Jalpy, Qostanay ónirinde últymyzdyng úly túlghalaryn mәngi este qaldyru maqsatynda tyndyrylyp jatqan sharalar kónilge qonarlyq. Oblys ortalyghynda klassik jazushymyz Beyimbet Maylinning atynda ýlken bir kóshe bar. Qalamyzdaghy temir jol beketining aldyndaghy eskertkishi de men múndalap túr. Ótkende  Qostanayda «mәngi ózgere qoymastay» kóringen «qyzyl kommunist» - Taran audanyna osy Bi-aghannyng esimi berilip, bir jasap qalyp edik.

Al, kezinde qazaqtyng qara domalaqtaryn bilimmen susyndatqan ústaz Ybyray Altynsariynge degen ystyq yqylastyng orny tipti, bólek. Ybyray atamyzdyng atynda audan da, ýlken kóshe de, arnayy múrajayy da, memorialdyq kesenesi de bar. Byltyr búrynghy eskertkishi eskirgendikten, qalamyzdaghy ortalyq sayabaqtyng qarsy aldynda ústazdyng jas shәkirtke sabaq ýiretip túrghan alyp beynesi biyik túghyrgha qonyp, qostanaylyqtar ýshin úlaghatty bir merekege ainaldy.

Oblysymyzda últ ústazy atanghan Ahmet Baytúrsynúlynyng óz esimi berilgen uniyversiytet aldyndaghy oigha shomyp otyrghan eskertkishi ózgelerden bir bólek. Obrazynyng óte sәtti jasaluynyng arqasynda býginde shyn mәninde sәulet ónerine ainalghan desek, artyq aitqandyq bolmas.

Qostanayda kezinde el qorghaghan dulyghaly batyrlarymyz da nazardan tys qalghan joq. Qalamyzdyng shyghys bóliginde Qobylandy batyrdyng beynesi alystan kózge shalynsa, onyng batys bóliginde, әuejaygha bara jolda Shaqshaq Jәnibek tarqannyng at ýstindegi alyp beynesi eriksiz kóz tartady.

Qostanaylyqtar bir kezderi ózimiz «úly halyqtyn» qataryna qosqan orystyng aqyn-jazushylaryna da qúrmeti erekshe ekendigin aityp ótpesek, shyndyqqa qiyanat jasar edik. Osyndaghy eng jaqsy kóshelerdi iyelengen Gogoli, Tolstoy men Chehov sekildi jazushylaryn aitpaghanda, bir ghana Pushkinge tórt birdey eskertkish qoyylghan eken. Kezinde onyng atyndaghy ýlken bir sharuashylyq ta boldy. Qalamyzdaghy balalar kitaphanasy da sonyng atynda. Ondaghy potretteri men kitaptary jinalghan asa auqymdy múrajayy taghy bar. Al jyl sayyn osynda «Pushkin oqularyn» ótkizu myzghymas dәstýrge ainalghan. Óitkeni múndaghy kez-kelgen orys ýshin olardyng «bary da, nary da - Pushkiyn!».

Al biz kezinde últ kósemi Ahmet Baytúrsynúly aitqanday, bas aqynymyz Abay turaly dәl osylay dep aiday әlemge aita alamyz ba? Ýlken kýmәnim bar. Óitkeni Qostanayda úlylarymyzdy úlyqtauda alalaushylyq sekildi kónilge ýlken kýmәn tughyzatyn, jaman qúbylys bayqalady. Áytpese, biz jogharyda aitqan túlghalargha kórsetilgen ystyq yqylas hakim Abaygha kelgende nege suynyp qalady? Álde, búl jerde «mynau-bizdiki, al mynau ózgeniki», degen ishtey bir bólinushilik bar ma? Áytpese, osynda ózgelerdi bylay qoyghanda, sonau fransuz halqynyng maqtanyshtary, shәltiygen Napolion men jalau ústaghan qyz Janna d.Arkke, tipti, sayqymazaq Charly Chaplinge eskertkish qoyylghanda bas aqynymyz nege úmytylyp qaldy?

Byltyrghy jyly preziydent Qasym-Jomart Toqaev arnayy jarlyq shygharyp, Abaydyng 175 jyldyghyn toylaugha erekshe nazar audardy. Endeshe osy jarlyqqa sýiene otyryp, әlgi datany syltau etip, nege bir este qaralyq eskertkishin ornatugha belsene kirispeske? Kirisu týgili, «Au, bizde osy Abaydyng eskertkishi nege joq? Osy aituly datany atap ótpeuimiz qalay?», dep ýn qatqan adamdy estimedik. Múnday eskertkish anau Qaraghandy men Aqtóbeni aitpaghanda, Qostanay sekildi ózge últ ókilderi basym deytin Pavlodarda boy kótergendigi namysqa tiymey me? Álde, semeylik Abaydyng Qostanaygha qatysy shamaly ma eken? Bóten bir qisyngha kelerliktey uәjdi tappay, qinalyp otyrmyz. Áytpese, әlgindey datagha oray eskertkish týgili, oblysymyzdaghy eshkim tanymaytyn Denisov pen Fedorov sekildi audandarynyng birining atyn hakim Abay iyelense, anau Mayliyn, Altynsarin audandarymen birge atalyp, jarasyp túrmas pa edi? Odan qaldy, myna Rudnyy men Lisakov sekildi qalalardyng birine Abay esimin berse, bizdegi ashyqtan-ashyq boy kórsetip jýrgen separatisterge ses bolmas pa edi?

Múny aitasyz, tipti, osydan birer jyl búryn «Núrsúltan Nazarbaevqa qoshemet kórsetu kerek», degen u-shumen osyndaghy jalghyz Abay kóshesinen aiyrylyp qala jazdaghanymyz bar. Abyroy bolghanda, qostanaylyqtardyng múnday «ayryqsha belsendiligine» respublikalyq onomastika komissiyasy toqtau salyp, býkil el-júrtqa kýlki boludan aman qaldyq. Áytpegende biz Abay hәkimnen mýldem maqúrym qalghanday ekenbiz. Minekey, halqymyzdyng bas aqynyna degen «qúrmetimiz ben iltipatymyz» osynday.

Bizde shet qaqpay kórip jýrgen jalghyz Abay ghana emes. Osynda kindik qany tamdy deytin әri ghalym, әri sayahatshy, zertteushi Shoqan Uәlihanov ta mýldem eskerusiz qalyp otyr. Kezinde ýlken aitys-tartyspen onyng dәl osy Qostanayda, dәlirek aitqanda Amanqaray okrugining qazirgi Sarykól audanyndaghy Kýntiymes auylynda tughandyghyn dәleldep, biraz ter tógilgen edi. Tipti, múnda Shoqannyng bala kezin beyneleytin shaghyn eskertkish te boy kótergen.

Endi qalay, ol oiymyzdan ainyp: «Qoy ol kisi bizde emes, Kókshetauda, Syrymbette tughan shyghar. Endeshe, onyng bizge qatysy joq», degen tújyrym jasadyq? Áytpese, Shoqan Uәlihanovqa qalamyzda eskertkish qoymaq týgili, bylayghy júrt qonystanugha qorqatyn, ortalyqtan alystau, kezinde sottalghandar túryp, әbden jaman aty shyqqan «Klub stroiyteley» degen audandaghy tym sholaq kósheni sol úly túlghanyng atynda dep aitudyng ózi úyat.

Al endi osyndaghy, qalanyng ortasyn qiyp ótetetin asa ýlken bir danghyl oblysymyzdy 20 jyldan asa basqaryp, tipti, ornynan túryp bayandama jasaugha da әli kelmegen obkom hatshysy Borodiyn degenge berilgen desek, ne aitar ediniz? Álde qazaq kadrlaryn túqymyn túzday qúrtuda erekshe belsendilik tanytqan Borodin sekildi «qyzyl kommunist» Shoqannan biyik túrghany ma? Álde sol Borodinning qazaq halqyna sinirgen enbegi Shoqangha qaraghanda tym auqymdy da manyzdy ma? Búghan jauap taba almadyq.

Álde, keybir sholaq oilaytyndardyn: «Shoqan orys armiyasyna qyzmet etken, sonyng shpiony bolghan», degen arandatushylyq tújyrymdarynan tuyndaghan teris әserding yqpaly boldy ma eken? Búl da esh syn kótermeytin, ýstýrt «teoriya».

Birinshiden, ol kezde biz Resey imperiyasyna qaradyq. Bilimdi de anau Alash ziyalylary sekildi, sol jerden aldyq. Bóten qayda baryp, oqushy edik?Ekinshiden, tipti Shoqandy shpion degenning ózinde (dúrysy ol - barlaushy, al búl tipti bóten úghym), oghan asa bilimdi, erekshe zerek әri airyqsha úghymdy jandardy iriktep alghan. Onyng Qashqargha saparyn Resey imperatory Aleksey 2-shining ózi bekitkendigine qaraghanda, búl ekining birine jýkteletin sharua emes.

Jalpy, biz Shoqannyng búl qyzmetine maqtanuymyz da kerek. Al, eger ol op-onay dýnie bolsa, barlaushylyqqa tandau nege ózbekke, qyrghyzgha, týrikmenge nemese tәjikke týspedi? Demek, Shoqandy yaghni, qazaqtyng qara domalaq balasyn ózgelerden joghary qoyghany ghoy. Onyng ýstine, qay kezde de barlaushylar óte joghary baghalanghan. Bir ghana mysal: Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde Japoniyada barlaushylyq etken Rihard Zorgeni qazir bilmeytin, qyzghana qarap, qyzyqpaytyn el joq. Aytpaqshy, Zorge turaly kinony alghash orystar emes, sheteldikter týsirgen. Demek, Shoqannyng barlaushylyghyna qysylatyn eshtene joq. Eger ol búratana halyq ókili emes, orys últynan bolghanda Resey ony basyna kóterer edi. «Qytaydy alghash ashqan - biz», dep dýniyeni bir dýrliktireri haq. Al biz bolsaq...

Onyng ýstine otyzgha da jetpey ketken ghalymnyng artynda qalghan qazaq pen qyrghyz jәne basqa halyqtardyng tarihy, geografiyasy men etnografiyasy jayly ghylymy traktattary sekildi mol qazynasynyng ózi ne túrady? Qay ghalym osynday qysqa ghúmyrynda osynshama ghajayyp enbek qaldyrypty? Osynyng ózi fenomen emes pe? Ózgesin bylay qoyghanda, ol kezde ekining biri orys geografiyalyq qoghamynyng mýsheligine qabyldana qoymandyghy taghy da belgili.

Al biz bolsaq, byltyr tughanyna 185 jyl tolghan asylymyzdyng atyna jaqsy bir kóshe berip, eskertkish ornatudyng ornyna, mýlde atausyz qaldyrdyq. Múny endi alalaushylyq demegende ne deymiz?

Taghy bir ózekti órteytin mәsele, bir kezderi 80-nen astam ýii bar, gýldenip túrghan ghalymnyng tughan auyldyng býginderi 20 shaqty ghana ýy qalyp, bolashaghy joq eldi-mekenderding qataryna qosylyp, әbden azyp-tozugha ainalghan hali. Búl mәsele tek qana ólketanushy Edilbay Ahmenov sekildi birli-jarym qogham belsendilerin tolghantpasa, qalghandaryn mýldem oilantpaytyn tәrizdi. Eger osy Kýntiymesti ghalymnyng múrajayyna ainaldyryp, jan-jaqtan turister kelip, qazaqtyng osy ayauly úlynyng taghdyrymen tanysatyn eldi-mekenge ainaldyrsa, búl auylgha qaytadan jan kirip, gýldenip sala bermes pe?.. Tek oblys dengeyinde janashyrlaq pen qamqorlyq jetispegeni bolmasa...

Qazir mine, oblystyq budjettegi qyruar aqshany qayda qoyarymyzdy bilmey otyrmyz. Óitpegende, әrqaysysy tórt milliard tengeden asyp jyghylatyn eki birdey sport ghimaratyn salar ma edik?. Al Shoqan sekildi ardaqty túlghany este qaldyrugha az ghana tiyn-teben taba almay, daghdaryp otyrghan jayymyz bar.

Týiin. Úlylarymyzdyng qay-qaysysyn da bóle jaryp alalamay, olardyng qazaq halqynyng aldyndaghy eleuli enbegine obiektivti týde әdil bagha berip, tarihtaghy oiyp alar ornyn layyqty atap ótip otyrsaq - keleshek úrpaq aldyndaghy bir paryzymyzdy oryndaghandyq dep bilemiz. Qazaqtyng qara ýzip shyqqan danalary jayly kónilge týigen oidyng bir aparsy osynday edi.

Jaybergen Bolatov

Abai.kz