IV

Sheshesining talabyn oryndap, Jәmishpen birge sugha baryp túrdym. Ol da mening aitqanymday, búrymyn beshpetining ishine salyp, kir-kir bolyp shyghyp jýrdi. Sugha bararda men onyng betine әdeyilep qaraymyn, ol kýlip jiberedi. Tayaq jegennen keyingi bir keshke jaqyn qyzyl kelinshek su kóterip keledi eken, biz sugha bara jatyp qarsy úshyrasqanda kórdik. Onyn, ong jaq kózining manayy týgel kógerip ketipti.

-  Múny Ildәy úrghan! - dep sybyrladym Jәmishke.

- Nege

- Ádemi bolghan song úrdy!

Qabaghyn týiip ap kele jatqan qyz kýlki qysyp, bir qolymen auzyn basty:

- Ádemi bolsa úra ma eken?

- Ádemi bolghan song bәri sonyng ýiine keledi. - Ákesi de, Ildәy da keledi. Tindәiding kelgenin kórgem joq. Ákesi úrmady. Ildәy qatty úrdy, kózi sodan kógerdi.

Qyz súp-súry bolyp, tez jýrip ketti. Sudy ilip ala qashty. Men artynan ere tonpandap edim, Tindәy shaqyrdy. Qayyryla qarap edim, qyz bet búrmay búiyrdy maghan:

- Jýr, qarama oghan, barma!

IV

Sheshesining talabyn oryndap, Jәmishpen birge sugha baryp túrdym. Ol da mening aitqanymday, búrymyn beshpetining ishine salyp, kir-kir bolyp shyghyp jýrdi. Sugha bararda men onyng betine әdeyilep qaraymyn, ol kýlip jiberedi. Tayaq jegennen keyingi bir keshke jaqyn qyzyl kelinshek su kóterip keledi eken, biz sugha bara jatyp qarsy úshyrasqanda kórdik. Onyn, ong jaq kózining manayy týgel kógerip ketipti.

-  Múny Ildәy úrghan! - dep sybyrladym Jәmishke.

- Nege

- Ádemi bolghan song úrdy!

Qabaghyn týiip ap kele jatqan qyz kýlki qysyp, bir qolymen auzyn basty:

- Ádemi bolsa úra ma eken?

- Ádemi bolghan song bәri sonyng ýiine keledi. - Ákesi de, Ildәy da keledi. Tindәiding kelgenin kórgem joq. Ákesi úrmady. Ildәy qatty úrdy, kózi sodan kógerdi.

Qyz súp-súry bolyp, tez jýrip ketti. Sudy ilip ala qashty. Men artynan ere tonpandap edim, Tindәy shaqyrdy. Qayyryla qarap edim, qyz bet búrmay búiyrdy maghan:

- Jýr, qarama oghan, barma!

Men jýgirip Jәmishti quyp jettim de, erip qayta berdim. Kýn bir týrli kýngirt tartyp batyp barady eken. Aspan bualdyr, búlt pa, shang ba belgisiz, súrghylttanyp alypty. Jel ishine tartyp túnshyghyp túr. Shóp basy ýlp etpey oilana qalghan siyaqty... Jәmish qaqpasyna kirgende men de oilanyp túryp qaldym. Eshkini aidap qaytatyn uaqyt bolghan eken. Soghan barghym keldi. Tindәy maghan bir týrli jyly jýzben qarap, qarsy jýrdi.

- Ei, ana qyz sening nemenen?

- Ishtemem emes, kórshimiz.

- Ynghay seni ertip, sóilesip jýredi ghoy ózi, ne aitady?

- Eshteme, ol emes, men aitamyn.

- Ei, sen ekeumiz jaqsy bolayyqshy! Sen menimen de birge jýr! Men baqshagha ertip aparamyn. Eshkine eshkimdi tizgizbeymin, mynalargha baqtyramyn. Ýiine birge aidasyp aparyp berip túramyn. Ekeumiz birge jýreyik, bola ma?!

Men ne derimdi bilmey, basymdy iyzep qoydym. Tinday eshkini menimen birge aidasyp kelip dualgha kirgizisti de erteng keletinin, baqshasyna baratynymyzdy aityp qaytty. Múnysynan quanarymdy, qorqarymdy bilmey kirdim ýige. "Ózi jaqsy jigit siyaqty ghoy!" Sheshem Bighayshany alyp kelgen song shekarada eki ret "aqsarbas-niaz" aitqanyn esine týsirip edi. Bireuin meni búqtyryp, tórt qúlaqty beyitting týbinde jatqanda aitqan. Bighayshany әkele jatqanda taghy qorqyp, taghy aitypty.

- Eki ret aityp edim. Qúdaydy aldamayyqshy! Palitomdy satyp, sarbas bolsyn-bolmasyn, әiteuir, bir aq qoy tauyp kelshi! - dep әkeme aitqanyn estip edim.

Sheshemning sol jalghyz shapanyna kishkene qara qoy kelip qalypty.

- Tabylghany osy, - dedi әkem, - qúday bizding qoramyzda qoy joq ekenin bilmey me! "Bardy joq degen - kәpir, joqty tap degen - kәpir" dep aitqan qúdaydyng ózi bolatyn. "Bargha qanaghat, joqqa salauat" osyny soyayyq ta mýsәpirlerding birnesheuin shaqyryp, balalargha batasyn әperelik, bәibishe, joqqa qinalyp qaytesin!

- Yapyrmay, tym bolmasa qylang súramay, qas qylghanday qap- qarasyn әkeluindi qarashy!.. Endi mayyna shelpek pisirip, "jeti shelpek" bere túrayyq", qúday berip orayy kelgende aqsarbastyng dәl ózin-aq tauyp shalarmyz, qaytermiz endi.

-  Ún kerek qoy, ony qaydan tabamyz?

- Múqamәdiyding ýiinen bir tabaq ýn әkelgenmin. Balalargha kórsetpey, әdeyi saqtap otyr edim.

- Aqyldy endi taptyn, bәibishe! - dep әkem serpile ketti de, pyshaq qayraugha kiristi. - Ózimizding jerding únymen tileu jasau bәrinen sauapty!.. Al, endi bir jaghynan, aqsarbas qoydy tabu - Allanyng óz qolynan ghana keledi. Qaytkende de ózine arnalghan qoydyng qisynyn ózi keltirmey me. Múnyng da aqyl tapqandyq!.. Ýshinshi, qazir balalar da, ózimiz de ash. Qara qoydyng etimen ózimiz bir qaujanyp alalyq! Onyng sorpasymen Bighadil jazylady. Kópten ústap kórmegen qoydyng basyn ústap, men qopiyamyn. Bir jaghynan bir-aq útqan ózin. Tipti, týpkish ekensin! Sóitip qara qoydy bas salghan әkem mayshamnyng jyndy kóbelektey dirildegen sәulesimen lezde mýshelep shyghara saldy. Sol týni miya tósenishimiz qús tósektey tiydi jambasymyzgha. Ertenine shaydan song sheshem may shyjghyryp, shelpek dayyndyghyna kiristi. "Jeti shelpek" jeti ghana emes, qyryq shaqty shelpek bolyp shyghatyn kórinedi.

- Apa, jeti shelpegindi anau ýidegi auru shalgha bereyikshi! -dedim men, - basqasyna bermeseng berme, soghan bershi!.. Ózing aparyp óz qolyna ber!

Sony aityp jalynyp túrghanymda, Tindәy esikten qarap maghan ymdady. Shelpek pisirilip jatqanda kisining ýiden shyqqysy kele me, qanshalyq tyrysqanyma qaramay shaqyra berdi. Bir syltau oilap taba bergenimde, onyng talabyn sheshem qoldady:

- Alang bolma, senikin alyp qoyamyn, ana bala jaqsy kórip qapty ghoy seni!.. Bara ghoy!.. Oina, jaqsy, tatu jýrinder!- dep sózin Tindәigha qaratty sheshem, - shyraghym, mening búl balam qorqaq, bir nәrseden qorqyp qalmasyn! Jәne óte úyalshaq, onysyna qarap, búrtyndaghan túiyq birdeme eken dep qalma! Ýirenise kele onysyn qoyyp, sheshilip ketedi. Jazghyz-aq, әke-sheshendi boqta demeseng bolghany búghan! - sheshem kýle aitty búl syrymdy. Tindәy da kýlip túr.  -  Basqasynyng bәrine kónimdi, bәrin de týsinedi. Ýlkensing ghoy, oiyndy jaqsylap ýiret, balam!

Tindәy meni kýle ertip shyghyp, ózining baqshasy jaqqa bastady.

- Sen neden qorqasyn?

- Men itten qorqamyn.

- Odan basqa.

-  Odan basqa, - dep bógelip qaldym "Ildәidan qorqamyn" demekshi edim, ol Tindәidyng aghasy bolghandyqtan aitqym kelmedi. Biraq, biz sonyng ýy jaghyna bara jatyrmyz. Dәl qazir itten góri sodan qorqynyshym kóbirek edi. Sony aityp qoymay ýrekpegen qaupim basylar emes.

- IYe, odan basqa? - dep Tindәy qayta súrady.

- Odan basqa... sening aghang ba, Ildәidan qorqamyn.

-  Ol - mening agham, odan qoryqpa... Ol qalay qorqytty seni?

- Áneukýni qyzyl kelinshekti qiyn úrdy... jәne
boqtady, men ýndemey qashyp kettim.

Tindәy kýlimsirep biraz oilanyp qaldy.

- Odan qoryqpa, endi tiyispeydi! - men tiygizbeymin!..  Al, odan basqa kimnen qorqasyn?

- Aqtay, Sanatpay degenderden qorqatynmyn. Ákem olardy úrghan song qatty qoryqpaytyn boldym.

- Ákeng myqty ma?

- Qiyn myqty. Qasqyrdy tiri soyady, qoryqpaydy.

- Al onda sen nege qorqaq boldyn!.. Jәne basqa neden qorqasyn?

- Bir qyzdan da qoryqtym.

- Nege?

- Qabaghy óte suyq kórinedi eken.

Tindәy kýlip jiberdi. Men Shәueshekten alghashqy kórgen qyzdyng qabaghyn menzep edim. Tindәy Jәmishting qabaghy dep týsingen siyaqty. Búl jәit mening esime endi týsti.

- Qyzdyng qabaghynan jigit qorqa ma eken? - dep kýldi ol.

- Men jigit emespin, balamyn ghoy!

- Álgi ózing birge jýrge qyzdan qorqamysyn?

- Joq, odan qoryqpaymyn, úyalamyn.

- Nege úyalasyn?

- Men jaqsy adamdardan úyalamyn.

- Al menen shy?

- Senen... biraz qorqatynmyn. Qazir biraz úyalamyn.

- Men biraz jaman, biraz jaqsy boldym ghoy onda?! - dep Tindәy taghy kýldi.

- Joq, jaqsy siyaqtysyn.

- Sen bir qu ekensin! - dep ol jymidy da, qulyghymnyng qayda ekenin týsinbey men jymidym.

- Sen qoryqsang baqshanyng artynan týsemiz! - dep ol biyik dualdyng artyna keldi. Bir aghashtyng syrtqa salbyrap túrghan bútaghynan ústap órlep dualgha mindi de mening qolymnan kóterip shygharyp, sol boyy dualdyng ishine týsirdi. Baqsha degen bizding ýiimizding artyndaghy tәrizdi sәilik eken. Biraq, mynanyng tóniregi qatar tizilgen biyik aghash, biz Shәueshekten alghash kelgende kórgen "qorshauly jәnnattyn" bireui osy eken. Demek, biz "jәnnatqa" kirdik! Qalyng japyraq basqan keng sәilikting auyz jaq shetinen qatar tizilgen biyik ýiler kórindi. Qara-súrylardyng ýii sol siyaqty. Jap-jasyl qalyng japyraq, qara jerdi kórsetpey, kózding jauyn alghanday. Tal týske kóterilip jarqyraghan ashyq kýnning ystyghyn jútqan dymqyl aualy baqshanyng әr týrli iyisi birigip, sap-salqyn samalmen jelpiydi. Osynday keng baqshany kemeldendirip bergen kim ekenin tolyq aiyra almasam da, malaylarynyng qyz-kelinshekterin qualap sabap jýretin qara-súrylardyng qoly búghan tiymeytinin bilip kele jatqandaymyn. Malaylar әielin saqtaytyn berigirek ýy taba almay jýrgende, búlardyng tegin egilgen japyraqtaryn da myqtap saqtaytyn biyik qorghan soqtyryp alularyn qarashy!.. Myna aghashtarynyng sayasyna adam keltirmeu ýshin istegen qulyghyn kórding be! Tindәy qalay jomarttyq kórsetip jýr maghan?! "Sen qu ekensin" deydi ózi. Al, múnyng әkesinen syghan, aghasynan jauyz eshkim joq. Ózi qanday eken?..

Baqshanyng key jerinde kókpenbek qalyng soyaular kórinedi. Ol bizding Serek tauyndaghy qalyng sarymsaq siyaqty mening kózime óte ystyq kórinip ketti de, solay bettedim.

-  Ei, myna jaqta loby bar, qazir tәtti uakyty, sodan jeyik! -dep bastay jóneldi meni Tindәi, - sәidi ayaghynmen basyp almay, myna qyrymen jýr! - Ol kishkene bir taqtagha kelip otyra qalyp, bir japyraqtyng qyp-qyzyl tamyryn júlyp aldy. Japyraghymen sýrtip tastap kýrtildete bastady. - Sen de alyp je, qansha jeseng de bolady, jey ber! - qataryndaghy bir taqtagha otyra qalyp, men de bireuin júlyp aldym. Búl da qyp-qyzyl eken. Sonyng kózinshe sýrtip auzyma salyp kórsem ap-ashy, teke sasityn bir dәm bilindi. Týkirip tastadym.  -  Ýi, ol shamghúr emes pe, myna taqtadan alyp je! - dedi Tindәi. Kórsetken taqtasyna jәne bireuin júlyp alyp kórdim. Onyp túrghan eshtenesi joq, múnyng dәmi de sol "shamghúry" siyaqty tatidy. Álgi teke iyisti suy tipti molyraq eken, ony da týkirip tastadym.

- Mynau teke jeytin shóp pe?! - dep tandana qaradym ózine.

- Joq, loby emes pe. Múny qazaq ta jeydi ghoy!.. Jemeysing be?.. Onda qaysysynan jeging keledi?

- Anau túrghan sarymsaq pa?

Tindәy ýy jaghyna bir qarap aldy da, jýgirip baryp eki talyn júlyp әkeldi. Búl әli ósken joq...

Sol "jәnnattyn" ishinen sarymsaqtan basqa men búryn jep kórgen eshtene taba almaytynyn bilgen son, dualdan qayta asyp shyghyp kettik.

- Erteng itti baylatyp qoyamyn, sonan song qaqpadan kiretin bolamyz!.. Sen Ildәidan qoryqpa, ony da tiyispeytin etip
qoyamyn! - degendey nashattarymen shygharyp salyp, Tindәy ýiine qaytty. -  Ei, týsten keyin kókmaysada oinaymyz, ә!

Men týsten keyin kókmaysagha qoryqpay keldim. Tindәy da, onyng nókerleri de meni bauyrlaryna tartqanday beyne bildirip jýrdi. Mal qayyrtpady da, kýrestirmedi de. Ásker bolyp tizilgenimizde nókerlerine qatty saqyldap ketetin "qolbasshy" maghan kelgende:

- Bighabil, sen de týzu túr! - dep kýlimsirep qoydy. Al, basqalaryna bar aibaryn kórsetip, shekshie qaldy. Ol búlay shekshiygende biz qaqqan qazyqtay qatyp qalamyz. Jaqsy kóretin eng eresek nókerlerining bireui kýlip qoyyp edi, yrshyp kelip shapalaqpen tartyp jiberdi. "Qolbasshy" súrlanyp alghan tolyq jýzi de otalyp, qyzarghan kózi de nayzaday qadalyp, sonyng aldynda túryp aldy. Shapalaq tiygende bosap  ketken boluy kerek, qylmysty múrnyn tartyp qalyp edi, shapalaq taghy shart ete týsti. Eshqaysysy endi múrnyn jiya almay qaldy bilem, kózimning qiyghymen qarasam, birnesheuiniki salbyrap ta ketipti. Ynghay jalang ayaq, jalang bas "әsker"
demderin de ala almay siresip túr, men de sirestim. Qylmysty jylap jiberer me eken dep kýtip edim, ol "qolbasshygha" itaghatpen qarap qatyp qalypty. Jazalanghan adamgha tiyisti tәrtip solay edi. Qaysar jauynger ekenin bildiru ýshin, ol múrnyn qaytyp tartpady. Men oghan ýnile qaradym. Múrnynan shyghyp túrghan "sýngi" tipti úzyn eken. Kóz almay qarap qalghan boluym kerek. "Bighabil, týzu túr" dep maghan taghy júmsaq qana búiyrdy da, "tartyndar múryndaryndy!" dep aqyryp qaldy "qolbasshy". Nókerler pyryldap ala jóneldi. Jiyirkengen "qolbasshy" sheginip, alysyraq baryp túrdy. "Jiyesәn"[1] dep búiyrghanda, barlyghy arttaryna qayyrylyp taray jóneldi de, býkshiyip alyp múryndaryn myjysa berdi, bәri de qorlyqty múryndarynan kórgen eken.

Men eshkimdi qarap keleyin degen syltaumen shyqtym da, ýige tarttym.

- Qayda barasyn? - dep súraghan «qolbasshygha» ýige baryp qaytyp keletindigimdi aita zyttym, - maqúl, qaytyp kel!.. Ekeumiz dospyz endi, menen úyalsang úyal, qoryqpa! - dep qaldy artymnan. "Úyalmaspyn, biraq qorqamyn-aq!" degendey zyttym...

Jәmishpen birge sugha kelgenimdi ol taghy kórdi, taghy da kóz almay qarap qaldy. Kýn bata qaytyp baryp, eshkimdi aiday jónelip edim, "qolbasshy" menimen birge aidasyp keldi:

- Álgi qyz býgin ne aitty saghan?

- Eshteme aitpady.

- Basyndy kóp sipady ghoy, seni jaqsy kóredi eken ózi... Mening basymdy solay sipasashy! Sen mening osy sózimdi oghan úmytpay aityp qoy!.. Maqúl ma?

Ýndemedim, basymdy da iyzemedim, múnyng meni jaqsy kórip jýrgen sebebin endi týsingendeymin. "Jәmishti jaqsy kóredi eken dep, meni búl da jaqsy kórse ne ziyany bar. Eshkim baghuly, ózim syily bolmaymyn ba... Biraq Jәmish búdan tipti qorqady, aitpaymyn oghan!.. IYe, búl Jәmishke jaqsy kórinbek eken ghoy, endi tipti de aitpaymyn!" Osy oimen kele jatqanymda Tindәy taqauyrlay týsti:

- Mening sózimdi úqtyng ba!.. Mening basymdy da solay sipasashy dedim ghoy! - men ýn qatpay túqyra týstim, - sen meni jaqsy kóremisin!

"Qoryqqan adamyn jaqsy kóre me eken!" dep oiladym ishimnen.

- Sen menen úyalyp kelemisin?

- Joq, - dep jauap qayttym, - Jәmishten úyalamyn! "Qolbasshy" kýlip jiberdi:

- Sen odan úyalma, ol saghan úryspaydy?.. Qyzdan jigit úyala ma eken! Osy sózimdi aityp qoysang boldy! Erteng bizding ýige baramyz, sen qonaq bolasyn! Sen qorqatyn nәrsening bәrin men qorqytamyn! - dep qaytty ol. Rasynda da solay siyaqty, meni de qoryqsyn dep bar balany qorqytty býgin.

Tindәy ertenine sәskede bizding ýige taghy keldi. Onyng kele jatqanyn kórip. Bighadilding qasyna jatyp alyp edim, taghy qolqalady,. "Eregisse eshkimge maza bermeydi, óshiktirseng úrady!" dep Bighadil sybyrlady bir jaghymnan!

- Bara ghoy! - dep qaldy әkem de, sonan song Tindәigha tapsyrdy, - myrza, búl balagha eshkim tiyispesin, búl ózi eshkimge soqtyqpaydy, juas bala!

- Joq, búghan men eshkimdi tiyistirmeymin, - dep kýlimsiredi Tindәi,   - ózine de aitqanmyn.

Eski dualdan shygha kelgenimizde batys jaqtan qúiyn soghyp óte shyqty da, arty salqyn jelge ainala bastady. Kóp shynardyng ar jaghynan qara búlt kórindi, kýn jýzi ashyq túr. Ekeumiz keshegi kóshemen jýrip baryp, qalyng qaraghay esikti ýlken qaqpadan kirdik. Birqatar biyik ýilerding aldynghy jaghy arttaghy baqshasynan sәuletti, tym әdemi baqsha eken. Kýs-kýs jalang ayaghymmen kir-kir kóilek-dambalshang ghana sonshalyq sәuletti ýige kiruden qatty jasqanyp, ózimnen-ózim qorlanyp kele jattym. Ártýrli gýl ashylyp jaynap túr. Tindәy maghan "alma" dep birneshe týp alasa aghashty kórsetti. "Pysqanda" ertip kelip jegizemin! Joldan shygha berip, eki tal qyzyl gýl júlyp aldy da, birin maghan berdi, ózine alyp qalghanyn iyiskey jýrip kelip, uqalay-uaqalay laqtyra saldy.

- IYisi jaqsy! - dedi sonan son. Rasynda da iyisi óte jaghymdy eken, men tastamadym, Bighayshagha aparyp bergim keldi. Bir esikke jaqynday bergenimizde baqshanyng bir jaghynan Ilday kórine qaldy. Men jalt berip Tindәidyng daldasyna óttim.

- Qoryqpa, itti baylatyp qoyghanbyz, basqa it joq! - dep Tindәy jan-jaghyna qarady da, aghasyn kórdi, - ol tiyispeydi!

Ilday rasynda da ýndegen joq. Qolyn artyna qayyryp alypty, bizge qaramay baqsha aralap kete bardy. Tindәy men Ildәiding kiyimi úqsas edi, týri de úp-úqsas eken. Ekeui de tóbesin tep-tegis qyryqtyryp, qysqa shash qoyghan, ekeuinde de kók súry beshpet-sym bar. Balaqtaryn әkesinshe baylamapty, aidar da qoymapty. Ekeuinde de qara barqyt shaqay. Tindәy sekildi onyng da "qappaytyndyghyn" úqqanymmen, tabaldyryghynan qorqalaqtay attadym.

Biz kirgen ýy shyghys jaq shetki kishkene ýy edi. Onyng batys jaq qarsysyndaghy ýlken ýiding esigi ashyq túr. Ol ýige kiruden "qúdaydyng saqtaghanyna" quandym. Kóz qamaytyn qyp-qyzyl gýldi kilem onyng tórindegi esikke deyin jayylypty, tór esikten ótsek, ar jaghy tipti «qiyn» siyaqty kórindi. Ol ýide qanday pәle jatqanyn kim bilsin. Áyteuir batys jaq esikke kirsem, barlyq masqaralyq mening basyma ornap, búryn ózim sezinip kórmegen eng jaman mýsәpirlik halge týsetinimdi bilip edim, bar qorshylyq ayaghymda túrmay ma!

Biz kirgen ýy onday emes, ýy taghanynyng jarymyn alghan sәkining ýstinde ghana kilem bar, qalghany múzday jaltyr kók ala kirpish tóselgen eden eken. Sony da jaman ayaghym tayghanaqtap әreng bastym. Sәkining shetine qana ilinip, ayaghymdy salbyratyp otyra kettim. "Joghary shyghyp otyr!" dep qonaq iyesi aitpady da, órlep shyqpaugha men bekindim.

Qarsy ýiden qanday pәle shygha keler eken dep andyp otyrghanymda, tal shybyqtay búralghan, súnghaq boyly, aq kelinshek kirdi. Sopaqsha kelgen appaq betining úshy narttay qyzyl, dóngelengen ýlken qara kózimen Tindәigha kýle qarady. Men odan qymsynyp qalyp edim, qaupim beker eken, maghan pysqyryp ta qaramady ol.

- Shay ishemisin? - dep Tindәigha qazaqsha sóiledi. Kiyimi de, jýrisi de "qytaysha". Osy sóileumen ghana maghan jyly kórine qaldy. Ash beline týsetin top-toq qos qara búrymynyng úshyn qyzyl lentamen týiip, qyzyl gýl porymyna keltirip qoyypty. Etegining eki jany jyryq, úzyn aq jibek kóilegi jerge tiyer-tiymes. Qyzyl qatipa shaqayynyng túmsyghy jýrgende ghana kórinedi. Kóilegi sonshalyq úzyn bolghanymen tarlyghyna tandanghandaysyn, etimen et bolyp jabysyp túr. "Eger etegi jyrylmasa, túsalyp jyghylar edi de, ózi ýzileyin dep túrghan ash belinen ekige bólinip týser edi" dep oiladym men.

Tindәiding ne aitqanyn úqpay qaldym. Jibek kóilek jabysyp alghan qúiryghy eki airyq bolyp, búltyndap shygha jóneldi kelinshek. Men ýiding tóbesine qaradym, syrtynan qaraghanda ýilerining arty sonshalyq biyik, aldy alasalau, kirpish dódegeli edi. Tóbesining ishki jaghy birkelki tegis, әdemi qyzyl kók gýldi qaghazben bezelgen eken. Kishkentay ýide ýlken-ýlken eki tereze túr. "Árbir kózi bizding ýige ýlken tereze bolar edi shirkin!"

- Álgi kelinshek - mening jengem, - dedi Tindәi, men jalt qaradym. Ildaydyng kelinshegi bar ekenine, bolghanda da erekshe súlu kelinshegi bar ekenine senbey qalghandaymyn.

- Ildaydyng kelinshegi me? - dep súradym da, ol basyn iyzegende tómen qarap kettim. "Múnday kelinshegi bar adamnyng elding qatynynda nesi bar, nege jabysady oghan, nege úrady ony?!" degen oy kelip edi.

- Múny da úra ma? - dep qalghanymda Tindәy kýlip jiberdi. Podnosqa momy men bir tarelke turamysh loby salyp, jengesi kirip keldi.

- "Ilday qatynyn sabay ma" dep súraydy myna bala! - dep kýldi Tindәi.

Kelinshek te kýlip jiberip maghan qarady. Men túqyryp aldym, betim ottay jandy.

- Nege sabaydy eken?.. Ol sabasa men de sabamaymyn ba!.. Ony nege súradyn? - dep kelinshek kózin audarmay maghan qarap túryp aldy, búl kóz - óte óktem kóz edi, men qatty qysylyp terlep kettim. - Bireudi sabaghanyn kórding be?..

Jauap bermeseng bolmaytynday, Tindәigha sasa qaradym men. Tindәy shytylyp qaldy, ekinshi ret qaraghanymda kózin qysyp qaldy. "K...yndy qys" degeni ekenin seze qoydym men. Jauap qatpay men de kýlimsiregen siyaqty boldym. Menikining óte qiisyz, qysylystan bolghan kýlimsireu ekenin bilemin, dóngelek alasa stoldyng erneuin syzghylay berdim.

- Búl óte úyalshaq bala, biraq, sóiley qalsa tipti qyzyq sóileydi eken! - dep Tindәy kelinshekti ózine qaratyp әketti.

- Kimning balasy ózi?

- Jana kelgen bir kórshinin.

Kelinshek jypylyqtata sóilenetin bir tilde sóilep aldy da, sonyna qazaqsha jalghady:

-  Biz әdemi kiyindirip, myrza qyp qoyar edik!  -  Jengesi shay qúiyp berip shyghyp ketken son, Tindәidan onyng solansha ne dep sóilegenin súradym.

- Seni  "bizding solang siyaqty eken, әke-sheshesi bizge berseshi, kóp aqsha berer edik!" deydi... - Búl kelinshek solandardyng ýlken bir bayynyng qyzy. Ákesinde úl joq. Sen oghan bala bolsan, әdemi myrza bolar edin, әkeng de maldy bolar edi!

Mening jýregim auzyma tyghylyp dýrsildep ketti. Qolyma alyp bir úrttaghan shaydy qoya saldym, shyghyp ketkim keldi. Búl jayymdy sezgendey, Tindәy sózin jayma shuaqtay berdi:

- Qoryqpay-aq qoy, әkenning seni bermeytinin bilemin. Ákeng de, shesheng de óte jaqsy kóredi eken seni, barghan sayyn maghan tapsyrady ghoy... Kóniline alma, búl qatyn byljyraydy!.. Shay ish, mynau jaqsy sәi, momymen qosyp jep, toyyp al!

Men shay úrttay berdim, loby jeuge kónilim alay-dýley. Keshegi loby degenin shiyki kýiinde turap-turap ýstine may siyaqty qonyr birdeme qúiypty. Odan da jemedim. Syrlanghan eki shybyqpen qalay ilip alyp jeytinin bilmeymin. Tindәy sonymen alyp soghyp otyr. Ol tipti zorlay bergen song lobysynan bir ýzip jedim. Janyma qoyghan gýlimdi alyp, qaray berdim, ol alghashqyday emes, solynqyrap qalypty. Tindәidyng jana ýzip alghan gýlin uaqalap-uaqalap salghany esime týsti. "Óitetini bar nege ýzip aldy?" dep renishpen oiladym. "Al Ildayy ózining mynaday әdemi qatyny bola túryp, elding qatynyna jýgiredi? Búl da sol ýzip alghan gýl siyaqty uaqalap-uaqalap tastay salghany emes pe. Joq, búl kelinshek qúlpyryp túr, beyshara qyzyl kelinshekshe kózi kógermepti. Myqty baydyng qyzy bolghan song úrghyzbaghan da, uqalatpaghan da ghoy tegi... Biraq, búlar ýzip alady da qadirsiz tastaydy. Myna Tindәidyng "iyisi jaqsy" dep tastay saluyn kórmeymisin, toq qasqyr siyaqty!.. Ákem: "ózi toysa da kózi toymaydy" deytin. Olar toq bolsa da qoydy qyra beredi eken, al búlar ózderine kereksiz bolsa da júlyp tastay beredi. Osylardyng "tegi qasqyr" eken!.

- Sen qonaq bolyp kelip otyryp, nege tamaq jemeysin! - dep qaldy Tindәi.

- Jep boldym, qaytamyn?

- Áy, sen әlgi qatynnyng sózinen qorqyp qaldyng ghoy!.. Myna momyny al, keyin jeysin. Jan qaltang bar ma?

- Mende jan qalta bola ma,  - Tindәy qalpaghymdy aldyryp, men ýzgen momygha eki býtin momy salyp berdi. Men erip shyghyp qaytugha bet aldym. Balaghyn aidarlysha tanyp alghan, úzyn jyrtyq kóilekti semiz әiel shyqty bir esikten. Ayaghy kishkentay "shy ayaq" eken. Sonday torghyn kiyimdi, jastau bir әiel ar jaghynda bir esikte túr. Tanyp alghan ayaghy men jelkesine týiip qoyghan shashtary bolmasa, ekeui de óndi adamdar eken. Semiz әiel Tindәigha, onan song maghan qarady.

- Myna balang kim? - Tindәidan jauap kýtpey-aq, alshandap jýre berdi ol.

- Sening apang ba? - dep súradym men.

- IYe... arghysy kishi sheshem.

"Eng qiyn qasqyr - әkesi eken!" degen oy keldi maghan. "Ilday bireuin tastap jýgirse, ol kәri basymen ekeuin tastap jýgiripti qyzyl kelinshekke. Balasynan ash kózdigimen tartyp әketkeni ghoy!.. Ilday sabaghany da jón eken. Biraq, óz әkesin qosa sabasa әdildik bolar edi ghoy! Álsiz dep malaydyng qatynyn ghana sabauyn qarashy itting balasynyn!"

Ýsh momynyng ýstine qoyyp әkele jatqan gýlime qarap, Tindәy taghy da eki qyzyl gýl ýzip berdi. Maghan arnaghan syiyn osymen ayaqtatqanday boldy da, qaqpadan shygha bere endi menen syy kýtkendey:

- Mening keshegi sózimdi aittyng ba? - dedi.

- Kimge?

- Ýi, keshe qyzgha ait degenim qayda?

- Ózi súramady.

- Ol súramaydy, Tindәy bylay dedi dep sen ait!  - Men jaltara sóz taba almay oilanyp qaldym, túra qaldym da qaqpanyng bosaghasyna qaray berdim, bergen "syilyghyn" sol jerge ýiip qoyyp qútylghym kelip edi, olay etuden qoryqtym da oilana týstim:

- "Keshe qyz ne aitty" dep sen menen súradyng ghoy. Ol da menen súrasa aitayyn! Súramasa...  súramasa...  qaytyp aitamyn!

Tindәy sanyn shapalaghymen bir saldy. Jýzi suylyp, qabaghy týiile týsti. Men tómen qaray berdim. Mandayymnan ter aghyp ketti.

- Ózing ynjyq ekensing ghoy!  -  dedi ol.  - Aldymen jigit sóz salmasa, qyz súraushy ma edi!

- IYe, aldymen sen ait, sonan song menen súrarsyn! - dedim oghan jalynyshty shyraymen qarap qoyyp, sonan song qalpaghymdaghy "syilyqqa" ýnile túryp sóiledim. - Men mynany almaymyn!.. Kerek emes, ýiine aparyp qoyshy!

- Ony men ne qylamyn, alyp kete ber!

- IYtine berersin, ne malaylaryng jer, men almaymyn!  - Tindәy kýlip jiberdi de, júmsara qaldy.

- Bizde momy kóp, alyp kete ber, kerek emes!.. Sening ýiinde astyq joq shyghar, qyzgha әlgi sózimdi aitsang kóp ún aparyp beremin!.. Jýr, ýiine men aparyp salayyn.  - Men eriksiz ilese jýrdim, - sen ol qyzgha bylay de: Tindәy saghan ait dep tapsyrdy de? Jaqsy kórip qaldym, su boyynda bolsa da, bir sóilessin!.. Úqtyng ba?.. Sen búl sózdi aita salyp kete bersen, ýndemeydi ol. Úryssa maghan úrysady... Osyny ait, iye!.. Býgin ait!

- Súrasa aitam!

- Súramasa da ait!.. Aytasyn!.. Aytpasan... men ókpeleymin.
Osylay qadaghalap tapsyrdy da ýiine qaytty ol. Men óz ýiime auyr jýk kótergendey qinala kirdim. Ákem ýide joq eken. Tabysymdy jerge qoya salghym keldi de, Bighadil men Bighaysha qaray bergen song bir momygha bir gýlden qosyp ýlestirip berdim. Artylghan bir «paryn» sheshemning aldyna qoya salyp edim, kýlip jiberdi.

- Po, tabyspen qaytypsyng ghoy ózin!.. Ne boldy yzalysyng ghoy?... Tamaq berdi me ózi?

- Jemedim, - dep túnjyray týstim men, - Jәmishke ait deydi!

- Ne ait deydi? - dep oilana qaldy sheshem. - O, adyra qalghyr-ay, bәse! Seni ne qyp qúrmettep ketti desem... Onda myna nemelerin nege әkeldin?

- Zorlap berdi, әkep saldy ózi?

- Dәndeuin itting balalarynyn!

- Sen ne dedin? Aytayyn deding be?!

- Joq, «ózing ait» dedim!

- IYe, dúrys aitypsyn! Óz namysyndy jibermepsin! Búzyqtan tughan nemeni qarashy! Endi onymen birge jýrme! «Úshynghannan qútyrghan tuady» degen osy!

- Ol: aitasyn, aitpasang ókpeleymin dedi!

- Joq, sen aitpa! Men Jәmishting sheshesin saqtandyryp keleyin! - dep sóiley shyqty sheshem, - bireuding býldirshindey jalghyz balasyn qorlamaq qoy endi!

Qyzyl kelinshekting kózining kógergen sebebin men shesheme de aitqan edim, sodan bolu kerek, ol qatty shirap shyqty.

Bighadil sorpa ishkeli biraz әldenip qalyp edi. Bet sýiegi soydighan aryq jýzine bir qayghy ornay qalghanday boldy:

- Búl jaqtyng bayynyng balalary óte búzyq bolady eken, seni úrady-au endi ol! Eshkige maza bermeydi endi! - dedi uayymdap.

Men de osy qayghymen әldiylenip úzaq otyrdym. Sheshem qaytyp kelip shay qaynatty.

- Sen eshkige ýiding tóbesine shyghyp qaraytyn bol, - dedi sheshem, - ol jaqqa barmay-aq qoy, men ózim aidap әkelip túramyn!

Osy úigharymmen tóbege ekinshi ret shyghyp qarauyldaghanymda ýiinen Jәmish shyghyp túr edi, maghan qolyn búlghady. Men jalma-jan jerge týsip, sheshemnen rúqsat alyp shyqtym. Jәmish ónin men aitqannan da beter búzypty, kýielesh-kýielesh. Basymdy kýlimsirey sylap túryp, Tindәiding ne súraghanyn, mening ne degenimdi bir-birlep súrady. Oghan mening qaytarghan jauabyma kýlumen boldy, aqyrynda meni de qorghau sharasyn aitty ol.

- Qazir men seni shybyq alyp quamyn, sen ózendegi balalar jaqqa qashasyn, úyalmay-aq jylay qash, kýlme! Shybyq biraz qattyraq tiyip ketse de shyda! - dep kýrsindi, - seni sol it qapqannan mening úrghanym júmsaq emes pe!... Men úrghan song saghan ol tiyise qoymas. «Sening Jәmishke ait degenindi aityp edim, qotiyn qyz eken, qatty úrdy» dep bar! Onan keyin sen oghan Jәmishten «úyalamyn» demey, «qorqamyn» dey ber, maqúl ma?

Men búl amalgha razy bolyp basymdy iyzep-iyzep qaldym. Ol bir shybyqty dayyndap terezege sýiep qoyghan eken, úsh jaghyna qalyng shýberek orap tigip tastapty. Sonysyn aldy da, «al, qash» dedi. Men zyta jóneldim. Qaqpadan shygha qarasam Tindәy nókerlerining qasynda eken. Solargha qaray tura tarttym. Tayaq jegizbey qútylyp ketken bolayyn dep qanshalyq qúiyndatsam da qyz qoymady, qatty úrghanday shybyghyn bar pәrmenmen sermep qalyp bir kidirdi. Bastyrmalata qayta quyp jetip jәne qyrqa salyp jibergen bolatyn. Shybyq keyde darymay ysqyryp qalady da, keyde daryghanmen júmsaq tiyedi. Jylay almadym, dauysym qatty shyqpay kýlkige ainala berdi. Shyndap jylaghym kelgendey «qattyraq!» dep qaldym men. Qyz myrs ete týsti de, ózenge tayay bergenimde salyp-salyp jiberdi. Rasymen-aq shynghyra jóneldim, qyz ózenge týspey toqtap qaldy da, men sudy keship óte shyqtym.

- Ne boldy, ne boldy! - dep Tindәy ornynan atyp túrdy. Men qashqan boyy ar jaghyna eshki jýrgen jaqqa ótip kettim.

- Sender ne ýiretip jýrsinder búghan? - dep shaq ete týsti Jәmish. - Búzyqtaryng ózderinmen ketsin! Ekinshi ret múnday sóz aitqyzatyn bolsandar, eshkimindi ayamaymyn. Meni kimge úqsatyp jýrsin?

Qyz kilt búrylyp qaytyp ketti. Sheshesi qaqpadan shyghyp qarap túr eken. Tindәy auyz asha almay qaldy. Men basqalardyng kóruinen úyalyp, eshkining qasyna baryp jatyp alyp edim. «Qughynshy» men «qarauylshy» ýiine kirip-kirip ketken song ghana shaqyrdy Tindәi, barmadym. Meni rasynda qorqudan úyat mendetip alghanday. «Osy neme ýshin qyzdan tayaq jegendey kórindim-au men!... Syrttan kórgender bolsa ne der eken?» degen namyspen býrise týstim. Tindәy qasyma kelip týregelip túrdy.

- Ayttyng ba?

- Ayttym.

- Ol ne dedi? Kýldi me?

Arqama eki shybyq qatty tiyip edi, ózim tilep úrghyzsam da tityghyma jetkendey bolghan.

- Tayaq kýle me eken! - dep shytyna qaradym oghan, - ýn-týnsiz shybyq ala sabady meni, әreng qútyldym!

Maghan Tindәy suyna qarady:

- Mening sózimdi ghana aitpay, qopal sóilegen shygharsyn! Tipti shaghystyrghan boluyng kerek. Áytpese múnshalyq yza bolmaydy! Oghan mendey jigit tabyla bere me?! Nege tulaydy? «Búzyq sóz ýirettin» dedi ghoy. Men saghan qashan búzyq sóz ýiretip edim?!

- Joq, senikinen basqa búzyq sóz aitpadym!

- Ne dep aittyn?

- «Jaqsy kórdim... sudyng boyynda sóilessin, basymdy sylasyn deding ghoy» sony aittym!

Tindәy shytynap qaldy:

- Bәse, búzyp aitypsyng ghoy! «Seni jaqsy kórip, basyndy sipaydy eken ghoy, mening basymdy da sipasashy dep ait» dep edim ghoy!

- Osylay aittym! Sen baghana... «osylay aitsan, saghan tiyispeydi, úryssa maghan úrysady, dep edin, meni úrdy ghoy!  Qotiyn qyz eken, qatty qoryqtym.

Tindәy ýiine qaytty. «Qolbasshynyn» týsi búzylghanynan ýn-týnsiz otyryp qalghan balalar, onyng qarasy kórinbey ketken song ghana taray bastady. Keshegi tayaq jegen eresek «nóker» qasyma kelip esirkey qarady maghan.

- Seni ana qyzgha úrghyzghan Tindәy ghoy, - dedi ol týregep túrghan boyy, jan-jaghyna qarap, - Jәmish jaqsy qyz edi, ol Tindәigha yza bolghan song ghana úrdy. Tindәidi úra almaghan song seni úrmay qaytsin, «taz ashuyn tyrnadan alady» Meni de talay kelinshekke sóz aityp ber dep úrghyzghan Tindәi, keshe ózi úrdy. Sening búl kórgening eshtene emes, keregi joq, ýndemey jýre ber!

Men әlgi namystanu jayymnan azat bolghanday boyymdy jiyp, shiraqy qayttym ýige. Eshkimdi aidap qoragha kirgizgen song Jәmishting shaqyruymen dualdan asyp, sonda bardym. Qolymnan jetektep ýiine kirgizip әketti de, jalma-jan arqamdy ashyp qarady. Keyingi úrylghan eki shybyqtan ózi de qauiptenip qalghan eken.

- Oibay-y... tanba týsip qalypty, - dep ózining artynan qarap túrghan sheshesine jalt qarady da, meni qúshaqtay alyp otyra ketti. Mandayymnan qatty-qatty sýidi. Kózinen jas shyghyp ketken eken.

- Múnyng jazyghy ne edi, qualaghan bolyp qana qoymay, nege úrdyng múnsha? - dep sheshesi oghan renjy qarady.

- Ózi, - dep kýlip jiberdi qyz. Ózi «úr, qattyraq úr!» degen song sudan óte bergeninde eki ret úryp qalyp edim, qatty tiyipti!

- Auyrghan joq... Esh nәrse bolghan joq! - dey berdim men.

- Ózin-ózi  soyghyzghan degen osy! - dep kempir qatty kýrsindi.

- Qorqa bersender birinning etindi birine jegizedi әli, әzer bolsa myna molasynan kóshirip jiberedi. Onan basqa nesi bar bizde. Qoryqpandar eshqaysysynan. - Kempir sóiley jýrip, ýlken bir qarma nanyn oramalgha orady, - mynany Mәdiyangha ala barshy, balam!

Ýige kirip barghanymda sheshem basy-kózime anyqtay qarady.

- Tindәy tiyispedi me saghan? Ólkege ketip qalypsyng ghoy!

- Jәmish maghan úrysqan bolyp, úrghan bolyp, qualap aparyp tastady, Tindәigha úrysty.

- Amalyn tapqan eken, - dep kýlip jiberdi sheshem, - jaraydy, qyzyng qu eken, adam bolady eken!

Ákem bolghan isti sheshemnen súrap úqty.

- «Tórege ergen erin arqalaydy» degen sóz bar balam, endigәri oghan erme! Jay ghana jauap berip ýndemey jýre ber! Jaghymsysang janyndy da, aryndy da suyryp alady. Qazir jamandasatyn kez emes, «kýshtining arty diyirmen tartady», ne dese de ýndemey qútylyp jýre ber. Al, múnday arsyz iske aralasushy bolma!

Ákemning búl keshte maghan aitqany osy ghana boldy. Ertenine tanerteng jalghyz eshkining sonyna erip kók maysagha bardym, qorqynyshsyz bardym. Tindәy ýshin qyzdan tayaq jep aldym ghoy, endi múnyng úrarlyq sebebi joq qoy! Nókerler qoralanyp alyp, әngime aitysyp otyr eken. Kele jatqan maghan «qolbasshy» bir qarap aldy da, ózi aldynghy kýni shapalaqtaghan «nókerin» onasharaq shygharyp, oghan birdeme aityp jatty. Kýn bualdyr edi. Batys jaqtan sýrkeyleu soqqan jel jana kóterilip kele jatqan kýnning jyluyn qaytara aidap, keltirmey túrghan tәrizdi. Qoralanyp otyrghan «nókerlerdin» qonjauy býgin tym tómen eken. Syrttaryna kelip otyra kettim. Eshqaysysy maghan qaramady, yghysyp oryn berer týrleri de tipti joq.

Topqa qaytyp kelgen Tindәy maghan qarap ta qoymady. Kelisimen ekeuine top-top bir jaghy jaryla oryn berdi. «Qolbasshynyn» tanauy isinip alypty, qara súr jýzinen yzghar shashylyp túr eken. Qiyq kózining qúiryghynan bir raqymsyz kýsh tartyp túrghanday, eki kóz eki jaqqa qiystap, jyrtiya qalypty. Býgingi kýnning sýrkeyligi de «qolbasshynyn» osy yzgharynan bolyp túrghanday bilindi maghan. Top jym-jyrt, bәri tómen qarauly, әlgi onasha shygharyp sóilesken «nókeri» sóz bastady. Jegen tayaghy býgin esinde joq siyaqty, saryndy kósemshe keypine kele qaldy:

- Bighabil, - dedi tómen qaraghan boyy, - Tindәy myrzany sen qatty ókpeletipsin. Bәrimizge belgili qayyrymdy myrza edi, kónilin qaldyrypsyn. Búl kisining talabyn oryndamaytyn eshbir qyz da, kelinshek te joq edi, keshe әneu ýidegi boyjetkenge shaghystyryp úrysqyzypsyn, qúrmetti myrzanyng sózin búzyp jetkizipsin! Sol ýshin myrza seni búl jerden bólinip ketsin deydi. Eshkisin bizden aulaqqa baqsyn dep búiyryp otyr.

Mening órekpip soqqan jýregim su sepkendey suynyp baryp, basyla qaldy. Myrzasynan da, bәrinen de ainyghanday, osy top týgelimen bir týrli nәjisting ýlken ýimesindey kórinip ketti. Keshe keshte maghan tәp-tәuir demeu berip, búl myrzasy ózin de talay kelinshekke úrghyzghanyn aitqan osy «nóker» - búl ýimening qazaq ortasyndaghy eng sasyq, adam qaramastay, naghyz jýziqarasy bolyp bayqaldy. «Auzynyng dereu art jaghyna ornay qalghanday qúbyluyn qarashy!»  Jiyirkenishten tyjyrynyp, múrnym qisayyp ketkendey boldy ózime. Búryn ózime bitip kórmegen erlik, batyrlyq daryghanday bola qalghany bayqaldy. «Múnshalyq pәleli toptan bólinip ketsem ólem be eken!» degendey egespen túra jóneldim, eshkini ústap aldym da, joghary jaqqa jetektey әkettim. Kishkene eshki dedektep, laghy manyrap artynan erip keledi. Búryn joq kýsh te bitkendey boldy ózime, tartynghanyna, tórt ayaghyn birdey tirep tas tabandauyna tittey de bógelmedim. Eshkini bir iyelis, oiyq jardyng shóptesin túiyghyna taman aparyp, ashyq jaghyna otyryp aldym, eshki biraz manyrap túrdy da, jayyla bastady. Sonysyna quandym, jalghyz jayylyp kórgen juas eshki siyaqty.

Mening bólinisip ketkenimdi sheshem kórgen eken, Bighadildi jiberipti. Bir laqty eshkige eki qoyshy qosylyp jaqsy jayyldyq. Onyng ýstine búl jerde zoreker ýkimet joq, ózimizdi-ózimiz erkin sezindik.

Biz jýrgen jerge ertenine Tindәy keldi. Jýregimiz zyrylday jónelip edi, aqyrandamay, synyqtau keldi. Meni anaday jerden shaqyrdy da otyra qaldy. Qasyna men baryp túra qaldym.

- Ei, sen otyrshy! - dedi, men túra berdim. Naqaq sottaghanyna qaray, oghan artar aiybymdy oilap túrdym, - sen ana qyzben qaytadan sóilesting be?

- Nege sóilesem, ol úrdy ghoy! Endi onyng qasyna barmaymyn.

- Bizding qasymyzgha barasyng ba?

- Sender qudyndar ghoy!... Barmaymyn!

- Nege?

- Barghym kelmeydi, qorqamyn!

- Sen ana qyzben endi bir sóiles! Mening sózimdi turalap aityp qoy!

- Bir aittym, endi aitpaymyn! Ákem múnday iske aralaspa dedi, aralaspaymyn!

Ol ýndemey, suyq qarap qaytyp ketti. Sol kýnning keshinde búl suyq bizdi býre kep týsti. Kóje iship otyrghanymyzda Ilday esikten ýnilip qaray qaldy da:

- Kóshinder! - dep qolyn bir-aq sermedi! - Erteng basqa adam týsiremin búl ýige!

Ákem dalagha shyghyp sóilespek bolyp, ornynan atyp túra, basyn tóbege taghy soghyp aldy. Ádettegisinshe oghan keyimey tóbesin sipaylay shyqty.

- Myrza, búl ýidi Maqúlbek súrap aldym dep bizdi kirgizip edi. «Myrzalargha men aitqanmyn, bir jylgha deyin qualamaydy» degen. Siz nege ashulandynyz, sony aitshy!

- Joq, it degen sebep aityp túrmaydy, bas salyp júlady, kósh degen song kósh!

- Oipyr-au, kim aitty it dep?

- Áneu balan, «it pen Ildaydan ghana qorqamyn!» depti ghoy. Kósh endi kósh degen son! - Ilday sózdi tyndamaytyndyghyn bildire búrqyrap, qolyn sermey-sermey jóneldi.

- «It pen bala birdey» degen emes pe edi. Ei, myrza! Ony eresek bireuimizden estimey, balanyng sózimen jazalamaqpysyn! Bala men bala bolghanyng ba?

Ilday dualdan shygha bere qatty aqyrady:

- Ket búl jerden, ket degende it te ketedi!

Ákem qalshiyp túryp qaldy. Shaghyn qara saqaly dir ete týsti de, ýn qatpay qala berdi. Sol ornynda kóp túrdy. Men shesheme qaray berdim.

- Sen qozghalmay tamaghyndy ishe ber, - dep qoydy sheshem. Ákem qayta kirgende óni búrynghy qalpynda eken, esh nәrse bolmaghanday beygham qarap qoyyp otyra ketti.

- Sen ony kimge aityp edin?

- Tindәigha, - dedim men, - ol mening neden qorqatyndyghymdy súraghan song aitqam!

- Ne dep aittyn?

- Bir súraghanda, «itten» dedim: jәne súraghanda sening «aghannan» dedim: sonan song «Aqtay, Sanatpaydan» dedim, jәne «bir sart qyzdan qoryqtym» dedim jәne bir dii sart bar edi, ony úmytyp qalghanmyn.

Ákem men sheshem kýlip aldy.

- Sen ózing qorqatynynnyng bәrin osylay tizip aita ber, - múnan song enkildep kýldi әkem, - qoryqpay-aq aita ber, aldymen itten bastasang bolghany! Qorqytatyn adamdar it bolmasa, ózi qorqady, onda! O, tilinnen, bal tamghan qonyr qozym! Oqasy joq, kósh dese kóshe beremiz! Kindik kesip, kir jughan jerimizden, tughan elimizden aiyrylghan son, zorekerding Ilushininde qimaytyn nemiz bar!

Búl sózdegi mening aiyra almaghanym «tilinnen bal tamghan qonyr qozym» deui boldy. Búl joly mening tilimnen bal emes, u tamghanyn endi týsindim. Ákeme qalaysha bal bolyp úghylady?

Ákem dereu Maqúlbegine ketip edi, onyng kóshirmey alyp qalu qolynan kelmeytinin bilgen son, tez qaytypty. Alyp kelgen eng jaqsy habary - eshkining bizge basymen tiygendigi boldy. Auruy ada-kýde jazylghandyqtan razy bolyp, sauyngha bergen laqty eshkisin bizden qaytaryp almaytyn bolypty.

Endi Ergeytige - Biygeldi túrghan Smayyl huyzudyng qasyna kóshtik. Kóshu degenim - Ildәy endi qol bastap shyghyp, anyqtap jazalamay, neghúrlym úiqysynan oyanbay túrghanynda kishkene qazanymyz ben jalghyz qabymyzdy kótere qashyp, ketip alu edi. Tang bozynan túrdyq ta solay tartyp berdik.

Qúrmetti «tergeushim», «it ýredi, keruen kóshedi», bizding keruenimiz, týie tizbegi emes, әriyne týimedey-týimedey auyzdaryn baqasha ashqan kishkene balalar tizbegi. Búl keruendi de, bar jýkti kóterip kósh bastap kele jatqan әke sheshemdi de sorlatyp, solay kóshtirgen - mening qylmysym. Jan-denem týgelimen qylmys bolmasa, kishkene jýregimning shyn qorqatyn jәndikterin shynshyldyqpen aitar ma edim! Shynymyzdy aitamyz dep u shashyp alyp, úrlana qashyp shygha beru - Bighadil ekeumizge tura bitken qasiyet boldy. Al әke-sheshemiz búl qasiyetimizden qanshalyq sorlanyp kele jatsa da «tilinnen bal tamghan qonyr qozym» dep sýiedi, «osynynnan tanba, qoryqpay aita ber!» deydi taghy da. Bizding tilimizden jelkesine u tamyp, ózi jauyr bolyp kele jatsa da, olar uymyzdy bal dep esepteuden ainymaydy. Qylmystyng qaydan tuyp, qalay asqynyp kele jatqanymen isi de joq, soghan jigerlendiredi bizdi, biz qaytkende qylmystan tazaramyz!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

[1] Jiyesәn - (qytaysha) tarandar degen sóz