Júma, 29 Nauryz 2024
Ángime 12705 17 pikir 16 Qantar, 2021 saghat 12:38

Qúnanbaydyng qajylyghy

(Ángime)

Adamdar Qaghybagha óz dengeyinde qúrmet kórsetpese, sol kezde jer betine apat keledi. Bir Fatiha ýsh Yqlasty, Qúnabay qajynyng ruhyna baghyshtap bastadym.

Bir mýshelden asqanda Qúnanbaydyng býkil denesine qyzyl shyghyp, túla boyy qalshyldap bir ysyp, bir suyp qatty azaptandy. Sheshesi Zere ýstine kórpe jauyp, bas-ayaghyna jýgen, noqta, qamshy qoyyp bilgen dúghasyn oqyp auyzy bir tynbay kýbirleydi. Óz ortasynyng qarakógi әkesi Óskenbay bolys alys- jaqynnan alty alashqa aty jayylghan emshilerdi aldyryp qaratty, Allanyng Ózi shipa bermese, pende bayqústyng qolynda ne bar deysin. Esh em bolmady.

Ádette, qazy-qartagha toyyp, qymyzgha bórtip, jorghagha minip, aldy-artynda jalpaqtap, әlde qashan kólenkene ainalghan jaghympaz adamdar erip jýrgende, terine simay isinip, tórkinin úmytqan jaman qyzday, ózin joqtan barghyp jaratqan Qúdayyn tanymaghan әlsiz pende bayqúsqa Jartushy Ózining bar ekenin bayqatady. 

Ia, sol kezde denesi sonday talaulanyp, qyzyl ózgeshe shyqty, senip shaqyrghan kil myqtylar emdey almady, amaly tausylghan әkesi sәjdege bas qoyyp, úzaq jatty, balasyna mýshelge tolar sәtine «aqiqa qúrban» shalmaghany esine týsti. Ishtey nәzir qúrban shalu turaly oilady. Basyn kótergende kózining sorasy biliner- bilinbes, Qúdaydan búnyng amandyghyn ýnsiz tiledi. Alldan ýmit ýzbeyik «siz altyn saqany ýiirip otyrghansyz osy bala tuylarda» dep, tyghyrshyqtay, keng mol pishilgen som deneli Zere baybishe myrzasyna kezinde kórgen týsin aitty. Auyru mendetip, kýnnen kýnge hәli nasharlap әketip bara jatty, sýiekke ilinip terisighana qaldy. Auyldaghy aghayyn-tuys kýmbirlep kýndiz-týn dúgha jasap, kózderining jasyn kól etti. 

Onasha ýide jatyp, bәrin óz qúlaghymen estidi. Ákesi erteli-kesh azannan keyin, namazdan song sonday bir úzaq-úzaq dúgha oqyp, nәzir qúrban atady, Jaratushygha sert berdi. Noghay moldalary kelip, tynbay Qúran oqyp dem saldy. Kóp tileui kól aigha juyq jatyp jany qaldy. Qúnanbaydyng núrly jýzinde shúbarlanghan meng qaldy, sol jaq janaryna taryday aq nýkte salyp, jaman auyru ketti-au aqyry. Alaqaylap quanghan el-júrt tegis jinalyp, shýkir sәjdesin jasap, nәzir qúrbangha túnyq sary siyr shaldy, etin auyzdaryna salmay, sharighat jolymen kedey-kepshik, jarly-jaqpaygha taratty. 

Qúnanbay tughanan anasy Zere dәretin alyp, omyrauyn juyp «Bismilla» dep emizdi. Qarys manday, qyr múryn, núrly jýzidi ol auyru tóseginen túra zor deneli, keng iyqty balang jigit әp-sәtte, óz qataryna qosylyp, baluan qalpyna qayta keldi, kýreskendi alyp úrdy, beldeskendi bezdirtti. Nayzager atandy.

Jas kýninen zerek Qúnanbay Qúrannan qara tanydy. Ákesi Óskembaydyng el basqaru isining bir jaghyna shyghyp, alys-jaqynan kelgen hattardy oqyp jýrip, eski Osmanly tilin mengerdi. Sóz tapqysh, sheshendikke beyim ol el-júrttyng ýmitin aqtady. Qúnanbaydy «adam ózining adamdyq boryshyn qalay aqtau kerek?» degen súraq jatsada-túrsada mazalady. Ákesi: «halyqqa enbek etip, adal bolu, aryn, adamshylyghyn satpau» dedi. 

On toghyz jasynda ýilendirdi. Ekinshi mýshelge jaqyndady. Qúnanbay endi «qanday adamdardy halyq jaqsy kóredi?» dep dónbekshidi. Jaubyn tapty. Asqan baluandy, el jauyn jengen batyrdy, el qorghaghan erdi jәne el ýshin daugha týsip, el namysyn joqtap, elin bilim-ónerge bastaghan adamdy deydi ózine ózi kýbirlep. Búl ýshin әueli júrt alghysyn alu kerek dep, týidi Qúnanbay. 

Bir kýni tang qaranghysynda Qúnanbay tau ishin janghyrtqan ashy dauystan shoshyp oyanyp, tang namazyn oqugha ýlgirmey qaynatasy Aghanas biyden alghan ataqty tor sholaq atty minip, Shynghystyng syrtqy biyik jotasyna shyqty. 

Auylynyng jylqysyn quyp bara jatqandargha alghashqy bolyp jetti, dayyndalyp kelgen jau oghan nayza qadap kete bardy. Artynan jetken aghayyn-tumalary qolynan kelgendi jasady.  

Ong jaq emshekting tómengi jaghynan kirip, ong jaq jauyrynnyng astynan shyqqan nayzanyng ornynan qan shapshy atqylady. Qúnanbaydy qyrynan jatqyzyp, jiylghan el jaranyng eki jaghynan kezektesip qanyn sordy. Tez-tez tógip, qandy ishke jibermedi. Tor sholaqtyng tu qúiryghyn kýidirip, jaranyng auzyna saldy. Kóilekterin jyrtyp, myqtap tanady. Sәskede esin jighan Qúnanbay shalapúrttap shólin basty. Qaumalaghan qalyng elin kórdi. Bәrining kózderinde jas, qariyalar kiselerin moyyndaryna salyp, Allagha jalbarynyp jatyr. Sol kezde júrt «A, Qúday! Aqsarbas, amandyghyna qysyr emgen tay aittyq»,- dep shulap, kýnirenip jylap jiberdi. Qarabatyr, Ánet auyldarynyng túsynan alyp ótkende aqsaqal-qara saqal týgel shulap, A Qúdaylap, Jaratqannan ol ýshin amandyq súrady. Ýige әjesi jana soyghan qara qoydyng ókpesimen qaghyp, úshyqtap kirgizdi. Appaq shýperektey quaryp, óni qashyp, óler-tirileri belgisiz halde jaz boyy jatyp, kýzgi japyraq týskende auyruy qaytyp, beti beri qarady. Auyr hәldi basynan ótkizgen Qúnanbay búryn adamshylyq ýshin enbek etsem dese, endi birjola halqym aldynda arymmen boryshtymyn, elime janym sadagha degen sertin jýregine myqtap týiedi. Qúnekeng kimdi bolsada Alla ýshin jaqsy kórdi, Alla ýshin jek kórdi, tuysyna, dosyna adal, meyirban, jauyna qatal boldy.

Ákesi Óskenbay qaytys bolyp, jyl tolghanda Qambarlar otyrghan Kókshetauda ýsh jýzding balasynyng basyn qosyp, at shaptyryp as beredi. Tashkent, Búhara manyndaghy qazaqtar syilyqpen keldi. Sondaghy eng qúndy syilyqtyng biri noghay Ghabithan boldy. Ony óz tuysynday kórip әiel әperip, aldyna mal salyp, jer bólip berdi. Ghabithan ústaz mektep ashyp, auyl balalaryn oqytty. 

*** 

Niyeti, oiy dúrys bolsada, ainalasyndaghy adamdaryng qatesi sebebimen adam balasy kýnadan aman bola almaydy. Alayda tәubege kelip, Jaratqannan keshirim súrap, jarylqau tilese Alla Taghala sonday raqymdy, bar kýnasyn keshiredidep, kýbirlegen Qúnekeng 70 jasynda qajygha barugha bel baylady.

40 jasynda qajygha baryp, ekinshi ret Payghambar jasynda qajylyqqa niyet etip otyrghan dosy Janqútty sheshenge jiyeni Izqúttyny jiberdi. 

Jәke qajylyqqa kelesi jyly birge barsaq. Biyl ar jaq-ber jaqty týgendep, renjigenderden keshirim súrap, Alla aldynda adam aqysynan tazaryp barsam,degen ótinishin jetkizdi. 

Qajygha baratyn joldy tәpteshtep týsindirip, hatqa týsirip Izqúttygha ústatqan dosy Janqútty «keler jylgha qarar edim, ajal qaramaydy-ghoy» dep, әuliyelik maqamda qysqa jauap berdi. Qúnanbay jyl boyy alystaghy aghayyndy aralap, keshu súrady. Keterinde tauday et, kóldey sorpagha elin jinap tamaq berdi, tós soghystyryp, aqylaryn adal etisti. Qajygha Alla shaqyrghan adam kelmey sonda qalady, Payghambar shaqyrghan adam qaytyp oralady taqualyq jolgha myqty bolady, al shaytan shaqyrghan adam da oralyp, kýnasyn eselep jasap jýre beredi. Qúnekeng Allanyng qonaghy bolyp, kelmey qalsam eken-au dep oilady.

Elimen baqúldasyp shyn hoshtasty. Halyq Qúnanbaygha ong sapar tiledi.

Keterinde ýlken úly Qúdayberdi marqumnyng úldary atasyna aq jol tilep, etegine kezek-kezek oralyp, qaytyp aman keluin Alladan shyn súrady. Qúnanbay eriksiz kózine jas alyp, solar ýshin qaytyp keluge niyet etip, betterinen sýidi.

Qúnanbay jiyeni Izghúttyny alyp, Qarqaralydan Óndirbay qalpeni ertip, qajygha sapar shekti. Ár auyldyng túsynan ótkende aldynan shyghyp, eli ayaghyn jerge tiygizbey qarsy alyp, ýlken qoshemetpen shygharyp otyrdy. 

Qúnanbaylar ýsh kýn keshigip, sol jylghy qajylyqtan qaldy.

*** 

Mekke ejelden arab jarty aralynda manyzdy ýlken qala. Búrynghy aty «Baka». Qala ishinde tauly qyrat-qyrat jotalardyng ýstine san ret shyghyp, san ret týsip ansaghan Ál-Haremge Alla dep, ayaq basty. Sonday bir núrdyng ishine endi. Kókte qalyqtap úshyp kele jatqanday sezindi ózderin. Aq, qara, qyzyl, sary, qonyr neshe týrli músylmandy kórdi, barlyghy jyly shyraymen kýlimsireydi, músylman músylmangha bauyr ekenin Qúnekeng osy jerden kórdi, birge tusada bauyr bola almay jýrgen óz qazaghyn esine aldy. Adamdy adam qylatyn da, bauyr qylatyn da iman eken-au dep, oilady. Alla seni kórip, oiyndy oqyptúrsada, eki perishte iyghynda jazyp túrsada, keyin esebi qatty bolatyn synaq dýniyesinde jýrgenindi bilsen, әr sәt sayyn sezinsen, qaytyp kýnagha jaqyndaysyng dep, Qúnanbaydyng óne boyy qaltyrap ketti.

Óndirbaydyng aituymen búndaghy tiri jәndikti basyp ketpeui ýshin tómen qarap, Allany zikir etti. Kýnalaryn oilap, keshirim súrap, tәubege keldi. Basyn kótergende aldarynda Qasiyetti Qaghyba. Joghary kerneuli tok úrdy, shok boldy, ne aityp ne qoyghanyn bilmey Qúnanbay abdyrap qaldy. Sәlden song ózine kelip, kóz jasyn tógip, enirep jylap kóp dúgha jasady. Qaghybany birinshi kórgen adamnyng dúghysy qabyl bolady, dúgha jasayyq dúgha dep, Ónirbay halpe úzaq túrdy kýbirlep... 

Aq kebinge oranghan óli jandar, qabirden túryp, mahshargha jinalghanday. Ár kýni 24 saghat boyy Qaghybany tynbay ainalady. Búndaghylar tiri, tiri bolsada óli, al óli bolsada tiri jýrgen Payghambar, әulie aruqtarmen birge jýrgenderin sezer me? Aq matadan basqa bóten bir shýpirekke(yshtan, nәskiyge de) úrqsat joq. Qansha bay bolsada Alla aldyndaghy óz hәlin Qúnananbay osy jerden sezdi. Býkil ómiri kóz aldynan ótip jatty... ózin sonday jek kóre, joqtan bar etken Úly Jaratushygha jalynyp, jany egildi... jylady...taghy jylady.... anadan tughanday tazardy. Auyr denesi jenildep ketti.... Jany tynshtyqa shomdy... 

Qaghybanyng Rukn-y iyeman búryshyna kelgende sonday bir kýshti magnit tartty. Ol Hajer ul-Ásuәd. Jәnnattan týsken appaq tas, mýshirikterding qoly tiyip,qara tasqa ainalypty. Adamzattyng Álmisaqta «Sen mening Rabbymsyn» degenserti ýsh jerde saqtalghan. Biri LauHy mahfuzda, ekinshisi osy Hajer ul-Ásuәdta, ýshinshisi әr adamnyng jýreginde. Qúnanabay Hajer ul-Ásuәdty sýiip Alla aldyndaghy sertin janalady. Adamdar Alla ýiin qayta-qayta ainalady. Aynalghan sayyn ruhy azyqtanyp, rahattandy...denesi jenildep qústar siyaqty sәt sayyn Óz iyesin zikir etip, aspangha úshqysy keldi. 

Endigi búrysh hijry Ismail búnda Ibrahiym(a.s) taban izderi anyq kórinip túrghan kók tasty kórip, adamdardyng imanyng kýsheyedi. Alla Taghala Ibrahim payghambargha «Qaghybany qayta túrghyzyp, adamdardy Qajylyqqa shaqyr» dedi. 

Allanyng qalaumen órmekshi Qaghybanyng sehmasyn torymen syzyp kórsetti, kógershin júmyrtqasyn jaryp, saghyz balshyq jasaudy Payghambardyng esine saldy. Solay Bәitýllaqty túrghyzdy. Qajylyqqa adamzatty shaqyr dedi. Ibrahim payghambar barlyq adamgha «dausym jetpeydi»- dedi. Alla Taghala «Sen shaqyr, estirtu Bizge tәn». Sodan keyin Ibrahim payghambar Maqamy Ibrahimning (Qaghybany salghanda tabannyng astynda lift bolghan kók tas)ýstine shyqqanda býkil jer jýzin alaqanyndaghyday kórdi. Taular men oipattar, tenizder, ondaghy adamdar men jyndar tolyghymen kóz aldynda túrdy. Sodan keyin qolyn qúlaghynyng týbine aparyp, ong men solyna, shyghys pen batysqa qarap «Ua, adamdar! Qaghbany ziyarat etu senderge paryz boldy, Rabbylarynnyng shaqyruyna boysúnyp kelinder» dep, dauystady. Sol kezde adamdardyng ruhy qansha ret Labbayk(әmirine qúldyq) dese, sonsha ret ómirinde qajylyqqa keletin bolyp, taghdyryna jazyldy. 

Ruhany auany jaqsy sezingen Qúnekeng jetinshi ainalyp tauafti bitirdi. Eki raghat shýkir namazyn oqyp, zәm-zәmgha bas qoydy. Kindikten tómen týspeytin, qanday nitpen ishsen, sonday payda beretin zәm-zәm adamdar ishken sayyn denesine sinedi. 

Safa men Mәruanyng arasynda әlsiz beyshara adam Jaratushysyn úlyqtap, zar iylep jýgiredi, eki tóbening arasy ýsh jýz elu metir, boz matgha oranghan adamdar tynbay kýndiz-týn sonda aghylyp jatady... Allany zikir ete jeti ret jýgiredi. Adam ata(gh.s) Hau ana(gh.s) osy tóbede kezdesken. Osy eki tóbening arasynda jeti payghambar jerlengen, búnda bolghandargha jәnnәtting rahym esikteri ashylady. Ibrahim (gh.s) jary Ajar anamyz balasy Ismail (gh.s)gha su izdep osy eki tóbening ortasynda jeti ret jýgirgen. Sonda balanyng ókshesinen su shyghady. Kendigi 14,5, terendigi 42 metir etip Jeberyil(a.s) perishte qanatymen qazady. Su toqtausyz aghady. Zәm-zәm(toqta)dep, sudy anamyz toqtatpaghanda býkil jer betine su jayylar edi....Qajylar shashtaryn qiyp, umra qajylyghyn tamamdady. 

***

Jalghyz imamnyng ýnimen qalyng adam bir sәtte Qaghbany әr tústan betke alyp, siltidey tyna tang namazyna takbir alyp, qiyamgha túrdy. Milion oilar ilezde joghalyp, esterine qaranghy, suyq qabirde jalghyz jatar shaqtary týsip, múnaya tómen qarap, jýzderi súrlana qorqynysh pen ýmitting ortasyna qaltyrap, Rabbysyna jalyna, sәjdege ketip bara jatty, asau nafsini jerge úra «Súbhan Rabil aghla» dep, Jaratushyny bir auyzdan zikir etti. Jýreley otyryp, qayta tiriluding haq ekenin rastap, qayta jerge bas úryp Allany eske aldy. Áttahiyatqa otyryp, barsha jandyny men jansyzdyng sәlemin Allagha jetkizdi. Alla Taghala sәlemdi  qabyl alghanyn estigen perishteler shahadat kәlima aitty. Eki jaqqa sәlem berdi. Ár namazdyng sonynda túraqty týrde qaytalanatyn«әssalatu janaza» degen suyq dauys qaltasy joq aq matagha oranghan júrtty odan beter shoshytty. Alla shaqyrghandar sonda jerlenip jatty...

Aq mamyq búlttar kók aspanda toqtausyz jyljidy. Tanghy suyq jel adamdardyng demin tazartty. 

Safa jotasynan 120 metir biyiktegi Ábu Qubays tauyna bardy. Búnda Adam Ata jerlengen. Jәnnattan týsken Hajer ul-Ásuәd Núh(gh.s) topan suy kezinde osy tauda saqtalghan. Osy taudyng ýstinde Payghambarymyz múghjiza kórsetip, aidy sausaghymen ekige jarghan. Taudyng ong jaghynda Payghambarymyzdyng tuylghan ýiine bas súghyp Qúran oqyp, payghambarymyzgha salauttar aitty Qúnanbaylar. 

***

Qasiyetti mekenning tau men tasyna Qúnanbay tanghala qarady, búryn bala kezinde kórgen jer siyaqty, ózine tanys ólke, tanys man. Tang qaldy, qaydan kórdim,birinshi ret keluim-ghoy... Adamzattyng atasy Adam Ata (a.s)- dy Alla Taghala osy topraqtan jaratqan. Búl meken barsha adamzattyng tughan jeri, ata mekeni. Sondyqtan da búl jer eshkimge bóten emes. Qúddy balalyghy shashylghan, bal dәuren kýnderin eske salatyn óz auylyna kelgendey jany jadyrap sala berdi...Biylghy qajylyqtan keshikkenine quandy, búl mannan esh ketkisi kelmedi. Izqútty, Óndirbay qalpemen aqyldasty. Bizding jasaghan umra qajalyq ol nәpil qúlshylyq, moynymyzdaghy paryz qajylyq týspedi, sony tolyq ótep, kelesi jyly auylgha biraq qaytayyq dep, Bir Allagha tәuekel etti.

***

Qúnekeng jer jaghydayyn sharlady. Shól jaziraly arab dalasy, qúrghaq ystyq.Arab jarty aralynyng shyghysynda Basra, ontýstiginde Amman, odan ary Ýndi múhity. Teristigi aq teniz. Aq teniz jaghasynda Palestin jeri Gazadan bastalyp, Iraqtaghy Efrat ózenine tireledi. Batysy qyzyl teniz, oghan paralleli Ábu Qubayys, Sәuir, Núr, Uhud tau silemderi IYemenge deyin sozylyp jatyr. Tayf,Mekke, Mәdina, Jana Hijaz ólkesi osy aimaqta. Jida men Yanbu da teniz jaghalauyndaghy qala. Qyzyl tenizge 40 tan 100 shaqyrymgha deyin. Teniz dengeyinen biyiktigi 2000 shaqyrym.   

Tau arasynda janbaghysqa qolayly suly egis alqaptar jәne mal baghugha ynghayly jerding bar ekenin bildi. Qúnekenning biletin eski Osmanlysy is qatyp, Mekkeden Týrkiyalyq Mehmed degen orta jastaghy jigitpen tanysyp kýn ótken sayyn týsinisip, aqyrettik dos bolyp úzaq-úzaq әngime aityp jyl qysqartady.... 

***

Qúnanbay Orys úlyghynyng búiryghy boyynsha Kenesarynyng sonynan qughyndaugha shyqty. Han Kenege aldyn ala elshi jiberip, hat jetkizdi. Onda: biz sizdinhan ekeninizdi moyyndaymyz. Siz músylmansyz, biz músylman. Men amalsyz artynyzdan kele jatyrmyn. Ishimizde orys patshasynyng adamdary bar, sol ýshin biz sizderdi quyp jetip, jalghan soghys maydanyn jasamasaq bolmaydy. Men әskerime sizdermen shyn soghyspaytynymyzdy jәne jenilgen kýide keri qaytatynymyzdy týsindirdim. Sizding әskerleriniz bizding adamdardy jenil jaralasyn, sonynda meni de jenil jaralap, sizder qútylyp ketken bolynyzdar dep jazdy.

Han Keneni Balqashtyng Qamal týbeginde Qúnanbay qoly quyp jetedi. Kenesary jamaghat bolyp, namaz oqyp túrghanda ýstilerinen týsti. Namazdary bitkenshe әskery búiryq bergen bolyp, Qúnanbay toqtata túrady. Namaz bite shayqas bastaldy. Eki top bir-birine qarsy shauyp, qoyan-qoltyq kәdimgi úrys maydanynashady. Qúnbaydyng bir talay adamdy attan qúlap, jerge súlap oryndarynan túrmay qalady. Qolbasshy Qúnanbaydyng sol kózine nayzanyng ýshy tiyip, qan saulaydy. Qúnanbaydyng Juantayaq Tóbet degen batyry ashulanyp, Kenesarynyng Qúnanbaydy jaralaghan batyryn quyp, nayzalaydy. Soghys ayaqtaydy. Eline kelge song Qúnanbay batyry Tóbetti janynda adamdarymen onasha shaqyryp, sen Kenesarynyng batyryn beker jaraladyng dep, sózin sabaqtaydy. Qoqan hany qazaqtargha arsyz, namysqa tiyetin salyq salyp, 13 pen 18 jas aralyghyndaghy qazaq qyzy mening qoynymda әr kýn sayyn jatatyn bolsyn degende Kóksheden salt atty adam ailap zorgha jetetin jerge jigitterin ertip, әr adam ýshten qosar at alyp, attyng tandayyna qoydyng qúiryq mayyn salyp otyryp toqtausyz shapqan. Aldynghy at sharshaghanda ekinshi atqa minip shauyp otyryp 6 kýndeQoqan hanyna jetip, súrapyl soghys salghan enbegine barlyq qazaq qaryzdarmyz dep, toqtaghanda dosy Mehmed onyng auzyna kirip kete jazdap, tyndady. Sózi bite atyp túryp,  jerge bas qoyyp sonday batyrdyng bolghanyna shýkir sәjdesin jasady...

Siz óz hanynyzdy aittynyz sonday tebirendim, dep sóz bastady Mehmed.

Bir kýni Abdulhamid han-I jeti qarnghy týnde shyrt úiqyda jatqan shabarmany mening atamdy shaqyrady. Han kýimesine otyryp, atama toqtausyz shap, shapdep óktem әmir beredi, eshteneni týsinbegen atam tizgin úshymen qúiyn-peren zulapty, bir ýiding aldyna kelip toqtatqan han, esikti qatty qaq, shyqqan adamnyng basyn shap dep әmir etedi, atam esikti tarsyldata úrady, esikten engezerdey alyp bir jigit shyghady, dayyn túrghan atam jigitting basyn dopsha qaghyp týsiredi. Ekeui kelgen izimen keri qaytady. Týkti de týsinbegen atamdy búl is qatty mazalaydy. Byraz jyldardan keyin júmystan bosaghan atam janaghy ýige jasyryn kelip, esigin qaghady, ýiden kempir shyghady. Sol kýngi әngimening syryn súraydy. Ia, sol kýni mening jalghyz úlym uday mas bolyp jarym týnde keldi de, meni tósekke sýirey bastaghan edi, sol kezde esik qatty-qatty qaghyldy, úlymshyqty da qayta kirmedi, sәlden keyin esikting kózinde domalap jatqan azghyn úlymnyng basyn kórdim dep bar shyndyghyn ashady. Qúnanbay Abdulhamid hannyng әuliyeligine sheksiz sendi. Mekke túrghyny Mehmedpen Qúnanbay jyl boyy úzaq-úzaq әngime aitysyp, jyl qysqartty.

***

Dosy Mehmetting kómegimen Qúnanbay jergilikti araptan bir qorany jalgha alyp, baqtashy arab tauyp, Izqúttyny basshy etip, qoy baqtyrdy. Bir tóldetip, bar malyn satyp, Mekkeden «Takiya» qonaq ýiin saldyrdy. Jyl tolyp ýlken qajylyqty tolyq ótep Qúnekender Payghambar qalasy Mәdinagha týiemen jolgha shyqty. Qalanyng búrynghy aty «sarandyq» maghynasyndaghy «Yasriyb». Payghambarymyzdyng әkesi hz. Abdullanyng da qabiri synda dep, az kem kidirgen Mehmet sózin jalghap, Payghambarymyzdyng osy qalada bolatynyn aldyn ala bilip, Evreyler búnda kóp kóship kelgen. Payghambar keliuimen búl qala berketti, qútty mekenge ainaldy. Qalanyng jeti esiginde de perishte bar, dajal esh uaqytta kire almaydy dep qalany tanystyrdy.

Mәdina qalasyna kiruge az qaldyq oqityn dúghany men oqimyn sizder «amiyn»dep bet sipanyzdar dep, arabsha úzaq dúgha oqydy. Ertegidey jarqyraghan núrly qala. Basqa әlem. «Ayttyng boldy boysúndyq» degen mýlgigen tynyshtyq.

Mәsjid Nәbәuy aulasynda dýnie sózin sóileuge, oilaugha bolmaydy. Búl jerde oqylghan eki bas namaz basqa jerde oqylghan on myng rakaghat namazgha ten. Onday bolsa búl jerde jasaghan kishkentay kýnada eselenip ketedi. Óte saq bolayyq dep, eskertti týrik dosy. Payghambarymyzdyng «mening qabirmdi kim ziyarat etse, meni tiri kýnimde ziyarat etkendey bolady» degen hadiysi bar. Shynayy nitpen bir fatiha, ýsh yqylas oqyp baghyshtap, Payghambarymyzgha sәlem berip, dúghatilekterin jasady. Óndirbay qalpe ýiden oqyp, dayyndap kelgen otyz para qúrannyng songhy sýrelerin kýmbirletip, Payghambarymyzdyng mýbarak ruh-shariypine baghyshtady. Til, aqyl, kózding shamasy jetpeytin, tek jýrekpen sezetin sheksiz metafizikalyq әlem. «Kәusar qauyzy», «Jasyl kilem» búl jerler jәnattan bir baqsha degen Payghambarymyz. Mehmetting tógilgen jasy eki betin judy. «Ýmettim, ýmetim» dep tuyp, «namaz, namaz» dep ketken bizder ýshin týnimen úiqtamay qiyamda túrghan basymyzdyng asyl tәji, kózimizding núry, ardaqty Payghambarymyzdyng aldynda jýzimiz jaryq pa, әlde kón sharyq pa? 

Masjid Ghamama(býlt meshiti). Payghambarymyzdyng omir boyy tóbesinde kólenke bolyp bir shoq búlt jýrgen. Payghambarymyzdyng aqtyq deminen keyin osy jerge jauypty, sol jerge osy meshit salynypty. Janynda hz. Ábu Bakr meshiti, hz. Aly meshiti túr.  Uhut tauynyng baurayyna bardy. Taudyng qojyr-qojyr tastary beyne arqasyn tiyistre jaugha shep ústaghan sahabalarday. Týie týstes jartastardyng dәl ortasynda Jebireyil(a.s) men Payghambarymyz jýrgendey. Úhud tauy bizden dep, payghambarymyz beker aitqan joq, tau tiri, tyndaushysy bolsa sóileytin siyaqty. Etegindegi jazyqta kishkene jotanyng ýstinde sadaqshylardyng bastyghy Abdulla ibn Zubarir (r.a)dyng tu úastap: basshygha baghynyndar, dýniyege qyzyqpandar dep, eskertip túrghanday.

Týrkiyalyq jaqsy dos Mehmet qúrma baqtaryna ertip keldi. Payghambarymyzdyng taban izderin kórgendey boldy. Monshaqtaghan jastary taghy toqtausyz tógildi. Alghashqy meshit, júma namazy paryz bolghan Kuba meshiti, qos qúbylaly meshit, Hendek soghysy bolghan jerdegi jeti meshitke baryp, Allanyng Qýdiretin sezinip, sәjde de úzaq jatty Qúnanbay. Bir jyl búryn qajygha ketken dosy Janqútty sheshenning Medinada Jәnatýlbaqy qabyrystanynda jerlengenin estigen, biraq qalyng qabyrdyng arasynan ony dәl taba almady. Qúnanbay Payghambar qalasynan ketetinen ýsh kýn búryn tahajýt namazda kóp jylap, Alladan keshirim súrady. Tang ata týs kórdi týsinde jemis toly dastarhannyng basynda ýlken tapshanda qalyng jastyqta sýienip, otyrghan dosy Janqútty sheshendi kórdi, ol qabirining ornyn aityp berdi. Tang namazdan keyin Qúnanbay dosynyng qabyryn tauyp kýni boyy otyrdy. 

«Janqútty, seni jaqsy dep men aitushy edim. Qúnanbay, jaqsysyng dep sen aitushy edin. Aqyry Janqútty, sen jaqsy boldyn. Sen ólu arman bolghan, qasiyetti Medinadasyn, Payghambar(s.gh.a) nyng shapaghaty uәjip boldy. Men aldamshy, it ómirge qaytyp bara jatyrmyn» dep kóp jylap eline amalsyz qaytady.

***

Qúnanbay Mekkege baryp, qajylyqtan kelgen jyldyng qysynda ýiine dosy «Naymannyng Shәkisi» keledi. Birneshe kýn jatyp qaytarynda: «Qúnanjan, mening osy aqyrghy keluim, maghan da uaqyt tayau» deydi. Sonda Qúnanbay Shәkige: « Sizding dýniyeden ótkeninizdi qalay bilem?» dep, saual tastaydy. Sonda Shәki: «Tang namazyna dәret alyp jatqanynda, tóbennen ýsh aqqu úshyp ótedi, sodan bilesin» deydi. Sodan birneshe ay ótkende, aitqanynday bir kýni erte dәretke shyqqan Qúnekenning tóbesinen ýsh aqqu úshyp ótedi. Múny kóre salyp: «Naymannyng Shәkisi dýniyeden ótken eken ghoy» – dep auyr múngha batady. 

Qajylyqty kýtken Qúnanbay eldik isterge esh aralaspay, qolynan taspighyn tastamay kýndiz-týn Jartushyny zikir etti. Sonday kýnderding birinde Qúnanbaydyng ýlken qara ala aty joghaldy. Denesi auyr Qúnanbaydyng qysta omy qarda minetin aty edi. Jylqyshylar attyng joghaluyn eriksiz Qúnekene habarlaydy, Qúnanbay jylqyshylargha:

- Syrttan kelgen iz bar ma? Qasqyr jese, sýiek-sayaghy jatady. Úry bolsa iz-týzi bolady, anyqtap bayqandar, - deydi.

Jylqyshylar iz sholyp, eshtene bayqay almaydy.

- Endeshe, izdep әure bolmandar, múny Bәzil soyyp alghan eken, - deydi de qoyyady Qúneken.

Alayda, Qúnekenning janynda jýrgender Bәzildi sizge shaqyrayyq, qara ala attyng jәiin súrayyq, eger úrlasa - ony jazalayyq, - dey beredi. Birneshe ret olar sony aita bergen song Qúnanbay Bәzildi shaqyrtayyq desender shaqyryndardeydi. Bәzil keldi. Kelgen betinde tórde otyrghan Qúnanbaygha qarsy jýgine tizesin býgip otyra berip:

- Qúneke, meni nemenege shaqyrttynyz?

Sonda Qúnanbay jәy ghana bayyppen sóilep:

- Bәzeke, at ýstinde kóp jýresiz, bizding әlgi joghalghan qara ala at kózinizge týspedi me? - dep qana súraydy.

Sonda Bәzil taysalmastan:

- Ol Qara ala at kózime emes, mening ishime týsti. Bir tu qúiryqty maghan soghymgha qimaysyz ba? - deydi.

Qúnekeng lәm-mim demesten Bәzilge «bossyn» deydi de taspighyn tartyp Qúnekeng ýnsiz otyra beredi.  Qúnekeng óz ashuyn jenip, qajylyqty osylay kýtti.

Qúnekeng barlyq isinde Alla rizalyghy dep, ýlken baghytty myqty ústaydy. 

Bir kýnahardyng keseli jalpygha tiymeu ýshin, el ishinde Allanyng әmiri men tighandarynan tiylmaghandargha qatal boldy. Júrt qatesin sharighatpen týzedi, tentegin tidy, jesirin jylatpady, jetimin qatargha qosty. Adaldyq, әdildik ony әshekeyi boldy, halyq ony  qúrmettep, ataghyn alysqa jaydy. Anyz bolyp artynda әngimesi qaldy. Abayday úly men Shәkәrimdey salihaly nemeresi iysiqazaqtyng qarap, boy týzeytin altyn qazyghyna ainaldy. 

(Ahat Shәkәrimúlynyng Qúnanbay turaly jazbalary derek kóz retinde paydalanyldy)

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

17 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1564
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2260
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3538