Býgingi tandaghy  adamzat qoghamyndaghy bolyp jatqan zamanuy ýrdister, keyde bizdi qúndylyqtarymyzdy qayta baghamdap, bolashaqqa basqa baghdar jasaugha ýiretip jatatyny sózsiz.

Tarih san taraugha bólinip jatady, bir orynda túrghan eshnarse joq, býgingi tarihymyzda zamanuy degen sózding  ózi kýnine ózgeriske úshyraytyn shamagha jetti. Bizding dәuirimiz, adamzat qoghamnyng damu tarihyndaghy ýlken plastty alyp otyrghan erekshe jana aqparattyq dәuir. Kezinde Yaspers atap kórsetken «uaqyt ósi» úghymy zamanuy ýrdisterdi aiqyndap, adamzat qoghamnynyng postindustrialidy damu dәuiri men jahandanudyng danghyl jolyna týsip jatqanyn bergen bolatyn.

Jahandanu ýrdisi býginderi әlemdegi negizgi qozghaushy kýsh pen jana tendensiyalar men aqparatttyq jelisin tamyrday jayghan, jana tehnologiyalardyng damu ýrdisin qalyptastyrushy faktor. Alayda, jahandanudyng payda boluymen payda bolghan key súraqtargha adamzat mýddesi ýshin ynghayly emes jaghdaylardyng tuyndap jatqanyn eskersek, aidyng arghy beti bar ekende eske týsiremiz. Sonday jana mәselelerding biri dinning sayasilanyp, terrorlyq, ekstremistik qúralgha ainaluy bolyp otyr. Sayasi, ekonomikalyq, diny jәne de últ pen mәdeniyetaralyq qatynastardaghy tuyndap jatqan jana mәseleler búrynghy osy salalar boyynsha qúndy sanalghan oilar men sheshu mehanizmderin qayta qarap, jana qorytyndy jasaugha iytermeleytini anyqtaldy. Qúndylyqtardy qayta ólsheu kerek ekendigin búryn sondy bolmaghan jana mәselelerding payda boluymen baylanystyramyz. Osy jana mәseleler bolyp otyrghan terrorizm men ekstremizm әlemdegi kóptegen memleketter men qoghamdardyng óz qúndylyqtaryn qayta qarau men qayta qúrugha әkelip jatyr.

Bizde tәuelsiz memleket retinde әlemdik arenada bolyp jatyrghan ýderisterding belsendi qatysushy bola otyra, múnday mәselelerden tys bola almaymyz. Oghan kuә songhy jyldary elimizde bolaghan terrorlyq aktiler men diny ahualdyng tәuelsizdik jyldaryndaghy kýrt ózgerui. Jәne de geosayasy ornalasuymyz boynysha da Orta Aziyadaghy eng manyzdy sayasy kýsh retinde de, bizding kememizdi qanday da bolmasyn taqyryptardy qúral retinde paydalanghan kýshter terbetuge tyrysary da sózsiz. Múny biz din arqyly elimizge iritki men qogham sanasyna u sebip jýrgen әrtýrli diniy-sayasy toptardyng qozghalystarynan bayqaymyz. Mysaly sol DAIYSh-tyng da jastarymyzdy internet arqyly bolsyn, ishki rekrut júmystary arqyly bolsyn óz qatarlaryna qosyp alyp jatyrghandyghy.

Minekey, osynday qúday men adamnyng arasyn saudalap jýrgenderdin, aramza sayasy júmystaryna qarsylasu ýshin bizge myqty immuniytet kerek. Al ol immuniytet bizding tarihymyz ben salt sanamyz bolyp tabylady, yaghny jer betindegi últ retinde erekshelenetin belgilerimiz. Ekinshiden óte jaqsy úiymdastyrlyghan memlekettik júmystar men әdil de, әdiletti qúqyqtyq qúraldar.

Osy mәsele tóniregindegie elimizdegi qúqyqtyq qúraldargha baylanysty aitar bolsaq, resmy biylik diny ekstremizm jәne terrorizmge qarsy eldegi biylik organdaryn tegis júmyldyra otyryp, memlekettik dengeyde kýres jýrgizip keledi. Zandyq negizderge nazar salsaq, 1999 jyldyng 13 Shildesinde «Terrorizmge qarsy is-qimyl» turaly zang qabyldandy. 2005 jyldyng 18 aqpanynda «Ekstremizmge qarsy is-qimyl» turaly zang qabyldandy. Búdan bólek, 2013 jyldyng 24 qyrkýieginde №648 Jarlyghymen «Qazaqstan Respublikasynda diny ekstremizm men terrorizmge qarsy is-qimyl jónindegi 2013-2017 jylgha arnalghan memlekettik baghdarlamasy qabyldanyp, sol baghytta qyrauar júmystar jýrgizildi.   Jәne de «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly QR 2011 jylghy 11 qazandaghy № 483-IV Zany» jәne de osy zang ayasyndaghy jýrgizilgen júmystardy eskersek, atqarylghan júmystarda az emes. Alayda terrorizm men ekstremizm onymen kýresken sayyn jana metodtardy oilap tabuda, mysalgha alatyn bolsaq búryn terrorlyq aktini jarylystar arqyly úiymdastyrghan toptar, býginde jýk mәshiyneleri men kólikterdi qúralgha ainaldyryp otyr. Búl degeniniz olarda qalyptasyp jatyrghan jaghdaylargha beyimdelip, jana keyip pen formalar izdenisinde degendi bildirse kerekti.

Qazaqstan birtútas, sayasy jýiesi qalypty el retinde múnday kýndelikti keyipin ózgertip jatyrghan qauip-qaterlerding aldyn alu maqstatynda óz is-shara josparlarynda úiymdastyratyny da anyq. Oghan dәlel «Qazaqstan Respublikasynyng din salasyndaghy memlekettik sayasatynyng 2017-2020 jyldargha arnalghan tújyrymdamasy». Atalghan qújat elimizdegi jәne әlemdegi diny ahualdy eskere otyra dayyndalghan óte manyzdy qújat bolyp tabylady. Tújyrdama negizinde, aghymdaghy diny ahual taldanyp, din salasyndaghy memlekettik sayasattyng damu ýrdisteri payymdalyp, jәne onyng negizgi qaghidattary men tәsilderi anyqtalyp, osy qújat negizinde birqatar zandyq normalargha ózgerister men tolyqtyrular dayyndau kózdelgen. Yaghni, elimizde dindi destruktivti qúral retinde qoldanudyng aldyn alu, zayyrly qogham negizinderin qalyptastyru arqyly túraqtylyq pen qauipsizdikti qamtamasyz etuge birden bir alghyshart bolyp tabylatyn qúqyqtyq qújat bolyp otyr.

Qoghamda diny radikalizm men ekstremizm iydeologiyasynyng taraluyna jol bermeytin jana qúqyqtyq normanyng qajettiligi men aktualdylyghy osynday memleket tarapynan qimyl qoghalysty tuyndatyp jatyr. Tújyrmdamada eldegi diny ahualgha aiqyn bagha berilip, alghash ret din salasyn qúqyqtyq retteu barysynda jana baghyt-baghdarlargha basymdylyq jasalyp, jana júmys josparyn dayyndalyp otyr. Mysaly halyqtyng kópshiligi әli kýnge deyin «zayyrlylyqtyn» ózin dúrys týsine bermeytindigi aitylyp, onyng eshqandayda ateizm emes ekendigi jónindegi resmy anyqtamalyqtar.

Diny ekstremizmning aldyn alu jәne oghan qarsy is-qimyl boyynsha mindetterdi iske asyruda ortalyq memlekettik jәne jergilikti atqarushy organdardyng júmystary tiyimdiligining jetkiliksizdigi anyqtalyp, osy tújyrymdama negizinde dayyndalghaly jatyrghan birneshe zandargha ózgeristerge baylanysty «QR jergilikti memlekettik basqaru jәne ózin-ózi basqaru turaly» zanyna da tolyqtyru jasalu qarastyrylghan. Búl degeniniz ýlken keshendi isterding negizi, fundamenti osy tújyrymdamadan bastau alady degen sóz. Vedomostvoaralyq ózara is-qimyl barysyndaghy, din salasyndaghy maqsattar men mindetterge qol jetkizu jospary ýshin ózara is-qimyldy, vedomostvoaralyq kommunikasiyalardy damytu da josparlanghan. Búl kóptegen prosessualdy mәselerdi sheshedi jәne de qúqyqtyq qúraldardyng belsendi júmysy kórinedi degendi bildiredi, yaghny jedel ózara is-qimyldar arqyly payda bolyp jatyrghan qauip –qaterlerge der uaqytynda jauap beruge tiyimdilikti arttyrady.

Tújyrmada keshendi sheshimder jasaugha baghyttalghanyn eskeretin bolsaq, qoghamdaghy birqatar baghyttargha mysaly aqparat jәne kommunikasiya, bilim men densaulyq saqtau, mәdeniyet, sport,memlekettik qyzmet, jergilikti ózin –ózi basqaru syndy salalardaghy ekstremizmge jol bermeu josparlary arqyly eldegi diny ahualdyng ong baghamdargha saualatyny kónilge ýmit otyn úyalatady.

Tújyrymdamanyng indikatorlary boyynsha:

1. El halyqynyng din salasyndaghy memlekettik sayasatty qoldau dengeyi 2018 jyly – 89%, 2020 jyly - 91%
2. Halyqtyng memleketting zayyrly damu qaghidattaryn qoldauynyng ósui dengeyi 2018 jyly - 61%, 2020 jyly - 63%.
3. Halyqtyng diny ekstremizm men onyng destruktivti iydeologiyasyna qarsy is-qimyl turaly habardar boluynyng ósu dengeyi 2018 jyly - 76%, 2020 jyly 78% qúraydy dep kózdelgen.

Osy nәtejiyelerge qol jetkizetin bolsaq, elimizde destruktivti jәne de diny  radikaldy qozghalystardyng tirshilik arealy tarylatyny anyq. Tújyrymdama qysqa uaqyt aralyghyndaghy strategiyalyq jospar bolghanymen halyqqa bereri kóp. Ontayly jýrgizilgen aqparattyq júmystardyng nәtejiyesinde halyqtyng diny sauaty artyp, ózindik әrbir azamattyng ekstremizm men radikalizmge qarsy individualdy immuniyeti payda bolady. Al óz kezeginde elimizding azamattaryn әlemdik qauymdastyqta bәsekege qabiletti últ ókilderine ainaldyrary sózsiz.

Osy rette biz sarapshylardan pikir súradyq.

Berik Ábdighali, sayasattanushy:
– Din әrqashan sayasatpen birge jýrgen nәrse, ol ekeuin bir-birinen aiyru mýmkin emes. Kenestik ókimet dindi sayasattan tys qoyghysy keldi, biraq onysynan týk shyqpady. Dindi biylik memleket tútastyghy men últtar birligi ýshin tiyimdi paydalanu kerek. Ђz dinin damyta otyryp, ózge dindi de qorghau – memleket mýddesine say boluy tiyis. Tipti memleket tútastyghy ýshin din sayasattan da ýstem boluy shart. AQSh-tyng ózinde preziydent qolyna bibliyany ústap, ant beredi, yaghny dindi qoldaydy, sol arqyly sayasy yqpalyn kýsheytedi. Mysaly, aghylshyndar Osman imperiyasyn qúrtu ýshin «vahabizm» aghymyn oilap tapty. AQSh Aughanstanda biylik jýrgizu ýshin talibterdi qoldap, kezinde islam dinining ishindegi әrtýrli aghymdardy bir-birine aidap saldy. Ártýrli aghymgha, mysaly, protestanttar men katolikter bolyp ekige bólinip, óz-ózderimen qyrylysu olardyng ózderinde de bolghan, әli de bar. Áriyne kez kelgen din beybitshilikti, tútastyqty, qayyrymdylyqty uaghyzdaydy. Ђkinishke qaray, din beybit sayasat bola almaydy. Mysaly, islam dinin Gruziyagha nemese Qytaygha aparyp, «búl beybitshilik dini, osy dinning ayasynda bәrimiz birigeyik» desem, eshkim ony dostyq dep, beybit túrghyda qabyldamaydy, jau dep qabyldaydy. Sondyqtan kez kelgen elde diny sektalargha shekteu qoyylghan. Ol da sayasat. Bizde diny sektalargha tyiym salatyn zang bar, biraq ol zandy ainalyp ótip ketetin aqyldylar da óte kóp.

Múhitdin Isaúly, teologiya ghylymdarynyng doktory:
– Allah Taghala aqyrette bir moldadan súrapty: «Sen men ýshin ne istedin?» dep. Sonda әlgi molda: «Men sen ýshin bәrin istedim. Seni adamdargha tanyttym, elge uaghyz aittym, teledidardan sen turaly sóiledim, sen turaly maqala jazdym, kitap jazdym...» depti. Sonda Allah Taghala: «Sen ony men ýshin, mening rizashylyghym ýshin emes, óz mýdden, óz nәpsing ýshin jasadyn. Sondyqtan onyng saghan sauaby joq, tek qana azaby bar...» depti.
Din – beybitshilik tiregi. Din sayasattan tys bola almaydy, biraq ony beybit maqsatqa paydalanu kerek. Óitkeni dinning ózi beybitshilik ýshin Allah Taghalanyng Adamzatqa jibergen búiryghy. Songhy ghasyrda dindi әr memleket, әsirese alpauyt, alyp elder ózderining sayasy mýddesine paydalanyp jýrgeni belgili. Islam da, hristian da, iuda dinderi de oghan qatang týrde tyiym salady. Yaghni, dindi jeke bastarynyng mýddesine, jeke qúralyna ainaldyru – kisi óltiruden de ýlken kýnә. Qazaqstanda din mәselesi sayasy mýddege ainalyp ketpeuin qadaghalau qajet. Elbasynyng «Dinaralyq dialogynyn» ózi sayasy mýddege ainalyp ketpeui ýshin, memlekettik túrghyda qarap, ony ruhany baghytqa baghyndyru kerek. Búl shara – beybitshilikke júmys isteytin, dinning óz maqsatyn, óz missiyasyn oryndau ýshin jasalyp jatqan shara.

Saypulla Sapanov, sayasattanushy:
– Dindi sayasattandyru mindetti týrde qoghamda әrtýrli etnikalyq, diny t.b. qayshylyqtargha әkep soqtyrady. Qazirgi kezde dәstýrli dinderdi memlekettik iydeologiyagha paydalanu ýrdisteri beleng aldy. Biraq múnyng arty memlekettegi etnikalyq qayshylyqtardyng shiyelenisuine әkep soqtyrady. Mәselen, Yugoslaviya, Resey t.b. elderde osynday qayshylyqtar boldy. Keyinnen Reseyding Sheshenstangha qatysty sayasaty sәl ózgerdi, óitkeni olar dindi iydeologiyalyq qúral retinde emes, IYDEYaLYQ birlik retinde paydalanu kerektigin der kezinde týsindi. Yugoslaviyada músylmandargha qarsy, memleketti músylmandardan tazalau sayasaty jýrgizildi, olardy kemsitu bastaldy, olardy memlekettik qyzmetten quu beleng aldy. Olardyng mektepterin japty. Onyng sony etnikalyq qarama-qayshylyqtargha, azamat soghysyna alyp keldi. Sondyqtan, dindi memleket sayasatynda iydeologiyalyq qúral retinde paydalanudyng qajeti joq, ony qoghamdy toptastyrushy IYDEYa retinde paydalanu kerek. Búl әlemdik tәjiriybede bar. Mәselen Iranda qoghamdy toptastyratyn iydeya – ISLAM. Aughanstannyng ózin alyp qarasaq, talibterding kezinde olar qoghamdy biriktiru ýshin radikaldy islamdy paydalandy. Sol siyaqty, Saud Arabiyasynda da osynday ýrdis boldy. Búl ústanym hristiandar әleminde de bar. II-dýniyejýzilik soghystan keyin Europany katolisizmdik biriktiru iydeyasy bolghan, biraq ol jýzege aspady, integrasiya iydeyasy jendi. Sondyqtan búl mәseleni osy túrghyda qarastyru kerek.

Saualnamany jýrgizgen Sәule Ábedinova

Abai.kz