Bizding búl taqyrypty qozghaudaghy maqsatymyz osy telejýrgizushiler men diktorlardyng arasyn ajyratyp alu jәne býgingi aqparat naryghynda qaysysynyng qajettiligin anyqtau, telejýrgizushilerding jurnalistik qabileti, qarymy, biligi, tili, etikasy.

Bizding búl taqyrypty qozghaudaghy maqsatymyz osy telejýrgizushiler men diktorlardyng arasyn ajyratyp alu jәne býgingi aqparat naryghynda qaysysynyng qajettiligin anyqtau, telejýrgizushilerding jurnalistik qabileti, qarymy, biligi, tili, etikasy.

Úly sózde úyattyq joq, «aq degeni alghys, qara degeni qarghys» produser myrzalar jana tolqynmen birge kelgen telejýrgizushilerge qoyylatyn basty talaptardyng biri  retinde «seks simvol» qasiyetine ege bolu qajettiligin engizdi. Ótpeli kezenning adam shoshyrlyq kóp janalyghynyng biri. Sóitip, memleketting manyzdy janalyqtaryn jetkizushi hanymdardyng jyltyraghan bet auzymen, búltyndaghan ernining ayaq astynda qalghan efir etikasy kózden búl-búl úshqan zaman da boldy. Eng ghajaby, búrynghy diktorlardyng ornyn basqan qazirgi telejýrgizushilerding ózara atauy auysqany bolmasa, jýrgizushilerding kóptegen arnalarda kýni býginge deyin dayyn «diktovkany» oqyp beruden aspaytyn «diktorlyq» qalyppen shektelumen kele jatqany úyat. Áriyne, býginde de, diktorlar әli de bolsa bar. Biraq, «diktorlardyn» telearnanyng da, radionyng da aqparattyq tolqynynan ysyrylyp týsip qaluynyng syrynyng ózi qazirgi jurnalistikanyng talaby dayyn mәtindi nemese jobany oqyp beru arqyly jetkizudi qajet etpeytindigin kórsetedi. Sebebi, diktorlar qatyp qalghan formattan shygha almaydy, jýrgizushiler sekildi erkin qimylday almaydy. Býgingi kýn ýshin әr jobany, mәtindi óz mazmúnyna say jetkizude ýlken sheberlik qabilettilik qajet. Ghalymdardyng zertteui boyynsha, aqparattyng auditoriyagha tek 90 payyzy jetedi eken. 100 payyz jetu ýshin jýrgizushilerge jurnalistik te, әrtistik te qabilet kerek. Qysqasy, qazirgi zaman bir telejurnalisting boyynan jan jaqtylyqty talap etip otyr. Demek, uaqyt ótken sayyn bir joba sayyn bir jýrgizushi, bir redaktor, bir ssenariy avtory, bir rejisserlik  ssenariy avtory, bir produser, sosyn bәrining ýstinen qaraytyn taghy bir produser, bir iydeyanyng avtory, bir jobanyng jetekshisi sekildi talanty men biligi jetse birneshe ghana adamnyng jasay alatyn dýniyesine jeke-jeke jalshylardy jaldaudyng qajettigi azaya týsuge tiyisti. Búnday ýrdis negizi qazaqstandyq radioda 90-jyldardyng ortasyna qaray jaqsy qalyptasqan edi. Jәne búl ontaylylyq túrghysynda dúrys ta. Biraq, telejurnalisterge osy talaptyng qoyylmay otyrghany ókinishti. Telejýrgizushi bolu ýshin kózing oinap, jýzing jaynap túrsa boldy, kim bolsa sol mengerip ketetindey «júldyz» boludyng eng onay tәsiline ainalyp ketkeni, telejýrgizushilik arqyly «kariera» jasaugha úmtylushylyq qazirgi telejurnalistikadaghy toqyraugha alyp kelgen basty sebepterding biri bolyp otyr. Sonymen qazirgi telejýrgizushilikti joghary kәsiptik dengeyge shygharyp otyrghan әlemdik jurnalistikada olargha qoyylatyn talaptar mynalar eken: ózinshe oilap, qorytyp jetkize bilu qabilettiligi; sauatty sóileu jәne sauatty jazu; shygharmashylyq toppen júmys istey bilu; kórermen aldynda ózin-ózi ústay bilui; janasha oilau jәne shygharmashylyq qabilet. Endi, osy talaptardy kez kelgen ózin tanymal telejýrgizushimin dep jýrgender óz boyynan izdep kórsin. Óz basym, ózgelerding qyrghyn enbegimen dayyndalghan jobany oghan sausaghynyng da úshyn tiygizbey-aq, aghasy men kókesining nemese kýlim kóz, oimaq erinning arqasynda efirdi jaulap alatyn, sosyn sol efirden atasynyng múrasy sekildi týspey qoyatyn «telejúldyzdardyn» efirge alyp shyqqanyn kórermen retinde qabylday almaymyn. Tipti, kórgim de kelmeydi. Men ol jobanyng ystyq-suyghymen birge kýiip-pisip jýrgen, onyng qyry men syryn menen jaqsy biletin avtormen, redaktorymen ekran arqyly syrlasqym, sóileskim keledi. Mәselen, әldebir qoghamdyq-sayasy janalyqtar nemese oqighalar turaly odan beyhabar jýrgizushi maghan nanymdy aqparat bere almaydy. Ras, jurnalistik zertteu, tipt 5 minuttyq sujetting ózi shygharmashylyq toptyng som enbeginen túrady. Biraq, qazirgi telejýrgizushilerding talayy bir auyz sóilem qúray almaytyny anyq. Endeshe, ol jurnalist emes. Al, ekran jurnalisterding enshisinde. Ekran arqyly júldyz bolghysy keletinder kinogha týssin, әrtis bolsyn. Ári-beriden song búl bireuding enbegi arqyly ózin tegin jarnamalau bolyp esepteletini haq. Búl tendensiya qazirgi telejurnalistikanyng qadirin týsirip, qoghammmen birge ilese almay qaluynyng myng sebebining biri bola alatynyn qaytalap aitqymyz keledi. Qazaq kórermenin bezdirip jibergen talay arzanqol, jýrdim-bardym dýniyelerding kóbi sol jenil jelpi jýrgizushilerding boyyna tәn kemshilik bolyp otyr emes pe? Sonda ghana kórermen ýshin nanymdy dýniyeler jasalmaq. Efir «kariera» jasau bazary emes. Qazir jurnalistika fakulitetinde oqityn qyz ataulydan qay salagha barghysy keletinin súrasan, bәri telejýrgizushi bolghysy keletinin aitady. Nege deseniz, armany tek telejúldyz bolu, bayaghy sol «kariera» jasau.Tipti, telejýrgizushining kәsiby atauynan góri «telejúldyz» degen atauy ozyp ketken. Dese de, biz izdep otyrghan talaptargha jauap beretin telejýrgizushilerimiz joq emes, әriyne. Mәselen, «Astarly aqiqattyn» jýrgizushisi Dina Tólepbergen jýrgizetin búl jobanyng ótimdi shyghatyndyghy onyng boyynan jogharyda kórsetilgen talaptardyng tabylatyndyghy. Nemese bir kezderi «Últtyq» arnanyng brend-jýrgizushilerine ainalyp ýlgergen Qasym Amanjol, Nazira Berdalylardyn, keyingi jyldary talay qazaqtyng jýrekjardy syrlasy bolyp ketken «Jýrekjardy» jobasynyng jýrgizushisi Jadyra Seydeshting boyynan jurnalistik әmbebaptyq qasiyetter úshtasyp jatatyndyqtan ol jobalar jýrekke jetip jatty. Sonymen qosa, keyde, bir joba arqyly sәtti tanylghan jýrgizushining basqa jobany «óltirip» tastaytyn kezderi de bolady. Mysaly, «Habar» arnasynyng bir kezdegi «Tarazy» jobasymen tym sәtti jarasa ketken Rinat Dumanúlynyng «Jeti kýnmen» bir qabysa almay-aq qoyghany osyghan mysal. Qazirgi «Qazaqstan» Últtyq arnasyndaghy janalyqtar jýrgizushisi retinde ayaq astynan payda bolghan Jaynagýl Tólemisova әriptesimizding Qazaqstannyng shetelderge baryp jatatyn әrtýrli sayasy mәselelerge qatysty jiyndarynan jasaghan reportajdaryn kórip otyryp, oghan qanday «basshynyng qyraghy kózi» týsip, osynday jauapty mindetterdi arqalaugha layyqty dep tandaghanyna tanghalasyn. Dayyn baspasóz bayanynan alynghan estuge auyr әri týsiniksiz qatqyl tirkesterdi sol qalpynda oqyp berip jatady. Oqighanyng eng qajetti tústaryn jurnalistik payymdau, saraptau joq. Álbette, sinlimizding aiday jýzinde bir min joq ekendigi ras, biraq, shamasy efir jýrgizushisine tek kelbet bolsa boldy, qalghanynyng bәri әnsheyin dep qaraytyn basekenderding qazirgi telejýrgizushige qoyylatyn talaptan alshaqtyghyna bir jaqsy mysal bolyp qala alatyn sekildi. Al, «Sóz mergen» jobasynyng jýrgizushisi Marjan Bolatqanqyzynyng qazaqy kelisti jýzi jobagha jarasar-aq, biraq, osy jýrgizushining teleauditoriyamen qatynasy degen mýldem  joq, syrt qaraghan adamgha mektep oqushylarynyng jobasy sekildi әser qaldyrady. Al, elimizding eki basty arnasy «Habar» men «Qazaqstannyn» memlekettik qana emes, әlemdik qoghamdyq sayasy manyzy zor jiyndardy kórermenge jetkizushi jurnalist-jýrgizushilerimizding kóbi jurnalistik payymdau túrghysynda aqsap jatatyny bar. Álbette, búl túrghyda Núrlan Okaúly, Aybek Qobdabay siyaqty jas qyrandardyng bizding synymyzgha jalynan ústatpasy anyq. Qoryta aitqanda, atalghan jayttardyng jurnalist-jýrgizushi mamandyghy degen arnayy mamandyq dayyndau qajettigin kórsetedi.

TÝIINShEK

Býginde ekran arqyly dara túlghagha ainalghan telejýrgizushilerdi kýn sayyn joghaltyp baramyz. «Qazaqstan» arnasynyng shygharmashylyq jauapkershiligin jetektep otyrghandargha qarasaq, bererin berip, sarqylyp qalghan sol bayaghy Qaynar Oljay, sol bayaghy Serik Abbas Shah. Ásirese, Serik Abbas Shah aghamyzdy әlgi telejýrgizushilerdi tandap tarazylaudaghy «birinshi adam» bolyp otyrghanyna qarap, taghy bayaghy «ugay-ay», «dudar-ay» jýrgizushiler kóz aldyna tolyp ketedi. Kezinde jana qazaq televiziyasyn jasaghan, tipti, ornynan túrghyzghan osy aghalarymyz endi, jastargha oryn bosatsa, kim bilsin, mezi etken standarttar da azayar. Qazaqstandyq telejýrgizushilerding qanday boluy qajettigine jana uaqyt, jana tolqyn jauap berer, sonda.

«Dala men Qala» gazeti