Qonyr kýzding japyraghyn sabaghynan ýzgen 1958 jyldyng qarasha aiy edi. Almatygha Qytay elindegi saylau nauqanynyng kesirinen keshigip keldik.
Uniyversiytette oqu qyrkýiekting 1-inde bastalghan. Múryndaryna su jetpey jantalasyp, sabaqta jýrgen studentter. Biyl filologiya fakulitetining II-III kurstaryna Múhtar Áuezov «Tuystas әdebiyetter» jәne «Abaytanudan» leksiya oqityn bolypty degen habardy estip, erekshe quandyq.
Kelesi kýni sabaqqa keldik. Auditoriya jastargha lyq tolghan. Bir sәt esikten jazushy Múhtar Áuezov pen Temirghaly Núrtazin kirdi. Dýr etip oryndarymyzdan túryp qarsy aldyq. Orta boyly, tolyq kelgen, jazyq manday Múhang birden leksiya oqugha kiristi. Múhannyng sózi mayda, biday óni jaydary, keng tynysty jan ekeni núr jýzinen bilingendey. Tipti ghúlama adamnyng jay ghana jymighany bizdi ózine tarta týsti.
Studentter eki-ýsh kýndey ústaz leksiyasyn tyndap, ghúlamagha bauyr basa berdik. Oqyghan leksiyalary mәndi de maghynaly edi. Biz qyzygha tyndadyq. Óz sózin jazushy әuelde biraz bógelip, toqyray sóiledi de, jýre kele jazyqqa shyqqan jorghaday josyldy...
Mening oiymdy Kәrim Ákiramúlynyng Múhana jibergen amanaty býiirimnen týrtip mazalaghanday. Tórtinshi sabaq kýni bolatyn. Leksiyasyn ayaqtaghan jazushy dekanatqa bettedi. Men de ústazymmen ilesip birge jýrip kelemin. Dekanatqa tayap qalghanda, ózimdi batyl ústap:

Qonyr kýzding japyraghyn sabaghynan ýzgen 1958 jyldyng qarasha aiy edi. Almatygha Qytay elindegi saylau nauqanynyng kesirinen keshigip keldik.
Uniyversiytette oqu qyrkýiekting 1-inde bastalghan. Múryndaryna su jetpey jantalasyp, sabaqta jýrgen studentter. Biyl filologiya fakulitetining II-III kurstaryna Múhtar Áuezov «Tuystas әdebiyetter» jәne «Abaytanudan» leksiya oqityn bolypty degen habardy estip, erekshe quandyq.
Kelesi kýni sabaqqa keldik. Auditoriya jastargha lyq tolghan. Bir sәt esikten jazushy Múhtar Áuezov pen Temirghaly Núrtazin kirdi. Dýr etip oryndarymyzdan túryp qarsy aldyq. Orta boyly, tolyq kelgen, jazyq manday Múhang birden leksiya oqugha kiristi. Múhannyng sózi mayda, biday óni jaydary, keng tynysty jan ekeni núr jýzinen bilingendey. Tipti ghúlama adamnyng jay ghana jymighany bizdi ózine tarta týsti.
Studentter eki-ýsh kýndey ústaz leksiyasyn tyndap, ghúlamagha bauyr basa berdik. Oqyghan leksiyalary mәndi de maghynaly edi. Biz qyzygha tyndadyq. Óz sózin jazushy әuelde biraz bógelip, toqyray sóiledi de, jýre kele jazyqqa shyqqan jorghaday josyldy...
Mening oiymdy Kәrim Ákiramúlynyng Múhana jibergen amanaty býiirimnen týrtip mazalaghanday. Tórtinshi sabaq kýni bolatyn. Leksiyasyn ayaqtaghan jazushy dekanatqa bettedi. Men de ústazymmen ilesip birge jýrip kelemin. Dekanatqa tayap qalghanda, ózimdi batyl ústap:
- Agha, mende Ýrimji qalasynda túratyn Kәrim degen jazushynyng sizge jibergen amanaty bar edi. Sony qalay tapsyrsam eken? - dep qiyla súradym.
Múhang sәl kidirdi de, maghan dóngelengen qos janaryn tónkere qarap:
- IYә, ol kisini bilemin. Ol - Kәkitay ghoy! Shiyrek ghasyrdan song til qatqan adam. Qalay, densaulyghy jaqsy, mal-basy aman ba? Qytay tilin myqty biletin azamat! - dep maghan ýlken bir meyirimmen qaraghanday boldy da:
- Sen sol, arghy betten kelding be? - dep súrady.
Jýregim tezdete soqsa da:
- IYә, agha, oqugha kelip edim, - dep úyandau jauap bergende ústazym kidirip, búryn aralasyp jýrgendey jyly qarady da:
- Jeksenbi kýni saghat onda ýige kelinder. Sonda әngimelesermiz,- dep bólmege kirip ketti.
Áuezovting ýiine baratyn bolghan quanyshymda shek joq. Tannyng tezirek atuyn kýttim.
Kelesi kýni bәrimizden boyshan, syryqtay Qúrmanbay Tolybaevty algha salyp, tórt jigit saghat onda Múhtar Áuezov ýiining aldyna keldik. Esik qonyrauyn basugha batylymyz jetpey, biraz túrdyq.
- Sen bas, Uәli, sen bas! - dep saudalasyp túrghanda, esik qonyrauyn Qúrmanbay basyp qaldy. Shyldyr ete týsken qonyraudyng әuendi ýni biraz kidirgen son, ýlken qonyr esik ashyla berdi. Esikti Múhannyng ózi ashqanyna qatty qysyldyq. Úyalghanymyzdan japa-tarmaghay:
- Assalaumaghaleykým, assalaumaghaleykým, agha, - dep sәlemdese bastadyq. Bergen sәlemimizdi:
- Uaghaleykumassalam! - dep alghan jazushy órimdey jigitterge qarap:
- Al, jigitter, tórletinder, - dep bizge yqylas kórsetti. Qúrmanbay boyshandyghyna basyp, tórlete berdi. Sol boyda tórt qabyrghasyn kitappen kómkergen ýlken kitaphana zalyna óttik. Aldynghy qatargha kelip otyrghan Múhang Qúrmanbaydan bastap, bәrimizben tanysty da, túghyrdaghy qyranday ornynan kóterilip, ishki bólmening terezesin japty. Ornyna qayta jayghasqan song qos janardyng qiyghyn bizge tastap:
- Oqugha kelgendering jaqsy bolghan. Qazir naghyz oqityn shaqtaryn. Oqu kerek! - degen ghúlama ústazdyq yqylasymen bizdi jelpindire týsti.
«Jylqy kisineskenshe, adam týsiniskenshe», degen ataly sóz tekke aitylmasa kerek. Baghanadan ýnsiz otyrghan jigitter endi serpilip sózge aralasty.
- Agha! Myna bir nәrsege shamaly kónil bólseniz? - dedi bir mezette Uәly qolyndaghy jibek kilem oralghan tayaqty Múqash ekeui eki shetinen ústap jazyp.
- Múha, mynau Kәkitay Ákiramúlynyng Sizding 60 jasqa toluynyzgha eskertkish syilyq retinde jibergen amanaty edi.
Kilemge tayap kelgen Múhang ondaghy Shanhay qalasynyng kórkin tamashalay:
- Qytay halqy osynday qolóner sheberligimen dara halyq. Qanday ghajap kórinis! Eger sheber suretshi bolsa, bizding Almaty men Alataudy da osynday kerim etip shygharugha bolady ghoy! - dep, óz oiyn tebirene aitqan ol qala ýstindegi kók aspan silemine arab әrpimen qyzyl jibekpen kestelengen «Qazaq әdebiyetining danqy bolghan - Múhtar Omarhanúlyna! Kәkitay Ákiramúlynan! 15 qarasha, 1958 jyl, Ýrimji qalasy» degen jazudy sydyrtyp oqyp shyqty da bizge qarap:
- Jazudy sheber kestelegen eken! - dep ong qolyn ýstel astyna jýgirtti. Biz kitap alar dep oilap edik, olay bolmady. Aghamyz jogharghy bólmege qonyrau soghyp, bireulerdi shaqyrsa kerek.
Sәlden song esikten, ýstinde kózge kórikti gýldi jabynshasy bar apay kirdi. Bәrimiz oryndarymyzdan túryp amandastyq. Bizderge analyq meyirimmen qarap amandasqan әiel jazushygha jaqynday berdi de:
- Múhtar Omarhanovich, búlar sizding studentteriniz be? - degen oiyn sybyrlay aitty. Múhang basyn iyzep:
- Qytaydan kelip oqyp jýrgen jastar! - dep әlgi apamyzgha qarap kýlimdey sóilegen aghamyz bizge búrylyp:
- Jigitter, búl kisi osy ýidegi tәtelering - Valentina Nikolaevna bolady, - dep apaydy tanystyrdy da, ýstel ýstinde jatqan kilemdi jazyp Valentina Nikolaevnagha kórsete berdi.
Kilemdi bir shetinen ústaghan apamyz qatty tanyrqap qos janaryn bizge tónkerip:
- Qanday kórkem jasaghan! Suretin qanday әdemi týsirgen! - dedi. Ústazymyz sol arada dereu oryssha týsindirip jatty. Kilem kórkine qyzygha qaraghan Valentina Nikolaevna bәrimizge, arystan әz aghagha tartu-siyapat attandyrghan Kәkitaygha rahmet aitty da, jogharygha kóterilip ketti.
Múhang az tolghanystan son:
- Qalay, jigitter, zeriktinder me? - dep jymidy. Baghanaghyday emes, batyldyqqa auysqan Qúrmanbay:
- Joq, agha! Jaqsy әngime adamdy zeriktire me? - dep ózining yqylaspen tyndaghanyn anghartty.
Osy sәt ornynan kóterilip, jýre sóilegen ústazymyz:
- Ángimeni kónil qoyyp tynday bilgen de ýlken estilikke jatady, - dep bir qoydy. - Men sender biledi-au degen ýmitpen myna bir jaydy súraghym keledi. Bizding bala kezimizde, ýlken kisiler dýniyeden ótkende aitylatyn synsyma-joqtau bolushy edi. Keyin ýni óship, aitylmaytyn boldy. Sol jyr arghy bettegi aghayyndar arasynda bar ma?
Ángimege qarshyghaday qanatyn jaya aralasqan Uәly Bekenov:
- Agha, siz súraghan synsyma bizding auylda jii aitylady. Elde aty shyqqan ýlkender qaytys bolsa, sol adamdy jóneltkende qyrqynda, jylynda auyl әielderi kópke múng shaghyp, dauys aityp joqtaydy, - dep aptygha sóiledi. Sóitti de ózi kórgen-bilgen jәitti jaqsylap aityp berdi.
- Uәli, sózine qaraghanda joqtau dәstýri ózgermepti-au. Sening aituyna baqsam, sol bayaghy qalpynda eken. Al dombyrada osy synsymanyng әuenin tartugha qalaysyn? Apalarymyz ben analarymyzdy bir eske alayyq, - dep tolqy sóilegen Múhang ornyna otyrdy. Osy sәt ústazyna kýlimdey qaraghan Uәly Múhannyng qonyr dombyrasyn qolyna alyp, qúlaq kýiin keltire bastady.
- Al, agha, men bilgenimshe tartyp kóreyin,- dep balaqústay talpynyp, dombyrany qoltyghyna qysa týsken Uәly synsymany birden dombyra saghasynan bastady. Ol astynghy bir saghadaghy ishekti súq sausaghymen dirildete shertti. Bozdaghan dombyra sazy, әuelde alystan ýzilip shyqqanday estildi de, zarly ýn barghan sayyn kóterilip, jaqynday berdi. Bir ishekting qonyr shanaqtan shyqqan ýni - jas ana zarlap túrghanday zarly shyqqanyna jazushy tandana berdi. Talay kýishilerdi tyndaghan Múhan, mynaday súq sausaqpen dombyrany dirildetip tartqandy kórgeni osy eken. Búl sheber dombyrashygha tәn qasiyet qoy dep oilady ol.
Úzaq tartylghan zarly joqtaudyng ashy ýni múny bitpegen ana dauysyna úqsap, bayaulap ýzile berdi. Baghanadan ýlken tolghanys iyiriminde otyrghan ústazgha bayyppen qaraghan kýishi:
- Mine, agha! Synsyma osynday sarynda bozdap kete barady, - dep joqtau ýnin sayabyrlatqanyn angharta sóiledi. Baghanadan kishkentay shynashaghyn tistep, oigha batqan Múhang synsymanyng ayaqtalghanyn bilip ornynan tez kóterildi de kýishige tayap kelip:
- Oi, dýniye-ay! Bitip qaldy ma? Shirkin, osy zardy tyndap ósken babalarymyz da ótti ghoy búl dýniyeden! Qanday ghajap jyr! Jýrekti shalyp, ózekti órteytin otty zar! IYә, óz әninde, sol sarynda jaqsy saqtalypty! Búl synsyma Mosarttyng «Rekviyeminen» әldeqayda joghary jatqan jyr ghoy! Naghyz ashynghan el zary. Shirkin, notagha týsirip, orkestrmen oinasa, Qarataudyng basyn-daghy azaly kóshke ilesken býkil qazaq analary bozdaghanday estiler edi-au! Búl jóninde Ahmet Júbanovqa qolqa salarmyz. On sausaghyng talmasyn, bauyrym! - dep óz sózin tolqy aitqan ghúlama, kýishi jigitting qolyn qysty.
Synsyma turaly oilana týsken jazushy ómir búralandary jóninde kóp oilanyp, otyrghandarmen syr bólisti. Sondaghy ol kisini tolghandyrghan jәit tómendegi taqyryp edi.
...Halqymyz sonau 1916 jәne 1932, 1937-jyldary basyna tóngen qara búlttan qaymyghyp, shetke aughany bәrimizge ayan. Sol súrapyl jyldary ataqonysynan qansha ayauly azamat, qol ýzip, tentirep ketti. Mening esimde erekshe saqtalghan sonday bozdaqtardyng biri - Ziyat Shәkәrimúly.
Ziyat oryssha bilim alghan talantty muzykant bolatyn. Ol әkesi Shәkәrim qajynyng ólimine kuә bolyp, jany týrshigip, kýnirengen azamat. Qara niyettilerden bezinip, basqa elde torghayday tozghan jan!
Shәueshek, Altay jәne Ýrimjide bolghan jiyrmanyng ishindegi Ziyattyng erekshe talant iyesi ekenin tanyghan bay-manaptar auyldaryna ústazdyqqa shaqyrghan, biraq beytanys elge barghysy kelmegen.
Ziyat, 1930 jyldary Shәueshekte «Shúghanyng belgisi», «Qyz Jibek», «Er Targhyn» piesalaryn kiyiz ýy sahnasynda qoyyp, tughan jerge degen saghynyshtary sarghaytqan júrtty júbatqan azamat. Onyng auylda jylqy baghyp jýrgende shygharghan әnderin biz jii aitushy edik. Ásirese, «Syrghaly jengey», «Bekzatym», «Shiyli ózen» әnderi esimde. Amal ne, azamat jer auyp, nadandar jalasynan týrmege týsti. Onyng jýreginde el-júrtyna, dostaryna degen ystyq mahabbat ketti. Kóp әnderi ózimen birge jolaushylap, tayghaq jerding tasasynda qaldy.
1956 jyly, Almatygha kelgen Dәnesh Raqyshev, Ziyattyng biraz әnin aitty. Asyl azamat shette jýrip, elin, jerin, dostaryn saghynyp, keudesin kerip, ózegin órtegen, jýrek sezimin әnmen kestelegen.
Mahabbat taqyrybynda kóptegen әnder shygharghan. Biraq, kóbisi aitushy auzynda, tyrnaghannyng tyrnaghynda ketken. Dәneshting biletinderi - «Kózinning móldirin-ay!», «Anashym», «Ekeuim-ay!», «Sarbiday» әnderi bolatyn. Aytqandaryn tyndadyq, qazaqy qonyr ýnge tolghan tamasha әn ekenine kózimiz jetken.
- El qadirlegen osynday azamattyng sýiegining qayda qalghany da belgisiz! Qanday qatygez, nadan ómir edi! Mynanday eli, jeri bar azamatqa sol jerden bir tómpeshik búiyrmauy qanday ókinishti!..
Osy sózderdi aitqanda jazushy janaryna jas ýiirile berdi...
- Kelesi jyly Italiyagha - Spartak eline baramyn. Amandyq bolsa, aldaghy jyly sol Shynjang qazaqtaryn aralap, Ziyat Shәkәrimúly men Mәrsekov Ybyrayymjannyng jýrgen jerlerin kórip, qayda qalghanynan bir derek bilgim keledi.
Ózdering dombyrada tartqan synsyma jyryn kózben kórip, qúlaqpen taghy tyndasam degen arman bar. Onyng syrtynda balam Múrat Moskvada qytay tilin oqidy ghoy. Sol jigitti erte baryp, Kәkitay Ákiramúlyna qytay tilin ýiretudi tapsyrmaqpyn.
Sonda birtalay isting beti ashylyp, tozghan elding ómirin kórip, odan kóp nәrseler ýirenip, dәpterge týsirip te qaytar edim. Búl aldaghy kýnderding isi. Alla jol berse, arghy betke aughan eldi aralaugha baramyn, - degen oiyn úly jazushy ýlken senimmen aitqan edi!
Amal qansha, ol armanyna jete almady, ghúmyry qysqa boldy...
Ghalym TYNYBAEV, Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen mәdeniyet qyzmetkeri.
Almaty.
«Egemen Qazaqstan», Sәrsenbi, 25 Qantar, 2012