Keyde eng ýlken soghystar eshqanday oq atylmastan ótedi. Jarylys pen tankterding ornyna – kino men muzyka, til men sәn, bilim men iydeologiya sóileydi. Býgingi jahandanu dәuirinde mәdeniyet tek últtyng jany emes, sonymen birge — sayasy qaru, ekonomikalyq resurs jәne geosayasy yqpaldyng tetigi.

Al búl qúral kimning qolynda? Qay mәdeniyet ýstem, qaysysy shettetilgen? Búl súraqtardyng jauaby bizdi Úly derjavalar men ýshinshi әlem arasyndaghy mәdeny ýstemdik ýshin kýres dep atalatyn ýlken beynege әkeledi.

Tarihtan taghylym: otarlyq biylik pen mәdeniyet

Tarihtaghy әrbir otarlyq jýie aldymen jer men baylyqty emes, sanany jaulap alugha tyrysty. Jerindi tartyp aludan búryn – tilindi, dinindi, ónerindi, әdebiyetindi shetke yghystyrdy. Fransuz nemese aghylshyn otarshyldaryna qaru emes, óz tilinde oilaytyn jergilikti elita kerek boldy. Osylaysha, últtyng óz bolmysy ózine beytanys kýige týsti.

Mәdeniyet – búl últtyng ózin ózi týsinu tәsili. Al eger sol mәdeniyetting ornyna bóten, biraq jarqyraghan ózge bir mәdeniyet úsynylsa – әlsizder sony qabyldaugha mәjbýr bolady. Búl – «mәdeny ýstemdik» dep atalady. Ol – ýnsiz, biraq óte yqpaldy kýsh.

«Júmsaq kýsh» nemese mәdeny ekspansiya

XX ghasyrda búl qúbylys jana ataugha ie boldy – júmsaq kýsh (soft power). Búl úghymdy alghash úsynghan amerikalyq sayasattanushy Djozef Nay mәdeniyet pen iydeologiyany — halyqaralyq qatynastaghy kýshting erekshe formasy retinde sipattady. Yaghni, bir el basqa elge kýsh kórsetpey-aq, óz qúndylyqtaryn tartymdy ete otyryp, sol elding baghytyn ózgerte alady.

Qyrghiy-qabaq soghys kezinde AQSh pen KSRO arasyndaghy kýres tek yadrolyq arsenalmen emes, mәdeny iydeyalarmen de jýrdi. Kenes Odaghy — balet, klassikalyq muzyka, ghylymiy-fantastikalyq әdebiyet, júmysshy beynesi arqyly әlemge jana qogham ýlgisin úsyndy. Al Amerika — Gollivud, djaz, individualizm jәne «bostandyq» úghymy arqyly әser etti.

Biraq búl tek iydeyalar jarysy emes edi — búl tәuelsizdigin endi ghana alghan ýshinshi әlem elderi ýshin jol tandaudyng kýrdeli prosesi bolatyn. Qay modelige eremiz? Kimdi ýlgi etemiz? Qay mәdeniyet bizdi algha jeteleydi?

Ýshinshi әlem — tek maydan alany ma, әlde jana órkeniyet kózi me?

Kóp jaghdayda ýshinshi әlem elderi — Afrika, Aziya, Latyn Amerikasy men postkenestik kenistik — syrtqy yqpaldyng nysany ghana bolyp keldi. Biraq songhy onjyldyqta búl elder óz bolmystaryn qayta tabugha tyrysuda.

Jas jazushylar óz tilinde jaza bastady. Rejisserler óz qoghamynyng ishki qayshylyqtaryn kórsetti. Suretshiler men muzykanttar foliklor men zamanauy stilidi biriktirip, jana mәdeny forma jasay bastady.

Batys pen Shyghystyng arasyndaghy bәsekelestik dәuirinde ýshinshi әlem ózine tәn jol izdeude. Búl jol — mәdeny qarsylyq joly, yaghny otarlyq sana men kóshirmelik stiliden arylyp, bolmysqa oralu, biraq ol bolmysty janasha sóiletu joly.

Sifrlyq dәuirdegi jana maydan

Býginde mәdeny ekspansiya tipti kórinbeytin formada jýrip jatyr. Netflix, TikTok, Spotify siyaqty platformalar arqyly mәdeny mazmún, maghyna býkil әlemge erkin taralady. Biraq búl erkindik degenimiz — tandaudyng kóptigi ghana emes, yqpaldyng artuy. Mysaly, 10 jastaghy afrikalyq nemese qazaq balasynyng smartfonynda qanday kontent basym? Ol qanday tilde әn tyndap, qanday kinomen ósip jatyr?

Mine, osy súraqtargha jauap bere otyryp, biz shyn mәninde kimning yqpalynda ekenimizdi týsinemiz. Sondyqtan búl mәdeniyet maydany – tek ótkenning emes, bolashaqtyng da kýresi.

Qorytyndy: mәdeniyet – kimning qolynda bolsa, bolashaq soghan tiyesili

Mәdeniyet tek óner men әdebiyet emes — ol qúndylyqtar jiyntyghy. Ol – biz qalay oilaymyz, nege senemiz, bolashaqty qalay elestetemiz degen súraqtardyng jauaby. Úly derjavalar osy mәdeny qúraldar arqyly bolashaqtyng beynesin qalyptastyrghysy keledi. Al ýshinshi әlem elderining basty kýresi – sol bolashaqta óz oryndaryn ózderi anyqtau.

Búl ýshin kerek nәrse – mәdeny sergektik. Yaghni, syrttan kelgen mәdeniyetti beysanaly qabyldamay, óz bolmysymyzben súryptap, iygeru, óz ýnimizdi joghaltpay, әlemdik dialogqa qosylu.

Sebebi, kimning mәdeniyeti sóilese — sol bolashaqtyng tarihyn jazady.

Shynghys Ergóbek,

Temirbek Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng oqu jәne oqu-әdistemelik júmystar jónindegi prorektory

Abai.kz