bastaydy. Alayda Petrogradqa qayta kelgende Lev Gumiylevti NKVD tútqyngha alady. Esh dәleli bolmasa da týrmede 1 jyl otyryp shyghady. Aqyry aqtalghan son, kelesi jyly ol Leningradtaghy uniyversiytetting tarih fakulitetine oqugha týsedi. Búl Lev Gumiylevting eng bir taza, armanshyl, oqugha, bilimge, ómirge, kók aspangha, poeziyagha, súlulyqqa, arugha inkәr shaghy edi.

Birde jas jigit Shyghystanu institutynyng kitaphanasyna әdettegidey barady. Onda ol Úly Monghol ghalymy Dorjy Banzarovtyng «Chernaya vera ily Shamanstvo u Mongolov» kitabyn oqyp otyrghanda osy enbek jayly mәlimet súraghan qyzben tanysady. Búl kezdesu ekeui ýshin de tarihy kezdesu bolatyn.

Lev Nikolaevich kónilimen izdegen, kýtken aruyn Shyghystanu kitaphanasyndan jolyqtarady. Búl Mongholiyadan kelgen Ochiryn Namsrayjav bolatyn. Shyghystan kelgen súlugha Lev birden ghashyq bolady. Búl suretshi Modiliyany men Ahmatovanyng kezdesuindey edi. Nevanyng jaghalauy, tar da tarihy kóshelerde ekeuden ekeu birese Pushkiyn, birese Dostoevskiy, birese bolashaq jayly әngime shertedi, ajyramas dosqa ainalady.

Chtob navek ostatisya ugrumym.
Chtoby stati veseley y nejney,
Chtoby vpredi ny minuty ne dumati
O prekrasnoy tatarskoy knyajne,
Chtoby penie moe y tomlenie
Neojidanno vspomnila ty,
Vozvrashai tebe otrajenie
Chujezemnoy tvoey krasoty.

Ólen oqyp bitken song Lev Nikolaevich bylay dedi: «Ya lublu Vas Namsrayjav, y pishu poeziy o Vas…».

Koney otbival ya y vernym ih rozdal,
Ya mnogo dobychy v Kitae dostal;
No gde ta dobycha, to vedomo zvezdam
S koney y dobychy ya schastliv ne stal.

No nyne stoi ya pry schastie na straje,
Ya dlinnoe k yurte pristavil kopie —
V ney karie ochy moey Namsraydjaby.
V ney chernye kosy, v ney schastie moe.

Alayda taghdyr basqasha boldy. Lev Gumiylev taghy da sottalady. Bir qyzyghy, ol Noriliskidegi týrmede qazaq halqynyng daryndy aqyny Oljas Sýleymenovtyng әkesi Omar Sýlemenovpen bir kamerada otyrady. Merzimi bitken song óz erkimen soghysqa súranyp ketedi. Berlinge jetedi. Alayda qayta kelgen song 1949 jyly ol taghy da sottalady. Qazaqstandaghy KarLAG-ta 1 jyl óteu jazasyn ótkizedi. Jalpy Lev Gumiylev týrmede jýrse de 7 jyl ishinde 3 tomdyq ózining enbegin jazyp shyqty. Solardyng ishindegi eng basty enbegining biri «Drevnie turki» bolatyn.

Ya by mog gorazdo bolishe sdelati, esly by menya ne derjaly 14 let v lageryah y 14 let pod zapretom v pechati. To esti 28 let u menya vyletely na veter! Búl Lev Gumiylevtyng jan aiqayy edi.

Qatal taghdyrdyng qaharyna úshyrasa da, Lev Nikolaevich pen Ochiryn Namsrayjav bir-birin eshqashan úmytqan joq. Búl oqighalar kez kelgen kórkem shygharmagha arqau bolatyn tariyh, taghdyr. Shyn sýigen jandardyng kórer kýnderi bar eken. «Kebin kiygen kelmes, kebenek kiygen keler» degendey, ekeui aradan 30 jyl ótkennen keyin qayta kezdesedi. Alayda búl tym kesh kelgen jәne úzaq kýtken qauyshu edi…

Chtob navek ne ostatisya ugrumym.
Chtoby stati veseley y nejney,
Chtoby vpredi ny minuty ne dumati
O prekrasnoy tatarskoy knyajne,
Chtoby penie moyo y tomlenie
Neojidanno vspomnila ty,
Vozvrashai tebe otrajenie
Chujezemnoy tvoey krasoty.

Búl kesh este qalarlyq әdemi sәt bolatyn. Bir kezde Lev Nikolaevich syrtqa shyghyp ketkende әieli Nataliya Viktorovna qonaghy Ochiryn Namsrayjavqa bylay deydi:

«Vy znaete on odnolub y vsu jizni on lubil toliko vas. Znaly ly vy ob etom?».

…kajdyy narod hranit v sebe proshloe, y chtoby laditi s inoplemennikami, nado uvajati ih etnicheskui unikalinosti y predviydeti ih reaksii na kajdoe neobdumannoe slovo ily postupok. Vedi skoliko segodnya konfliktov proishodit iyz-za vzaimnogo neponimaniya ily lojnoy uverennosti, chto vse ludy odinakovy.

Búl oida sol týni aitylghan bolatyn.

Iya, maqalamnyng basynda jazghanday men osynday ýlken ghalymnyng leksiyasyn tyndadym. IYә, Lev Nikolaevichting óte qúndy, maghynaly enbekteri barshylyq. Ásirese biz ýshin óte manyzdysy «Proishojdenie Kazahskogo etnosa».

L. Gumiylev jayly basqa ghalymdardyng jazghandary men pikirlerin men tәrjimalamay týp núsqa kýiinde úsynudy jón kórdim:

 Obrazovanie Kazahskogo naroda L.N. Gumiylev (mnogie avtory takogo je mneniya) svyazyvaet neposredstvenno s ulusom Djuchi, ego razdelenie na try ordy: Beluy, Sinii y Zolotuy. Interesno, chto on setuet na to, chto v zapadnoy istoriografiy ukazyvaytsya toliko dve ordy: Belaya y Zolotaya. IYmenno s Siyney Ordoy, zanimavshey territorii ot Tumeny do Mangyshlaka, svyazyvaet L.N. Gumiylev proishjdenie kazahskogo naroda.

L.N. Gumiylev vnes svoy neosenimyy vklad v izuchenie istoriy etnogeneza kazahskogo naroda, nauchno dokazav, chto kochevaya sivilizasiya dala miru sistemu gosudarstvennogo upravleniya na gromadnoy territoriy Evraziiy.

 K tomu je L.N. Gumiylev nikogda ne skryval svoego teplogo otnosheniya k kazaham, kak y k drugim potomkam kochevyh narodov Evrazii, utverjdaya, chto mejdu predstaviytelyamy rossiskogo y stepnogo superetnosov sushestvuet polojiytelinaya kompliymenarnosti, kotoroy net, k priymeru, v otnosheniyah russkih y evropeysev. Kak govoril L.N. Gumiylev v odnom iz interviu: «Lichno mne, tesnye kontakty s kazahami, tatarami, uzbekamy pokazali, chto drujiti s etimy narodamy prosto. Nado lishi byti s nimy iskrennimy y uvajati svoeobrazie ih obychaev. Vedi samy ony svoy stii povedenie nikomu ne navyazyvait».

 Nauchnoe nasledie L.N. Gumiylev iymeet neposredstvennoe otnoshenie y k istoriy y proishojdenii kazahskogo naroda. Gumiylev gluboko y interesno issledoval istorii ego predkov: hunnov, turkov, kipchakov.

 L.N. Gumiylev kóne tarih ýshin de, ejelgi halyq bolghan Qazaq halqy ýshin de úshan teniz qyzmet etti. Ol әlemdik oishyldardyng biri de, birigeyi. Ol ózining ghylymy zertteulerinde Úly daladaghy kóshpendi halyqtyng әlemdik mәdeniyet pen tariyhqa orasan ýles qosqan úly halyq ekendigin dәleldedi. Sol ýshin de 2001 jylynyng 5-shi mausymynda túnghysh preziydentimiz Elbasy N. Nazarbaevtyng jarlyghymen Euraziya uniyversiytetine osy túlghanyng aty berildi.

Óz basym Azamat retinde DUMA-daghy Nikonov pen Jirinovskiy siyaqty ózi su ishken qúdyghyna týkiretin pendelerge – Qazaq eli jayly bir pikir bildirmes búryn aldymen óz halqynyng tarihshy ghalymdaryn oqyp tanysa deymin. Mysaly L.Gumiylev Qazaqtar jayly:

«Na osnove sohranivshihsya kochevyh semey, rodov – kak mongolov, tak y turok – staly obrazovyvatisya plemennye soyzy – juzy. Altay, Tarbagatay, Tyani-Shani v sochetaniy s priylegaiyshimy ravninamy – etot raznoobraznyy landshaft byl mestom, gde zarodilsya kazahskiy etnos y otkuda, potom rasprostranilsya na shirokiye, beskraynie stepy Evrazii, vploti do Volgi. Kazahy kak etnos vyshly iz ocheni krasivoy, prirodno-bogatoy y blagoustroennoy strany… Hotya kazahi, kak narod, sushestvovali, estestvenno, y ranishe. Vse try Kazahskie juza byly obediydeny mejdu soboy politicheskimy y kuliturnymy svyazami, y eto byla naibolee udobnaya forma dlya mirnogo sushestvovaniya kochevnikov v Stepiy».

Múrnynyng astynan basqany kóre almaytyn keybir shovinistter Soltýstik Qazaqstangha kóz alartyp jatqan býgingidey almaghayyp zamanda últy orys bolghanymen jany qazaq ghalym L.N. Gumiylevting sózderi olargha oy salar degen ýmittemin:

…istinnaya drujba narodov vozmojno toliko pry glubokom uvajeniy k dostoinstvu, chesti, kuliture, yazyku y istoriy kajdogo naroda, shirokom obsheniy mejdu nimi. My doljny vsyacheskiy sposobstvovati dalineyshemu rasshiyrenii kontaktov nasionalinyh kulitur, ih vzaimnomu obogashenii, ih podemu y rassvetu.

P.S… v moih jilah turkskaya krovi Djuchiy-hana, osnovatelya Zolotoy Ordy “Arsylan-Lev Gumiylev”.

Talghat TEMENOV,
Qazaqstannyng Halyq әrtisi,
dramaturg, teatr jәne kinorejisseri

Abai.kz