Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy - Azat JSDP-nyng bas hatshysy Ámirjan Qosanov myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jauap beruin bastady. Ár súraqqa yjdaghatpen jauap bergen Ámirjan Saghidrahmanúly oppozisiya turaly oilaryn aita kelip: «Oppozisiya barlyq jaghynan kýsheii tiyis. IYdeya jaghynan halyq qoldaytynday kýn tәrtibin anyqtau qajet. Resurs jaghynan qolda bar mýmkindikterdi biriktiru qajet. San jaghynan әrtýrli partiya men úiymdarda bólek jýrgen aktivting basyn qosu qajet. Sonda ghana biylik oppozisiyamen sanasady. Sonda ghana ol tәubasyna keledi. Basqa jol joq!» deydi.

"Abay-aqparat"

- Ámirjan myrza, býgingi deyingi qazaq biyligi bir adamgha taghdyry baylanghan, ózgeristi, damudy qalamaytyn jәne qalay da almaytyn sayasy ólikke ainaldy. Memleketti búl jaghdaygha alyp kelgen jekelegen sayasatkerlerding jeke basynyng ambisiyasy desek te, biylikte jýrgen sany basym adamdardyng jaghympazdyghy da osynday dәrejege jetkizdi dep oilaymyn. Sizge qoyatyn súraghym: Eger siz kýni erteng halyq qalauy týsip, Elbasy bola qalsanyz, Qazaqstangha qanday ózgeris әkeler ediniz jәne halyqqa qanday uәde berer ediniz? Men sizding auzynyzdan keleshek sayasatkerlerding qúr sayasy úran emes, naqty nemen ainalysqysy keletinin bilgim keledi.

Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy - Azat JSDP-nyng bas hatshysy Ámirjan Qosanov myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jauap beruin bastady. Ár súraqqa yjdaghatpen jauap bergen Ámirjan Saghidrahmanúly oppozisiya turaly oilaryn aita kelip: «Oppozisiya barlyq jaghynan kýsheii tiyis. IYdeya jaghynan halyq qoldaytynday kýn tәrtibin anyqtau qajet. Resurs jaghynan qolda bar mýmkindikterdi biriktiru qajet. San jaghynan әrtýrli partiya men úiymdarda bólek jýrgen aktivting basyn qosu qajet. Sonda ghana biylik oppozisiyamen sanasady. Sonda ghana ol tәubasyna keledi. Basqa jol joq!» deydi.

"Abay-aqparat"

- Ámirjan myrza, býgingi deyingi qazaq biyligi bir adamgha taghdyry baylanghan, ózgeristi, damudy qalamaytyn jәne qalay da almaytyn sayasy ólikke ainaldy. Memleketti búl jaghdaygha alyp kelgen jekelegen sayasatkerlerding jeke basynyng ambisiyasy desek te, biylikte jýrgen sany basym adamdardyng jaghympazdyghy da osynday dәrejege jetkizdi dep oilaymyn. Sizge qoyatyn súraghym: Eger siz kýni erteng halyq qalauy týsip, Elbasy bola qalsanyz, Qazaqstangha qanday ózgeris әkeler ediniz jәne halyqqa qanday uәde berer ediniz? Men sizding auzynyzdan keleshek sayasatkerlerding qúr sayasy úran emes, naqty nemen ainalysqysy keletinin bilgim keledi.

-  Biylik sayasy ólik deysiz, ólse tynysh jatar edi ghoy. Beybit adamdargha oq atpas edi! Biylik әli de qauqarly, onyng ýstine qaruly! Biraq tarihy perspektivada onyng dәl osynau  qalpynda bolashaghy joq!

El basqarudyng tizginin qolyna ústaghan kez kelgen adam, eng aldymen, biylik jýiesinde qalyptasqan qúbyjyq jaghdaydy, yaghni, tútas bir halyqtyng býkil taghdyryn bir ghana adam sheshetindey dәstýrdi tamyrymen joy kerek. Ol ýshin Amerikany ashudyng qajeti joq: basqa órkeniyetti elderdegi sekildi biylikting ýsh tarmaghynyng - zang shygharushy, atqarushy jәne sot - tepe-tendigin qúru qajet. Múnyng ózi qoghamda qordalanyp qalghan talay problemany shesher edi.

Búl Siz aitqanday «qúr sayasy úran» emes, búl - Qazaqstannyng jarqyn bolashaghynyng esigin ashatyn birden bir kilt! Qalghan ekonomikalyq, әleumettik, ruhani, sayasy mәselelerdegi ong ózgerister dәl osy eng basty qadamnan ózinen ózi tuyndaydy!

- Ámirjan myrza, siz Ákejan Qajygeldin ýkimet basyna keletinine senesiz be? Ol kisi songhy kezde nege ýnsiz jatyr?

- Qaydam. Men Ákejan Qajygeldinning minezin bir adamday biletin qazaqpyn. Bizding býgingi esh nәrse sheshpeytin, derbestikten júrday, Aqordanyng auzyna qarap qalghan qúrylymdy ol basqara qoyar ma eken.

Eng bastysy, onday dengeydegi túlghany elge qaytaru ýshin preziydentting jeke tandauy qajet. Onday niyetti de men kórip túrghan joqpyn.  Búl ókinishti jayt. Óitkeni, elge payda keltire alatyn talay talantty azamattar syrtta jýr. Olar - Ákejan Qajygeldiyn, Ghalymjan Jaqiyanov, Múhtar Ábilyazov, Tólen Toqtasynov, Serik Medetbekov, Rashid Núghmanov, Lira Bayseyitova. Jyraqta jýrgen biz bile bermeytin basqa da óte-móte qabiletti otandastarymyz jeterlik, birazyn men ózim tanimyn, ishinde isker adamdar kóp. Kóbisi elde qalyptasqan әdiletsizdikke shydamay shet asyp ketken. Biylik kendik tanytyp, olardy Otanyna qaytaruy tiyis dep oilaymyn. El ortaq, taghdyr ortaq, el bolashaghy ortaq - barshamyzgha!

- Qamauda jatqanda ýnsiz, jym-jyrt, tym-tyrys halqynyzgha nalyghan joqsyz ba?

- Halqyma nalymaymyn.Eshqashan! Halyq degen Qúdaydyng ekinshi aty! Abaqtyda da, odan shyqannan son, nalysam halqymdy oyata almay jýrgen ózime nalimyn. Birige almay jýrgen oppozisiyagha nalimyn. Biylik ishinde jýrip, syrty býtin, ishi týtin bop jýrgenderding jigersizdigine nalimyn.

Jalpy alghanda, bir aigha sozylghan qamaudy men asqan batyrlyqty qajet etetin syn dep te aita almaymyn. Qazaqstan oppozisiyasynda kýnderge emes, jyldargha sottalyp, naqty týrme men zonalarda otyryp shyqqan batyrlar bar. Olardyng janynda bizding «otyrys» - balanyng oiyny ghoy. Biraq sayasy ústanym ýshin kez kelgen sottau - ol dúrys emes! Men óz jazbalarymda sony aitqym keledi.

- Janaózenge deyingi jәne odan keyingi Qazaqstan jayynda aita alasyz ba?

- Qazaqstannyng janasha tarihyn eki kezenge bóluge bolady: Janaózenge deyin jәne Janaózennen keyin. Sayasy túrghydan alghanda, búryn biylikti ishtey únatpasa da, onyng әdiletsizdigine amalsyzdan shydas berip jýrgen milliondaghan otandastarymyz bir kýnning ishinde janasha kýige - narazylar tabyna ótti. Endi biylikke qarsylar qataryna tek oppozisiyalyq partiya mýshelerin nemese tәuelsiz basylymdar oqyrmandaryn ghana emes, Janaózendegi qandy qyrghyndy aiyptap, biylikke riza emes milliondardy qosu kerek! Óitkeni olar Janaózen ýshin kim jauap berui qajet ekenin Siz ben biz aitpay-aq biledi.

- Oppozisiya ókilderining boylarynda qanday ózgeris bar: ókinish pe, senim kýsheydi me, ózimshildik basym ba, birigu nyghaydy ma?

- Ókinish bolmasa da, istep jýrgen tirligimizge kónil tolmaushylyq bar, onyng nesin jasyrayyn. Jәne de ol dúrys. Áyteuir, týnilushilik joq! Senim, sózsiz, artty. Ózimshildikti qatarymyzdan tolyq joydyq dep te aita almaymyn. Oppozisiya da jandy, ózining ishki zandary bar organizm. Men sonyng bir ghana bólshegimin. Eng bastysy, kez kelgen adamnyng jeke bas mýddesi ortaq is mýddesinen basym týspeui kerek! Naqty týrde biriguimizding de jolyndaghy basty kedergi osy bolyp túr emes pe?!  Jalpy, úra berse, Qúdayda óledi. Óz basym 15 jyl oppozisiyadamyn. 1998 jyly Qazaqstannyng Bas oqyrmany Ermúrat aghammen birge «DAT» jobasyn bastaghanymyzda gazetke maqala bergen adamdar óz fotosyn ashyq jariyalaugha qorqatyn. Qazir bolsa, jaghday mýldem basqasha. Keshegi ótken mitingilerge jastar kóptep keldi. Al bolashaghy joq nәrsege jastar jolamaydy ghoy! Yaghni, bolashaq biylikte emes, bizde!

- Ákejan eki ret ýndeu tastady: bireui DVK-gha birigu turasynda - nәtiyje bolmady,ekinshisin úmyttym, biraq nәtiyje taghy bolmady. Sonda pppozisiya degenimiz sayasatqa pispey, jeke bastaryn oilanqyrap kelgen azamattar bolyp pa edi, sol kezde? Mәselen, 2005 jyly preziydenttikke kandidat retinde Jarmahan emes, Zamanbekti úsynghandarynda birigip, ol da, Altynbek te tiri jýrer me edi?

-Biriguding eng basty kedergisin jogharyda aittym. Oghan qosar taghy bir sebep bar  ol - iydeologiyalyq, baghdarlamalyq aiyrmashylyqtar. Órkeniyetti qoghamda ol zandy qúbylys. Yaghni, bireu onshyl, bireu solshyl, taghy biri - sentrist degendey. Biraq, meninshe, el ýshin asa manyzdy, barshagha  ortaq birneshe basty maqsat tónireginde barlyq progresshil kýshter men jeke túlghalar bas qosyp, biriguine әbden bolady. Mәselen, elde qalyptasqan qúbyjyq sayasy jýieni janartu iydeyasyn alayyq. Birigemin deushiler amalyn izdeydi, al birikkisi kelmeytinder syltau izdep, qashqaqtaydy. Ony ózderiniz de kórip jýrsizder ghoy.

- Biylikting qauqary qanshalyqty, agoniya sezilmey me?

- Grek mifologiyasynda sazdan jasalghan ayaghy bar Koloss degen keyipker bar. Bizding biylik te sonday: syrt kózge býtin kóringenimen, onyng ishi týtin emes, bir-birin jalmap jatqan ot!  Onyng ýstine Nazarbaevtan keyingi kezeng turaly әngimeni eshkim de joqqa shyghara almaydy. Osy faktor Aqordanyng manayyndaghy alpauyt toptardyng arasyndaghy kýresting meylinshe shiyelenisuine alyp keledi. Onyng ózi el tynyshtyghyna, qoghamdaghy túraqtylyqqa teris әserin tiygizui әbden mýmkin. Sondyqtan da biz preziydentke: «kesh bolmay túrghanda, demokratiyalyq ózgertulerdi qolgha alynyz» dep talmay aityp kelemiz!

- Ámirjan inim!

Men seni tanymaymyn. Biraq, jaqsy bilemin, enbeging el aldynda aiqyn ghoy. Seni Nazarbaevtan keyingi el basqaratyn Preziydent retinde tanimyn. Búl mening jeke pikirim. Degenmen, osy pikirimdi jaqtaytyndar el de barshylyq. Zamanbek, Altynbekke jasaghan qastandyqty endi eshkim eshqashan jasay almaydy, dәrmeni ketken. Endi qulyqpen ghana seni joghary lauazymgha shaqyryp alyp, bylyqqa batyryp әdeyi sottap jibermese, ózge jol joq. Sondyqtan, qazirgi biylikten lauazym ala kórme! Oppozisiyadaghy enbegindi halyq eskerip seni saylaydy. Aman bol, kýresti jalghastyra ber! Halyq senimen birge! Senen ózge layyq túlgha oppozisiya arasynda joq.

- Búl súraq emes, tilek eken. Ystyq yqylasynyzgha rahmet, agha! Nesin jasyrayyn, men de biylikte boldym, erte baryp, erte sol jaqtan ketip, uaqytynda tәubama kelgenmin. Sheneunik bolghanda taza jýrdim, memleketke adal enbek etuge tyrystym. Sondyqtan da oppozisiyagha ketkenimde, biylik basyndaghylar qúiryghyma qonyrau ilgisi kep qansha tyrashtansa da, eshnәrse shyqpady. Sottady, biraq jemqorlyq ýshin emes, tәuelsiz qoghamdyq úiym qúrghanym ýshin, mitingterdi úiymdastyrghanym ýshin sottady. Basqa ilik taba almady.

Oppozisiyada jýrgen jyldarda biylikke shaqyrghan joq dep aita almaymyn. Jaqsy úsynystar boldy. Mýmkin, zaman men biylik ózgerip, memlekettik qyzmetting bolmysy taza da adal, el mýddesin birinshi kezekke qoyatyn azamattardyng talabyna say bolar. Sonda nege tughan elime qyzmet jasamasqa?  Biraq әzirshe tandauym - osy!

Jalpy, biz, «memlekettik qyzmet» degen ong úghymgha degen qoghamda qalyptasyp qalghan teris kózqarasty týbegeyli ózgertuimiz qajet! Nege ol bir bastyqqa (preziydent, ministr, әkimge) qúlday tabynyp, kýn kórudi bildirui tiyis? Shyntuaytyna kelgende, óz Otanyna, memleketine qyzmet etu - әrbir azamat ýshin maqtanyshty ta abyroyly is boluy tiyis!

- "Batyr bir oqtyq"-demey me, dana qazaq. Agha, osy túrghydan kelgende, býgingi bronday bekigen biylik jýiesinen qoryqpay, basynyzdy bәigege tiguge ne sebep? Shynymen de, el mýddesi me, әlde... basqa ma? Aytuly, atpal azamattarymyz A.Sәrsenbaev pen Z.Núrqadilov, B.Tayjan sekildi 1 kýnde qúrban bolamyn dep oilamaysyz ba? Odan da jariyallyqtyng janasha joly turaly halyqqa kitap t.b ghylymy enbekterinizdi úsynbaysyz ba? «Jaman aitpay, jaqsy joq», degendey, alda-jalda «qúrban bolsanyz» barlyq izgi oilarynyz ben múrat-maqsattarynyz ishinizde ketedi ghoy! Meninshe,elde «alauyzdyq, jaghympazdyq, ekijýzdilik, satqyndyq» sekildi keselderi túrghanda sizderding osy enbekterinizden ne shyghady, osylardy bilgim keledi? Sizge zor densaulyq, tolaghay tabys tileymin!

- Adam qolynan kelgen ajaldan Qúday saqtasyn!

Bala kezimnen әdiletsizdik degenge janym qarsy. Sol qasiyet shyghar osy kýnge deyin oppozisiya qatarynda jýrgenim. Biylik әdiletti bolsa, halqymen sanassa, mening ony jerden alyp, jerge salyp nem bar? Qayta boyymda bar qabilet-qasiyetti sol biylikting ishinde jýrip te halqymnyng paydasyna jaratar edim ghoy. Alla taghala meni jaratqanda, ómir boyy oppozisiyada jýrsin dep jaratpaghan shyghar?

Jastar bile bermeytin shyghar, biraq oppozisiyada jýrip, soqqygha da jyghyldym, qylmystyq sottan da óttim, abaqtyda da ýsh dýrkin otyryp shyqtym. Otbasyma da qastandyqtar men arandatular jasady, búl onbaghan biylik! Biraq «malym - janymnyng sadaghasy, janym - arymnyng sadaghasy!» Men ýshin búl jay ghana әdemi sóz tirkesi emes.

Jazu turaly. Obalyna ne kerek, kýni-týni jazyp jatyrmyn. «Novaya gazeta» basylymynda apta sayyn jariyalanatyn jobam bar. «DAT» gazetine de túraqty jazyp túramyn. 15 jyldyng ishinde jazghan-syzghanym birneshe tom bop qalghan shyghar. Oiynyzgha rahmet! Tandauly maqalalarymdy kitap etip basyp shygharayyn. Ólenderimdi de úmytpanyz, olar da bir tom bop qaldy.

- Ámirjan myrza! Osy kýreske Astanalyq jastardy nege tartpaysyzdar? Ol jaqta da ishteri qazanday qaynap jýrgen kózi ashyq, namysty azamattar jetkilikti. Tek basshy joq. Almatyny ghana shulata bergenshe jer-jerden ýn qosu kerek qoy.

- Tolyq kelisemin! Keng baytaq Qazaqstan degenimiz  - ol tek qana Astana men Almaty emes. Auyl-aymaq qoldamay, eshbir sayasy kýsh dittegenine jete almaydy. Jastardyng orny tipti bólek. Áriyne, Astana ol kóp jaghdayda sayasy belsendilik jaghynan siresip qalghan sheneuniktik qala. Biraq olardyng arasynda da ary taza, elge janashyr azamattar jeterlik. Studentter de bas qalada kóbeyip keledi. Birge júmys isteyik. Mening elektrondyq poshtam akossanovkz@gmail.com telefonym 77017442574. Habarlasynyz.

- Býgingi óziniz bastaghan oppozisiyanyng biylikke jetetine senimdisiz be? Senimdi bolsanyz búghan qansha uaqyt kerek, Ámirjan myrza?

- Áriyne, senemin. Senbesem, sonshama jyl jýrer me edim, tar jol, tayghaq keship. Naqty uaqyty turaly súraghynyz - qiyn súraq. Ókinishke oray, bizdegi sayasy prosester qoghamda bolyp jatqan obektivti tendensiyalargha nemese barshagha ortaq zandylyqtargha say jýrmeydi. Barlyq manyzdy sheshimderdi anyqtaytyn voluntarizm men subektivizm, qabyldaytyn - Aqorda. Ázirshe onyng týbegeyli ózgeristerge baryp, jýieni ishtey reformalaytyn niyeti sezilmeydi. Kerisinshe, keyingi uaqytta demokratiyalyq prosester birshama tejelip qaldy. Biylik oppozisiyanyng pikirine qúlaq asqysy da kelmeydi.

Ne isteu kerek?

Oppozisiya barlyq jaghynan kýsheii tiyis. IYdeya jaghynan halyq qoldaytynday kýn tәrtibin anyqtau qajet. Resurs jaghynan qolda bar mýmkindikterdi biriktiru qajet. San jaghynan әrtýrli partiya men úiymdarda bólek jýrgen aktivting basyn qosu qajet. Sonda ghana biylik oppozisiyamen sanasady. Sonda ghana ol tәubasyna keledi. Basqa jol joq!

- Ámirjan agha, nege keshke deyin Bolat ekeuinizdi qamay beredi? Túyaqbaydy qamady dep bir de bir ret estimedik. Ol biylikting oppozisiyagha jibergen tynshysy emes pe?

- Zang boyynsha zeynetkerlik jasqa jetkender qamaugha alynbaydy eken. Jauabym - osy.

Tynshylyq turaly. Osynday әngime bizding әrqaysymyz turaly jii aitylady. Onday ósek-ayandy biylikting ózi arnayy taratatyn siyaqty. Senbeniz!

- Ámirjan agha, Alla sizge jar bolsyn. Eger biylik auyssa, eng jogharghy jaqtaghylardan, tómendegi audan әkimderine deyin týgeldey auystyru kerek degenge ne aitasyz? Sebebi, olardyng ary, qoly bylghanbaghany joqqa jaqyn.

- Óz basym orynsyz da әsire maksimalizm degenge qarsymyn. Qay әkim ne ministrding qanday ekenin, qalay júmys istegenin halyq biledi. Halyq aitsa, qalt aitpaydy! Sondyqtan da biz Ýkimetti parlamenttik saylauda jengen partiyanyng qúruyn jәne barlyq dengeydegi әkimderdi halyqtyng ózi tikeley saylauyn qoldaymyz. Sonda býgingi jemqorlar men qolynan is kelmeytin sheneunikterding birazynan qútylamyz!

Halyqtan kóniliniz qalghan joq pa?

- Halyqtan kónlim qalghan joq! Ol mening halqym! Kerisinshe, menen halqymnyng kónili qalmasa eken dep ayanbay enbek etip jýrgen jayym bar.

- Qashangha deyin ziyaly qauym dep atalatyndar ýnsiz,qorqyp otyra beredi?

- Ziyalynyng da ziyalysy bar.

Biylikting aldynda qúrday jorghalaghandary da bar.

Preziydentti kórgende, kózderinen jas sorghalaghandary da bar.

Ataq pen laureattyq jolynda aryn satqandar da bar.

Janaózen kezinde biylikti qorghap, Qúday atqandar da bar!

Óz basym býgingi ziyaly qauymdy ekige bólemin: Janaózen turaly aitugha bata alghandar men últtyq tragediya kezinde ýnsiz qalghandar dep.

Janaózendegi qayghyly oqighalardy tergeu jónindegi bizding Tәuelsiz qoghamdyq komissiyanyng qúramyna engen Temirhan Medetbek, Múrat Áuezov, Sofy Smataev, Mereke Qúlkenov sekildi aghalarymyzdyng aldynda basymdy iyemin!

- Ámirjan myrza, qazaqtyng qamyn qaytpas qara narynday arqalaghan últshyl retinde eger siz Elbasy bolyp saylanar bolsanyz ne ister ediniz? Siz ózinizdi Elbasy bolugha layyq túlghamyn dep aita alasyz ba? Aynalanyzdaghy әldekimdi siz sonday túlgha dep tanisyz ba? Sizge elbasylyq tandau jasatsa, siz kimdi tandar ediniz? Súraghym sәl auyr bolsa da erikti jauap berseniz, óitkeni qazir qazaq jastarynda elbasy ketken song biylikke qanday últshyldy úsynu kerek degen mәsele sheshilmey, aiqyndalmay keledi. Súraq sizding biylikqúmar, әlde emes ekeninizdi aiqyndau ýshin emes, tarihy qajettilikten tuyp otyr dep oilauynyzdy ýmit etemin.

AsauTARPAN

- Súraghynyz atynyzgha say eken! Men de tarpang jauap bereyin.

Ótken preziydenttik saylau aldynda oppozisiyada ýlken talqylau boldy. Kimdi úsynamyz degen. Basqa layyqty adamdarmen birge mening de atym ataldy. Basqa partiyalar da meni qoldaytynyn bildirdi. Biraq partiyamyzdyng birligi ýshin men óz kandidaturamdy alyp tastadym. Bolatty úsyndyq.

Preziydenttikke kim layyqty ekenin ashyq ta әdil saylau sheshui kerek! Biraq bir manyzdy mәsele bar: kelesi preziydent saylauyna oppozisiya bytyrap-shashyramay, biregey ýmitker úsynuy tiyis! Uaqyty kelgende ony da kórermiz.

Jalpy, preziydenttikke «әrkimning de bar talasy». Ashyq ta bәsekeles sayasy ahual qalyptastyrsaq, preziydenttikke layyqty adamdar jeterlik ekenin kóremiz.

Meninshe, qazaqtyng týpkilikti mýddesin qorghaytyn kelesi preziydentten auyldyng iyisi búrqyrap túruy tiyis! Óitkeni kelesi preziydentti saylaytyn - auyldaghy qazaq!

Jәne de ol preziydent últtyq mәseleni tek qana til taghdyrymen shektemey, odan anaghúrlym teren, qogham ómirindegi basqa da manyzdy salalarmen (ekonomika, әleumettik ómir, sayasy jýie) baylanystyra alatyn sayasatker boluy tiyis.

Bir aitarym: men Elbasy degen termindi preziydenttik qyzmetke telimes edim. Óz Elbasyn, Últbasyn qazekem bayaghyda-aq «saylap» qoyghan. Onyng aty - Abay Qúnanbayúly!

- Ámirjan agha, kelesi preziydenttikke kimderdi layyqty dep sanaysyz?

- Búl súraqqa jogharyda jauap berdim. Layyqty túlghalar jetedi, bәrin әdil saylau sheshui tiyis. Jәne de oppozisiya biregey kandidat úsynuy tiyis.

- Imanghaly Tasmaghambetovpen qazir qanday qarym-qatynastasyz?

- Imanghaly Tasmaghambetovpen kezinde komsomolda birge istedik. Komsomoldyng Ortalyq komiytetine iydeologiya bólimin basqarugha 26 jasar meni shaqyrghan da ózi edi. Onyng ministr kezinde orynbasary da boldym. Adami, qayratkerlik qasiyetterin bilemin de, moyyndaymyn. Biraq ol býgingi biylikting jaqtasy, men bolsam sol biylikke oppozisiyadamyn. Biyliktegi búrynghy әriptesterim siyaqty onymen de astarda, toy-tomalaqtarda kezdesip qalamyz. Ázirshe sәlemimiz týzu siyaqty.

- Kedendik odaqtan payda bar ma, joq pa?

- Búl ýlken súraq. Qysqasha aitsam, biz Kedendik Odaqqa asyghys-ýsigis enip kettik. Otandyq tauar óndirushilermen de dúrystap aqyldasyp almady ókimet. Al asyqqan tek shaytannyng ghana isi emes. Áriyne, basqa eldermen, sonyng ishinde Resey sekildi kórshimen sauda-sattyq jasaugha tiyispiz. Biraq yntymaqtasudyng da yntymaqtasuy bar. Óz basym ýsh elding ókilderinen qúralghan Kedendik komissiya Qazaqstannyng týpki mýddelerin shyn niyetpen qorghaydy degenge senbeymin!

 

-Qazaqy sosializm iydeyasyna qalay qaraysyz ? Álde kapitalistik qoghamdy qoldaysyzdar ma ?

Kenje

- Búl da auqymdy teoriyalyq saual. Sosializm de, kapitalizm de ghasyrlar boyyna qalyptasyp, ózderine tәn biregey qasiyetteri anyqtalyp qalghan ekonomikalyq jýieler. Meninshe, qazirgi zamanda tútas memleketting býtkil taghdyryn bir ghana aghymnyng qatang qalybyna baghynyshty etip qong dúrys emes. Ómir tym kýrdeli qúbylys. Álem ózgerude. Onyng ishinde ózara tyghyz baylanystaghy elderding ekonomikalary janasha, barlyq konsepsiyalardyng ozyq ta bәsekeles tústaryn boyyna sinirgen bazany qajet etedi. Sol turaly oilanuymyz qajet!

Qazaqy qasiyetterdi, minez ben kónildi, dastarqandy biletin edim. Qazaqy sosializm dep neni týsinesiz? Aldymen sony aitsanyz. Sodan keyin әngimeni jalghastyrsaq.

- Ámirjan inim, Nazarbaevtyng biylghy kezekti Joldauyndaghy "2020 jylgha deyin qazaqstandyqtardyng 95 payyzy qazaqsha sóileydi" degenine senesing be? Tәuelsizdik alghan 20 jylda sóilemegen qazaqstandyqtar qalghan jeti jylda bir sәtte sayrap kete me? Sosyn ol kisi nege ýnemi «orys tiline qysym jasalmasyn, qazaq tili orys tilining esebinen damymasyn» degen qisynsyz pikirdi aita beredi? Orys tiline qysym qayda, qashan jasalypty? Sony nege faktimen aitpaydy? Áytpese búl pikirdi aldymen ózimizding orys bolyp ketken qazaqtarymyz ilip әketip úrandatyp jatady. Qazaq tilin ýirengisi kelmey búra tartatyndargha búl jaqsy uәj boldy.

- Biylik uәdeni ýiip-tóge beredi ghoy. «2020 jylgha deyin qazaqstandyqtardyn  95 payyzy túrghyn ýimen qamtamasyz etiledi», nemese «sol merzimge deyin olar Forbs jurnalynyng millionerler tizimine enedi» dese de, «Habar» men «Egemen Qazaqstan» beti bylsh etpey nasihattay beredi emes pe?

Til turaly basynqyrap aitatyn kez bayaghyda-aq tughan. Mening bir biletinim, basqa últ ókilderi de o bastan osynday әngimeni estuge barlyq jaghynan әzir. Qoryqpau kerek. Oghan qosa әlemdik tәjiriybeni negizge alyp, tiyisti nasihat júmysyn jýrgizu qajet. Eng bastysy qazaq tilin bilu ómirding bar salasynda qajettilik boluyn qamtamasyz etu kerek.

Óz ana tilining mún-múqtajy turaly sóz qozghaudan biz, qazaqtar, Ginnesting rekordtar kitabynyng tórinen oryn alatyn shygharmyz. Sebebi, sóz kóp. 20 jyl boyyna halyq talap-tilegin aityp, al biylik uәdesin ýiip-tógip keledi. Nәtiyje әrqaysymyzdyng kóz aldymyzda!

Qazaq tilining mәselesi - tarihy mәsele. Kenes Odaghyna deyin taza qazaqsha sóilegen últymyz 70 jylda ana tilinde sóileu mýmkindiginen airylyp qaldy. Býgingi qazaq tilin órkendetu әreketimiz bar bolghany sol tarihy әdilettikti qalpyna keltiru!

Sonymen birge, biz keshegi Kenes Odaghynda ýstemdik etken túrpayy taptyq internasionalizmning psihologiyasynyng saldarynan әli de aryla qoyghan joqpyz!

Onyng ýstine basqa últ ókilderine qazaq tilin jýrekterine jetetindey nasihattau jetispeydi. Formalidy әn-by konkurstary men festivalidar emes, kýndelikti, nanymdy da talantty nasihat qajet! Mәselen, óz tili turaly Berdyaevtin, Taras Shevchenkonyn, Getening sózderin nege keltirmeske? Orys, ukrain , nemis tilderine mahabbaty ýshin olardy eshkim de әsire últshyl dep kinәlap jatqan joq qoy!

Qazaq tilining mәselesi - qoghamdyq mәsele. Oghan barshamyz at salysuymyz qajet. Alayda biylikke qoyar talabymyz erekshe. Óitkeni qazaq tilining qogham ómirinde ózine layyqty oryn aluy dәl osy biylikke baylanysty. Zandy naqty týrde jýzege asyratyn naqty mehanizmder biylikting qolynda!

Qazaq tilining mәselesi, eng aldymen, - ekonomikalyq mәsele. Nelikten biz dәl osy túsyn aitudy úmytyp kete beremiz? Nelikten keybireuler qazaq tilin taza ruhany saladaghy ornyn kýsheytumen ghana shektegisi keledi? Qazaq últynyng milliardtardy týgimen jútyp jatqan oligarhtar ekonomikasyndaghy orny qanday? Mine, osy basty saualgha biz QAZAQShA jauap izdeuimiz kerek!

Qazaq últynyng mәselesi - әleumettik mәsele. Alystaghy auylda naryqtyn, songhy kezdegi daghdarystyng ashy dәmin tatyp jatqan kimder? Qazaqsha sóileytin qazaqtar!

Qazaq tilining mәselesi taza әri túnyp túrghan sayasy mәsele.

Qazaqsha sóileytin sheneunik qazaqsha sóileytin qarapayym azamattan últtyq valuta - tengemen para alsa she?

Qazaqsha sóileytin zúlymdar Zamanbek pen Batyrhandy, Altynbek Ashatty óltirip jatsa she?

Qazaqsha sóileytin sudiya oppozisiya ókilderin qazaqsha ókim shygharyp, týrmege jauyp jasta she?

Qazaqsha sóileytin saylau komissiyalarynyng mýsheleri qazaqsha sóileytin bizdi saylaudan ótkizbey jatsa she?

Sondyqtan qazaq tilin damytu - qogham aldynda túrghan basty maqsattyng tek alghashqy satysy ghana!

- Ámirjan agha, assalaumaghaleykum! Alla quat bersin, densaulyghynyz myqty bolsyn, el ýshin jasaghan enbeginiz jansyn!

Preziydent 8 nauryz - әielder merekesine oray Qazaqstan әielderimen bolghan kezdesuinde memlekettik til turasynda tómendegidey mәlimdeme jasaghan bolatyn:

«Ushemlenie ludey iyz-za neznaniya gosudarstvennogo yazyka nedopustimo, skazal preziydent Kazahstana Nursultan Nazarbaev, peredaet KazTAG».

«Kazahstan rodina vseh nas, kto jiyvet zdesi. Zdesi kajdyy doljen chuvstvovati, chto eto ego rodina, chto zdesi emu komfortno, ego nikto ne ushemlyaet ny po nasionalinosti, ny po yazyku. Y nikakih ushemleniy v gosslujbe ily po voprosu neznaniya gosudarstvennogo yazyka ne dopuskaetsya v Kazahstane», - skazal on na vstreche s predstaviytelinisamy jenskoy obshestvennosty v sredu.

«Etim my otlichaemsya, y v etom nasha sila», - podcherknul glava gosudarstva.

«Seychas my dvuyazychnyy narod. Daje esly by kazahskiy yazyk byl rasprostranen v Kazahstane povsemestno, y vse ludy razgovarivaly na kazahskom yazyke, nam vse ravno nujen byl by vtoroy yazyk. Vo vsem miyre priymenima eta praktika. Vsya mirovaya nauka perevoditsya na angliyskiy yazyk y na russkiy. Esly by my ne znaly russkiy yazyk, gde by my braly znaniya?» - zametil N.Nazarbaev.

Preziydentting osy sózderine qatysty Sizding oiynyz? Negizi qazaq tiline baylanysty Sizding jeke ústanymynyz qanday? JSDP partiyasynyng ústanymy qanday? 20 jylda óz túghyryna qonbaghan tilimizding jaghdayy qazaq últynyng zyghyrdanyn qaynatuda, al jogharydaghyday sózder qazaq tilining damuyna mýddeli emes adamdardyng qoltyqtaryna su býrkip, qolyna jalau ústatyp berude. Qazaq tabighy baylyghynyng tonalghanyn keshirer, qazaq biraq ruhaniyatynyng tonalyp, ana tilining teperish kóruin keshirmeydi. Osy jayttar bolashaqta qazaqtardyng kóteriluine әkep soqtyruy mýmkin dep oilaysyz ba?

Qúrmetpen, Dosan.

- Búl kýrdeli súraqqa jogharyda jauap bersem de, taghy bir oy qosayyn.

Óz basym qazaq últynyng taghdyryn tek qana til mәselesimen shekteuge qarsy ekenimdi jogharyda aittym. Qazaq ruhaniyaty din aman, týgel, úrlanghan joq! Ol әr qazaqtyng boyyna ana sýtimen, әkening aqylymen singen asyl qasiyet. Qazaq jerinde qazaq tilin teperish etip otyrghan syrttaghy Aq ýy ne Kremli emes, ózimizding ókimet! Óitkeni ondaghy basty sheshimderdi qabyldaytyndardyng kóbisi qazaq tilin bilmeydi. Balalary qazaq mektebinde oqymaydy. Tól sebep mynau: olar qazaq tilining bolashaghyna senbeydi!

Til mәselesi, sózsiz, óte manyzdy faktor, Siz aityp otyrghan «kóteriludin» sebebi әbden bola alady!

- Ámirjan agha, 25 aqpanda bolghan mitingting beynejazbasyn kórdiniz be? Sol miting turaly oiynyz? Ne týidiniz? Arnayy úiymdastyrylmaghan, halyqtyng jeke ókilderi, jasy bar, kәrisi bar, sóz sóilegen osy miting halyqtyq bolghan siyaqty, osy mitingte jana lep sezilgendey, arnayy úiymdastyrylmasa da kreavtivtiligi jóninen de ontayly bolghanday jәne de qarapayym halyq tarapynan oppozisiya aityp jýrmegen batyl úrandar tastaldy, ol úrandy halyq qiqulap qyzu qoldady. Jәne de búl miting qarapayym qaymana qara qazaqqa jaqyn bolghan siyaqty, sonysymen halyqqa jaqyn boldy dep oilaymyn, sebebi negizgi ezgidegi halyq qazaq dep oilaymyn, Janaózende osynyng bir kórinisi. Osy halyqtyq mitingiden oppozisiyanyng ýirener tústary bar dep oilaysyz ba? Bar bolsa qanday?

Qúrmetpen, Dosan.

- Áriyne, kórdim. Polisiyanyng qúityrqylaryna qaramastan (halyqty Abay eskertkishine qaray jibermeui, jol jaqqa iytermeleui, jinalghandardy top-topqa bólip tastauy) mitingke kelgender is-sharany ótkize aldy. Jana sheshender de kózge týsti. Ásirese, jastarymyz belsendilik tanytty. Múnyng bәri - barshamyz quanarlyq jayt!

Ózimiz de alghashqy basqosularda «sózdi jana túlghalargha, jastargha bereyik» dep keliskenbiz. Sonymyz keldi. Búl joly, әsirese, Internettegi әleumettik jýielerde (mәselen, Feysbuk) kózge týsken jastarmen jaqsy júmys jýrgizildi.

Bizdi mitingke jibermey, qamap tastasa da, basqalar jiyndy óz dengeyinde ótkizuge tyrysty. Búl - azamattyq qoghamnyng jetilip, ayaqqa túra bastaghynynyng jarqyn belgisi.

Osyghan baylanysty bir manyzdy oidy aitqym keledi. Sol mitingiden keyin keybir basylymdar dәstýrli oppozisiyalyq partiyalar men janadan ashyq sayasy kýreske aralasa bastaghan azamattyq qogham ókilderin bir-birine qarama-qarsy qoygha tyrysyp baqty. Men oghan mýldem kelispeymin! Demokratiyada da monopoliya boluy dúrys emes! Árqaysymyz óz ornymyzda: sayasy partiya bolsyn, jastar úiymy bolsyn, jeke túlgha bolsyn ortaq maqsat jolynda júmys atqarsaq, jeniske tezirek jetemiz! Janadan payda bolghan úiymdar men túlghalar bos jerde tuyp jatqan joq. Qazaqstan oppozisiyasynyng barlyq buyndarynyng jemisi ol! «Azat», «Azamat» qozghalystarysyz RNPK bolmas edi. RNPK-syz DVK bolmas edi. DVK-syz «Algha», «Ádiletti Qazaqstan ýshin», «Naghyz Aqjol», keyin «AZAT» JSDP bolmas edi. Osy úiymdarsyz býgin keng qanat jayyp kele jatqan tәuelsiz qozghalystar dýniyege kelmes edi. Sony úmytpayyq!

- "Attyng jaqsysyn kermeden kór,

Erding jaqsysyn týmeden kór"-degen zaman osy bolghany ma !?

Ámirjan myrza :

"Aq sauyttyng jaghasy bar, jeni joq,

Shyn jaqsynyng ashuy bar, kegi joq" -degen ataly sóz bar. Biylikke degen ókpeniz qara qazanday bolghanymen, qazaqqa degen kirshiktey de keginiz joq dep ýmittenimin.

Endi, qoyayyn degen súraghyma kelsem :

1) Cizder týrli minberlerden Qazaqstangha jana sayasy biylik kelui kerek dep úrandatyp, halyq arasynda ýgit nasihat jýrgizip jýrsizder. Al, ózgeris boldy delik, biylik qúlady delik ! Ary qaray ne ? Osy jaghyn oilaysyzdar ma ? Álde, tónkeris bolsyn, sosyn әr jaghyn kórip alamyz dep jýrsizder me ? Qazaqstandy kórge emes, órge sýireytin naqty baghdarlamalarynyz ben ony iske asyru mehaniyzimderiniz bar ma?

- Biylik men oghan ókpeleytindey mening tuysym ne dosym emes. Men onyng synshysymyn, sondyqtan da ol meni únatpaytynyn bilemin. Reti kelse de, kelmese de abaqtygha jauyp tastaghysy keletinin taghy da bilemin. Búl menin  ghana emes, barlyq oppozisionerding mandayyna jazghan auyr jol.

«Biylik qúlady delik» deysiz. Sonda bir Nazarbaevtyng ornyna ekinshi Nazarbaev kelui kerek pe? Biylik turaly zandardy ózgertpesek, ekinshi Nazarbaevtyng býgingisinen ne aiyrmashylyghy bolmaq? Sondyqtan da biylikting ýsh tarmaghynyng tepe-tendigin qalyptastyru kerek dep jii aitamyn.

Sonyng ishinde biylik alda-jalda auysyp jatsa, memleketting túraqtylyghyn saqtap qalatyn mehanizm kerek. Meninshe, qalyptasqan jaghdayda múnday sharua bir adamnyng qolynan kelmeydi: alpauyt toptardan qúralghan biylik jýiesi oghan onday mýmkindik bermeydi. Sondyqtan újymdyq organ qajet. Áriyne, ol Parlament bolghany lәzim edi. Biraq bizding býgingi birjarympartiyalyq Mәjilis sonday syn saghatta el tolyq senetin, jýginetin organ bola almaydy. Sondyqtan da ne jana, shyn mәninde qoghamdaghy barlyq kýshter enetin Parlament saylau kerek, ne sol kýshterden qúralghan basqa bir uaqytsha institut qúru qajet.

Sonday organ tranzittik kezende biylik túraqtylyghynyng birden-bir kepili bola alar edi.

- Ámirjan agha, últtyq sayasatta útylyp, ana tilimizding túghyryna qona almay, keng tynystap damuyna jol ashylmay otyrghandyghy, qazaqtyng ruhani, tabighy baylyghynyng tonaluy, últtyq sanamyzdyng aqsap jatqandyghynyng bәri otarsyzdandyru sayasaty jýrgizilmegendiginde dep oilamaysyz ba? Últtyq sanamyz oyau bolsa ata-babamyz qanyn-janyn berip qorghap, amanat etken eldi, jerdi, ana tilimizdi, tabighy baylyqtarymyzdy saudagha saldyryp qoyyp qarap otyrmas edik dep oilaymyn. Últtyq sanany oyatu barysynda ne isteu kerek dep oilaysyz? Sonyng ishinde «JSDP» ne istep jatyr? Partiyalas әriptesteriniz búl jóninde ne oilaydy? Jәne de Sizderding sayasy dodalardaghy sәttsizdikteriniz, biylikting jasaghan kedergilerin sanamaghanda, últtyq sana baghytyndaghy ústanymdarynyz ben qyzmetterinizding qalyng qazaqqa jaqyn bolmaghandyghynan dep oilamaysyz ba?

Qúrmetpen, Dosan.

- Últtyq sanany preziydentting jarlyghymen ne ýkimetting qaulysymen oyatu mýmkin emes. Sonymen birge, arasyn ashyp alayyq: halyqtyng últtyq sanasy bayaghyda-aq oyanghan! Biylikting últtyq sanasy oyanbaghan desek, dúrystau bolar edi.

Qazaqstan oppozisiyasynyng iydeyalyq negizinde últtyq iydeya layyqty oryn alghan. Bәlkim, ony biz qalyng kópshilikke dúrystap jetkize ala almay jatqan bolarmyz.

- Surette tura Hemingueyge úqsaysyz:)) Óziniz sony bayqadynyz ba?

- Teneuinizge rahmet! Biraq Hemingueydi saqaly ýshin emes, prozasy men tereng oishyldyghy ýshin qúrmetteymin.

- Ámirjan inim! Ár kezde sening tileuindi tileytin jerles aghalarynnyng birimin. Shómishbay aghanyng inisimin. Qambashtanmyn. Tilegim: kýres taktikasyn ózgertu qajet. Onyng joly - jana psihologiyalyq tehnologiyalarda jatyr. Eger búl oy qyzyqtyrsa e-mayylyndy jariyala. Sonda habarlasamyn.

Jerles aghan.

- Kelisemin, agha. Osal tústarymyz shash-etekten. Psihologiyalyq tehnologiya degeniniz qyzyq eken. Mening poshtam akossanovkz@gmail.com Habarlasynyz. Kýtem.

- Ámirjan myrza! Shyndyqty aitynyzshy, Siz Jeltoqsan kóterilisi kezinde nege qazaq jastaryn satyp kettiniz? KazGU de Nege Kolbinnin qoldaushysy boldynyz? Sol kezde zardap shekken qazaq jastarynyng kóz jasy shyghar osynday jaghdayda jýrgeniniz. Endi kelip aqylshy bolyp jýrsiz? Keshirim súramaysyz ba? Al kasynyzda jýrgen Bolat Ábilov 1994 jyly qazaq tiline qarsy shyqqan, tipti tenge qoldanysqa engizilgende oghan da qarsy shyqqan. Bolat Ábilovting nege namysy joq? Sanat

- Keshirim súraytynday qylmys jasaghan joqpyn. Kerisinshe, KazGU jurfagynyng 3-kursynda oqyp jýrip, kóppen birge jataqhanada túryp, fakulitet komsomol komiytetining hatshysy bop jýrgen 22 -jasar men KGB «oqudan shygharyndar» degen 16 studentting 14-in qorghap, komsomol qatarynda alyp qalghanymdy Siz, Sanat, bilmeseniz, sol kezde menimen oqyghannyng bәri biledi. Ras, rektor óz búiryghymen oqudan shygharyp jibergen eki studentti men qútqara almadym. Respublikalyq dengeyde úiymdastyrylghan súmdyq nauqangha ol kezde men sekildi studentting tótep beruining ózi mýmkin emes edi.

Siz sekildi tyrnaq astynan kir izdeushiler bir kezde kóbeyip ketken son, sol ózim qol úshyn bergen studentterding kuә hattaryn alyp, saqtap qoydym. Úlyma tapsyrdym: әkenning tarih aldynda ary taza dep.  Keliniz, tanysynyz.

Bir qosarym: qazir bәri «jeltoqsanshyl», bәri «geroy». Al osydan 25 jyl búryn sol «batyrlar» qayda boldy? Men bolsam, Qúdaygha rizamyn, sol kezde jas ta bolsam, qatarlastaryma әrtýrli әdispen (ishinde qulyq ta bar) kómektese aldym! Sol jigitter osy kýnge deyin maghan rizashylyghyn bildirip keledi, olarmen de tanystyrayyn, keliniz.

Men sonday batyr boldym dep aita almaymyn, әiteuir jazyqsyz studentter oqudan shyghyp qalmasyn dep, shama-sharqymsha tirlik jasadym. Onyng ýstine jalghyz bolghan joqpyn. Mәselen, sol kezdegi KazGU komsomol komiyteti hatshysynyng orynbasary Shәripbek Ámirbekov (qazir Semey uniyversiytetining rektory), tarih fakulitetining komsomol jetekshisi Múrat Imanqúlov, filologiya fakulitetining komsomol hatshysy,  Aqylbek Kamaldinov (qazir QR Japoniyadaghy elshisi) sekildi jigitter shyryldap, jastargha kómektesip jýrdi. Naghyz batyrlar solar! Onyng bәrin qalay úmytasyn?!

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"