Otyrar memlekettik arheolo¬giyalyq qoryq-muzeyine biyl 30 jyl toldy

Býginde qazaq halqynyng orta gha¬syrlyq ghylymy men bilimi, mә¬deniyeti men ónerining keng taraghan ólkesi Otyrar dalasynyng tarihy jәdigerlerin kózding qarashyghyn¬day saqtap, nasihattap kele jat¬qan Respublikada alghash qúrylghan Otyrar memlekettik arheologiya¬lyq qoryq-muzeyine 30 jyl, osy ónirde arheologiyalyq keshendi qazba júmysy jýrgizilgenine 40 jyl, Arystanbab kesenesining qay¬ta qalanghanyna 100 jyl tolyp otyr.

Otyrar memlekettik arheolo¬giyalyq qoryq-muzeyine biyl 30 jyl toldy

Býginde qazaq halqynyng orta gha¬syrlyq ghylymy men bilimi, mә¬deniyeti men ónerining keng taraghan ólkesi Otyrar dalasynyng tarihy jәdigerlerin kózding qarashyghyn¬day saqtap, nasihattap kele jat¬qan Respublikada alghash qúrylghan Otyrar memlekettik arheologiya¬lyq qoryq-muzeyine 30 jyl, osy ónirde arheologiyalyq keshendi qazba júmysy jýrgizilgenine 40 jyl, Arystanbab kesenesining qay¬ta qalanghanyna 100 jyl tolyp otyr.
Qoryq-muzey respublika kó¬leminde arheologiyalyq jәdiger¬lerdi zertteudi, qazba júmysyn jýrgizetin, restavrasiya jәne je¬del jóndeu arqyly eskertkishter¬di saqtau barysyn damytatyn bir¬den-bir mekeme desek, Otyrar óni¬ri¬ning bay tarihy eskertkishterining bolashaghyn baghamday bilgen auyl ústazdary Asantay Álimov, Áuel¬han Esjanov, Adashan Altaev, Erkebay Býrlibaev ólkemizding tarihy múralary turaly ma¬qalalar jazyp, jә¬digerler jiy¬nastyryp, mektep jany¬nan ólketanu muzeylerin úiym¬dastyrdy. Otyrar auda¬nyndaghy (Qyzylqúm audany) alghashqy muzey 1962 jyly Baltakól mektebindegi ústaz A.Altaevtyng úiymdasty¬ruy¬men ashyldy. Aghalarymyz elge eleusiz bolyp qalghan әr¬bir eskertkishter manynan ta¬bylghan, halyq qolynda jýr¬gen arheologiyalyq, etnogra¬fiya¬lyq jәdigerlerdi jinas¬tyryp, saqtap, qazaq halqy¬nyng ótken tarihyn elge ta¬ny¬typ, jas úrpaqty elin-je¬rin, Otanyn sýige, últtyq tariy¬hyn biluge, halqynyng shyn sýigen azamaty bolyp qalyptasuyna sý¬beli ýles qosty.
Otyrar memlekettik arheo¬lo¬giyalyq qoryq muzeyining negizi osynday bastamalar arqyly 1967 jyly Asantay Álimov ashqan mektep múrajayynan bastau aldy. 1973-1975 jyldar aralyghynda oblystyq ólketanu muzeyining fiy¬lialy retinde qorynda 600 jәdi¬geri bar audandyq ólketanu mu¬zeyi, 1976 jyly audandyq memle¬kettik ólketanu muzeyi, 1979 jyl¬dyng 11 mamyrynan bastap ghy¬lymy zertteu, mәdeny aghartu jәne Qazaqstanda túnghysh ret arheo¬lo¬giyalyq tarihy eskertkishterdi qorghau mekemesi boldy. Qazirgi muzey ghimaratynyng irgetasy 1979 jyldyng 9 qazanynda qalanyp, 1982 jyldyng basynda tolyq paydalanugha berildi. Muzeyding ishki kórme zalyn jasaqtaudy “Qaz¬muzeyrestavrasiya” maman¬dary jýrgizdi. Sol jyldan beri audan kólemindegi eskertkishterdi qorghaytyn qoryq-muzeyi bolyp tabylady.
Otyrar memlekettik arheolo¬giya¬lyq qoryq-muzeyining alghashqy diyrektory Áuelhan Esjanov bolsa, odan keyin Tó¬regeldi Syzdyqov, odan keyin Múh¬tar Qoja tagha¬yyndaldy, al 2004 jyl¬dyng tamyz aiynan bas¬tap Núrtaza Alda¬ber¬genov basqarady.
1980 jyly Shymkent ob¬lystyq kenesi atqaru komiytetining №66 qararymen muzey qarama¬ghynda Otyrar audany boyynsha 29 arheologiyalyq eskertkish jәne olardyng 500 ga qorghau aimaghy jәne Týrkistan audany boyynsha 30-dan astam arheologiyalyq, ar¬hiytekturalyq (ol kezde Týrkistan jerindegi eskertkishterding saq¬ta¬luyna Otyrar muzeyi jauap be¬retin) eskertkishter bekitilip be¬rildi.
Al 1982 jyly QazSSR Miy¬nistr¬ler Kenesining №38 sheshimi¬men Otyrar, Oqsyz arheologiya¬lyq eskertkishi, Arystanbab kese¬nesi Respublikalyq dәrejedegi eskertkish bolyp bekitilse, 1993 jyldyng 29 qarashasynda Otyrar audany әkimining №325 sheshimimen Otyrar ónirining eskertkishterine jana jerdi túraqty paydalanugha qúqyq beretin memlekettik akt aly¬nyp, eskertkishterding qoryq¬tyq kartasy syzyldy. Audandaghy barlyq búrynnan belgili bolyp kelgen eskertkishtermen qatar, bir¬neshe jana eskertkishter de tizimge alynyp, olardyng jerdi túraqty paydalanatyn aimaghy jәne qorghau aimaqtarynyng kartasy jasaldy. Memlekettik aktide barlyghy 110 tarihy eskertkish kórsetilip, onyng 63-ne memlekettik akt alyndy. Olar¬¬dyng qorghau aimaghy 11546,78 ga bolyp úlghaydy. Qazirgi kezde Oty¬rar ónirinde jana eskert¬kish¬terding tabyluyna qaray qayta qújattar jasau isi qolgha alynuda.
Otyrar memlekettik arheo¬lo¬giyalyq qoryq-muzey qyzmetining maq¬saty tarihy jәne mәdeny many¬zy bar arheologiyalyq jәne sәulet eskertkishterin saqtau bolsa, onda tarihy múralardy jiy¬naqtau, saqtau, ghylymy zert¬teu, es¬kert¬kishterdi qor¬ghau, aghartushylyq-eks¬kursiyalyq kópshi¬lik júmystaryn jýr¬gi¬zetin bes ghylymy bólim júmys jasaydy.
Sonymen qatar ghy¬lymy kitaphana qo¬rynda 3000-gha tarta asa siyrek kezdesetin kitaptar bar. Muzey qo¬rynda muzey sala¬syna qatysty ótken tarihymyz ben ruhany mә¬deniyetimizdi, túr¬mys-saltymyzdy ha¬lyqqa kór¬nekti týrde jetkizetin 22 mynnan astam jәdigerler saq¬tauly. Sonday-aq mu¬zey qoryn jylyna el ishinen jәne qazba jú¬mysy kezinde tabylghan 300-den astam jәdiger tolyqtyrady.
2008 jylghy esep boy¬yn¬sha, arheologiyalyq kórme za¬lynda 356, etnografiya kórme za¬lynda 465, Ál-Faraby zalynda 78, Arystanbab kesenesinde 18, Otyrar tó¬bede 1, muzey aulasynda 5, muzey¬ding ghyly¬my kitaphanasynda 56, әde¬biyet jәne óner bólimining ekspo¬zisiya zalynda 700 jәdiger qoy¬ylghan. Jalpy sany 1679 dana kór¬nekiler men ki¬taptar kópshilikting kórip tanysuyna jәne tarihy mә¬limetter alu ýshin qoyyl¬ghan. Kórme zaldaryna qoyylatyn jәdigerler uaqytyna qaray ózger¬tilip oty¬ry¬lady. Muzey qoryndaghy jәdigerler sany 22281 dana. Negizgi qordaghylar 19861, kómekshi qorda¬ghylar 2460 dana.
Arheologiya bólimining jәdiger¬leri I-HVIII ghasyrlar aralyghyn qamtidy. Atap aitqanda, kýidirilgen saz balshyqtan, qúrylys kirpish¬terinen bastap, nәzik farfor, shy¬ny, ydys ayaq, sýiek, altyn, kýmis, mys tengeler, temir búiymdar jәne t.b. jәdigerler toptastyrylghan. Onyng ishinde Kókmardan beyitinen tabylghan III-V ghasyrdyng temir búi¬ymdary, VI-HIII ghasyrdyng maqta, biday kýiindileri, VIII-IH ghasyr¬daghy ishki qabyrghalardy sәndeytin oyly aghashtardyng órtengen qaldyq¬tary, HIV-HV ghasyrlargha tәn Oty¬rardaghy ortalyq meshitting altyn jalatylghan sәndik kirpishteri, әrleu taqtalary jәne HV-HVI ghasyrdyng syrly ydystary bar.
Etnografiya bóliminde HIH-HH ghasyrdaghy osy ónirdegi el ishinen jinalghan qazaq halqynyng túrmys¬salty, zergerlik óneri, muzykasy, mal sharuashylyghy, dihangershilik, sayatshylyq, anshylyq, balyq aulau, sonymen qatar ruhany mәdeniye¬ti¬mizge baylanysty manyzdy jәdi¬gerler qoyylghan sýiekpen órnek¬telgen kebejeler, altyn jalatylghan kýmis kemer beldik, zergerlik búi¬ym¬dar ekspo¬zisiyasynyng sәnin kel¬tirip túr.
Sonymen qatar, Arystanbab kesenesi men ondaghy kórme zalynda Arystanbab әulie ómir sýrgen dә¬uirge tәn zattar: keramikalyq syr¬ly ydystar, syrtyna izgi ti¬lekter jazylghan kýmis kese, qola keli jәne t.b. jәdigerlerdi kóruge bolady.
Keseneden shyghysqa qaray sha¬ma¬men eki shaqyrymday qashyq¬tyq¬ta kezinde shyghysqa aty mәshhýr bolghan Jibek joly boyyndaghy iri qala sanalatyn kóne Otyrar qala¬synyng ýiindisi, qazirgi kólemi 20 gektar jerdi alyp jatqan Otyrar¬tóbe. Kóne qala ornynda arheolo¬giya¬lyq qazba júmystary nәtiyje¬sinde jasalghan ashyq aspan astyn¬daghy muzeyding HIV- HVI ghasyrlar¬daghy júma meshiti, qúdyq, túrghyn jaylar, saraylar, qala qorghany, shy¬ghys monshasy siyaqty qala mә¬deniyeti men túrmysynan syr sher¬tetin jәdigerlermen tanys bola alasyzdar.
Ádebiyet jәne óner bóliminde Syr boyy men Qa¬ratau atyra¬byndaghy ghalymdardyn, aqyn-jazu¬shylardyn, óner qayratkerlerining (Maylyqoja Súl¬tanqojaúly, Aytbay Belgibayúly, Sәdua¬qas Ja¬qash¬úly, Qú¬lynshaq Ke¬melúly, Myrzabek Bayjan¬úly, Ergóbek Qútty¬bayúly, Eleu¬siz Bay¬yrbekúly, Baltabay Tebeyúly, Áselhan Qalybe¬ko¬va, Tәushen Ábuova, Ózbekәli Jәni¬bekov, Kemel Aqyshev jәne t.b. tútynghan búiym¬daryn, kitaptaryn, qoljazbalaryn, zergerlik búiym¬daryn kóruge bolady.
Qoryq-muzey qyzmetkerleri, muzey qúrylghan alghashqy jyldardan beri Almaty qalasyndaghy Á.Mar¬ghúlan atyndaghy Arheologiya ins¬titutymen birlese Otyrar ónirining arheologiyalyq eskertkishterin zert¬teu júmystaryna túraqty qatysuda. 1989 jyly muzey Mynshúnqyr sheberhanasyna derbes qazba jú¬mysyn jýrgizdi, búl júmys Qonyr¬tóbe shyny óndirisinde, Kókmardan sheberhanasynda, Otyrar shahriys¬tanyndaghy HIV-HV gh.gh. sarayynda jalghasyn tapty.
Muzey qyzmetkerleri Otyrar ónirining búryn-sondy belgisiz bop kelgen tarihiy-mәdeny múralaryn tauyp, zertteu júmystaryn 2002-2003 jyly alghash ret qoghamdyq ne¬gizde, 2004 jyldyng kýzinen arnayy arheologiyalyq barlau ekspedisiyasy negizinde jalghastyryp keledi. Ar¬heologiyalyq barlau júmystarynyng nәtiyjesinde alpystan astam jana eskertkishterdi anyqtap, joba-syz¬basyn syzyp, suretke týsirip, ghyly¬my qújatyn jasady. Búrynghy en¬bekterde tórtkýl tiptes qorghan qa¬maldar, kóp qúdyqty kәriz sulandyru jýieleri, tas betine oiyp jazghan jazu men tanba belgiler, alghashqy adamdar túraghy bolghan ýngirler, tastan ýiilgen obalar, tastardy tórt búryshty etip qalaghan zirattar, tasqa oiyp jasaghan toghyz qúmalaq taqtasy, ejelgi januar¬lardyng tasqa ainalghan sýiekteri siyaqty eskertkishter jayly maghlú¬mattar joq bolatyn. Jana eskert¬kishterding ashyluy ólke tarihyna tyng janalyqtar qosyp, jana pikirler qalyptasuda. Endi Otyrar ónirining eskertkishterin jana baghytta qayta taldap, zerdeleu jәne olardy býlinuden saqtau qajettiligi tuyndady. 2001-2004 jyldary Otyrartóbe jәne Qonyrtóbe, Qúi¬ryqtóbede jýrgizilgen YuNESKO júmystaryna muzey qyzmetkerleri belsene aralasty.
Úly Jibek jolynyng kýre ta¬myrynda ornalasqan Otyrar ól¬ke¬sining tarihiy-mәdeny múralary Qa¬zaqstannyng ortaghasyrlyq ta¬riy¬hyn tanyp-bilude manyzy zor.
2005 jyldan beri Otyrar qalasynyng ornynda arshylghan tarihy oryndardy qayta qalpyna keltiru júmystary qolgha alynyp, sonyng nәtiyjesinde HIV-HV gh.gh. monshasy men qolónershiler she¬berha¬nasy oramynyng ýsteri ja¬bylyp, qayta qalpyna keltiru jú¬mystary jýrgizildi. Júmystardy “Qazrestovrasiya” mekemesining Týrkistan bólimshesining maman¬da¬ry muzey qyzmetkerlerimen bir¬lesip atqardy.
Muzey qyzmetkerleri sonymen qatar óz sala¬lary boyynsha 2005-2008 jyl¬dary kóp¬tegen jaqsy is¬terge qol jet¬¬kizdi. Oty¬rar óni¬rining kóne ta¬rihyn, etno¬gra¬¬fiya¬syn na¬siy¬hat¬tauda, es¬kert¬kishterdi qor¬ghauda, mu¬zey¬degi jәdi¬ger¬ler¬di elge ta¬ny¬tuda týrli gazet-jurnal betterinde 20-dan astam ghy¬lymiy-tanym¬dyq, 14 ghy¬lymy zert¬teu maqala¬la¬ry, 10-nan as¬tam ghylymy ki¬tap, alibom, jinaq, ensiy¬klo¬pediyalyq ki¬¬taptardy, 20-dan astam ghy¬lymy esep¬terdi, 200-den astam ghylymi, ghylymiy-ta¬nymdyq ma¬qa¬lalardy bas¬pa betine shy¬ghar¬dy. Búlardyng belsendi avtorlary A.Júma¬shov, N.Al¬dabergenov, S.Ah¬met, S.Aqyl¬bek, A.Júmashova, E.Esjan¬dar. Muzey qyzmet¬kerleri res¬publika kóleminde ótetin ghylymy konferen¬siya¬lar men seminarlargha jәne Á.Marghúlan atyndaghy Arheo¬logiya instituty úiymdas¬ty¬ratyn jyl sayynghy halyq¬aralyq “Marghúlan oqula¬ryna” qatysyp keledi.
Qazirgi kezde muzeyde Jú¬ma¬shova Aqlima kandidattyq diys¬sertasiya qorghasa, muzey qyzmet¬kerleri S.Ahmet, S.Aqyl¬bek, E.Es¬jandar izdenushi retinde ghy¬ly¬my júmystaryn jalghas¬tyryp otyr. Muzey qyz¬met¬kerleri S.Aqyl¬bek Resey as¬tanasy Mәs¬keu, S.Pәrmen¬qúl Sankt-Peter¬burg qala¬la¬rynda bi¬lim almasu ghyly¬miy-prak¬tikalyq aptalyqta oqyp keldi. 2005 jyly muz¬ey újy¬my D. Gaydinmen bir¬¬lese Oty¬rar qoryq-mu¬¬¬zeyi jәne Otyrar qala¬shy¬ghy men onyng ai¬na¬lasyn¬daghy es¬kert¬kishter jó¬ninde muli¬tiymediyalyq prezen¬tasiya jasady.
Otyrar audanynyng kóne ta¬rihy men qazirgi kezenin qamtyghan “Otyrar ensiklo¬pediyasy” kita¬byna muzey újymy 100-den astam ma¬qala men arheologiyalyq karta syzbasy, eskertkishter tizimi, 30-dan astam jәdigerler suretin berdi.
Muzey diyrektory N.Aldaber¬genov akademik K.Baypaqovpen birlese jazghan “Otyrar alqaby” atty týrli-týsti kitap alibomy jәne professor U. Shәlekenov¬pen birlese jazghan “Aqtóbe” kitap alibomy Týrkiyanyng Ankara qala¬syndaghy baspadan shygharyldy.
Muzeyding bólim mengerushisi A.Júmashev pen senator Q.Ay¬tahanov birlese jazghan “Taushen”, sonday-aq “Otyrar jәdigeri”, agha ghylymy qyzmetker E.Esjan men S.Ah¬metting “Otyrar eskertkish¬teri” atty kitaptary jәne K.Bay¬paqov, D.Voyakiyn, S. Aqylbek¬ter¬ding “Kókmardan” alibom kitaby oqyr¬mandar qolyna tiydi. Sony¬men qatar Otyrar audanynyng tarihiy-mәdeny eskertkishter jiy¬naghy jaryqqa shyqsa, muzeyding bólim mengerushisi E.Shoqay, agha ghylymy qyzmetker S.Aldaber¬genov, N.Ámze “Otyrar memle¬kettik arheologiyalyq qoryq-muzeyi” jәne “eskertkishter” kalendaryn, N.Aldabergenov, S.Ahmet, E.Esjan “Otyrardyng altyn qazynasy” atty bukletter men plakat kartalardy kóp¬shilikke úsyndy.
El ishindegi halyq-múrasyn jinastyryp, saqtau men nasihat¬tauda da birshama jaqsy ister atqaryldy. Songhy eki jyl ishinde halyq qolynan 100-den astam, qazba júmystarynyng barysynda 500-de juyq jәdigerler muzey qoryna jinaqtaldy.
Muzeyding maqsaty – osynday tarihy múralarymyzdy saqtau, jinaqtau, zertteu, olardyng jәdi¬gerlerin halyqqa kórsetip keninen nasihattau.

S.AHMET, Otyrar memlekettik arheologiyalyq qoryq-muzeyi diyrektorynyng orynbasary,
«Egemen Qazaqstan» gazeti 2 shilde 2009 jyl