Kýni keshe ghana baspasóz betinde jaryq kórgen Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyng maghynaly da manyzdy maqalasy qazaqtyng qay balasyna da ýlken oy salary anyq. Óitkeni keyingi kezderi ózderin jer kindigine balaytyn, al aq kónil qazaq «qúdayy kórshi» dep sanaytyn Resey elimizding biraz aumaghyna, әsirese, teristik oblystargha ash kózderin tigip, ashyqtan-ashyq jaulyq kózqaras tanytyp otyrghandyghy bizding búrynghyday jaybaraqyttyghymyzdy mýldem kótermek emes.

Búl orayda múnday teris pighyldargha myqtap túryp toytarys berude tarih ghylymynyng orny erekshe. Sondyqtan da bolar, Preziydentimiz atalmysh maqalada: «Men qúzyrly organdar men otandyq telearnalargha memlekettik tapsyrystyng bir bóligin mindetti týrde tarihy taqyryptargha baghyttaudy tapsyramyn» dep ashyq aitty. Shyndyghynda da búl taqyryp bizde ekinshi qatargha yghystyrylyp, júrtshylyq nazarynan tys qalghany belgili. Endi ony týsinikti tilmen, qalyng kópshilikke jaqyndata beruden útylmaq emespiz. Búghan eshkim de dau aita almas.

 Alayda bizding kónilimizdi tolghantqan taghy bir taqyryp - әrtýrli avtorlar jazghan maqalalardy syn kózinen ótkizip, onyng aq-qarasyn taldap, ózindik oy týie alamyz ba degen qauip. Óitkeni tarih degening býgingi tanda taza sayasatqa ainalyp, toqpaghy myqty elderding ózgelerge kýsh kórsetuin aqtaytyn taptyrmas qúralgha ainalghaly qashan. Mәselen, kýni keshegi Resey dumasynyng Nikonov pen Fedorov sekildi arandatushylarynyng sózderi óziniki emestigi belgili. Ol Kremliding qazirgi «Orys әlemi» atty ýlken oiynyng alghysharttary ghana. Demek, bizge ashyq qarsy shyqpaghanmen, ótirik kýle sóilep, dúrys aitqan bolyp, ishki oiyn jasyra bilgendermen de bayqap sóileskenimiz maqúl.

IYdeologiya degen salada shyndyqtan góri «jartylay shyndyq» pen «jartylay ótirik» degenning qashanda yqpaly zor, tiygizer әseri asa pәrmendi bolatyndyghy әldeqashan dәleldengen. Ókinishke qaray, keyde biz osynday «kýlip kirip, kýnirine shyghatyndardy», qoynyna tas tyghyp otyrghandardy bayqamay qalamyz.

Búl oigha meni osy jaqynda ghana elimizding asa bedeldi deytin, negizinen orys tilinde habar taratatyn, alayda elimizge býiregi búrady ghoy deytin sayttyng birinde «Reseylik tarihshy Reseyding qazaqtyng jerin qalay zenbirekpen jaulap alghandyghyn aityp berdi» («Rossiyskiy istorik rasskazal, kak Rossiya s pushkamy zahvatyvala zemly u kazahov») degen jangha jyly tiyetin maqala jariyalandy. Múndaghy aitylghan oy men keltiligen derekter óte dúrys jәne naqty da әserli. Negizinen dep túrghanymyz beker emes. Óitkeni búl derekter әlgi Resey tarihshysy Dmitriy Verhoturov degenning maqalasynyng birinshi bóliginde ghana aitylady. Al ol ekinshi bóliginde búl maqalagha mýldem basqa sipat beredi. Onyng aituynshsha Resey deputatattarynyng sózderi men bizding elding kórshimizshge joldaghan notasy da sayasy mәnge ie kórinedi. Demek, múndaydyng «ózindik myqty bir sebepteri» bar kórinedi. 

Al búl qanday «sebepter» deysizder ghoy. Sóitsek, arandatushylyqty bastaghan kórshimiz emes, myna bizding ózimiz eken. Avtordyng topshylauynsha pәlening bәri qazaq últshyldarynyng kópten beri Resey aumaghyna, әsirese Orynbor men Omby oblystaryn ózderiniki dep sanaumen qatar, Qazaqstandaghy 30-shy jyldary oryn alghan asharshylyqty Reseyge qarsy aiyptau retinde paydalanatyn kórinedi. Jәne de búl talap qoyshylyq jylma-jyl qaytalana beredi eken. Mine, osydan kelip qazaq últshyldarynda «Resey әlsiz, onymen sanaspaugha bolady» degen jalghan úghym qalyptasypty. 

«Resey ýndemese - búl onyng әlsizdigi emes, - dep bizge «qatty eskertu» jasaydy. - Resey jady myqty derjava. Múnday jaulyq әreketke bir sәti men reti kelgende myqtap túryp jauap beriledi. 

Sosyn, búghan mysal retinde kezinde Sheshenstan basshylyghynyng qasәiretti taghdyry men kýni keshegi tauly Qarabaqtaghy jaghdaydy mysalgha keltiredi. Onyng oiynsha sheshenderding tәuelsizdik ýshin kýresi Reseyge qarsylyq kórinedi de, sol ýshin onyng basshylyghy zardap shegipti. Al Tauly Qarabaqty Ázerbayjannyng qaytaryp aluynda әzerbayjandardyng týk te qatysy joq. Mәsele, armyandardyng bir kezde Resey sayasatyna qarsy shyghyp, keshirilmes qastyq jasapty. Sodan son, Resey Ázerbayjangha ol jerlderdi «jaulap aluyna» («otarlanghan jerlerdi qaytaryp alugha» demeydi, «jaulap alugha» deydi) «keremet jomarttyq» jasap, olargha osylay etuge mýmkindik beripti.

Mine osylay dey kele әlgi «tarihshy» ózindik «asa qisyndy» tújyrymgha keledi. Eger qazaq útshyldary arazdyqty qozdyruyn qoymasa, týbi ol qaqtyghysqa әkeledi. Al búl qaqatyghysta Reseyding tolyq jeniske jetuine ekonomikalyq ta, әskery quaty molynan jetedi. Kerek dese sóitip ol ózinin  oryssha aitqynda «realizuet lubye svoy pretenziiy».

Endi búdan artyq ne aitarsyn? Eger biz «au, mynau bizge jaq eken ghoy» dep maqalanyng әdeyi qoyylghan taqyrybyn ghana oqyp, onyng arghysyn sarapqa salmasaq, «múnday dostardyn» arandatushylyghyna úshyrap qalarymyz sózsiz.

Abay bolayyq, aghayyn!

Jaybergen Bolatov

Abai.kz