Niutonnyng tartylys zanyn eske alsaq. Ol zang boyynsha tabighattaghy kez kelgen tiri, ne óli materiya bir-birine tartylyp, bir-birine әser ete alady. Mәselen, adamdardy alayyq. Olar ózderining sheshen, kórkem sózderi arqyly ekinshi bir adamdy ózine tartyp, oghan belgili bir dәrejede әser etedi (ony jylatady, kýldiredi, múnaytady t.b.). Adamdar ishinde búl zan, әsirese, danqy shyqqan túlghalarda bolady. Bir konsertte әnshilerden qúralghan top ózining múndy әnimen myndaghan kórermenge әser etip, olardyng kózderine jas ýiirdi («SÁT» triosy «Qayter edik ómirge kelmegende...»).

QazÚU-dyng ayaldamasynda qoghamdyq kólik kýtip túrghan edim. Sol kezde  bir student kelip «Bayt(ú)rsynov(a)» kóshesine qalay barugha bolatyndyghyn súrady, oghan jol siltep jiberdim. Biraq әlgi student kóshening atyn qazaqsha aitty ma, әlde oryssha aitty ma? Týsiniksiz bolyp qaldy.

Ózim kýtken 105-shi avtobusqa minip,  «Sayahat» avtobeketine bara jattym. Avtobus ishi lyq toly adamdar. Deni studentter. Artqy esiginde túrghan qazaq konduktor kóshelerding attaryn ret retimen dauystap atap jatyr: «Timiryazeva - Bayt(ú)rsynov(a)», «Bayt(ú)rsynov(a) - S(ә)tbaev(a)», «Bayt(ú)rsynov(a) - Abaya», «Abaya - Jelto(q)san», t.b. Konduktor qazaqsha aityp jatyr ma, әlde oryssha ma? Anghara almaysyn. Tildi shúbarlatyp jatyr. Oryssha bolsa «Bayt(u)rsynov(a)», qazaqsha bolsa «Bayt(ú)rsynov» bolmay ma? Dúrysy osy.

Niutonnyng tartylys zanyn eske alsaq. Ol zang boyynsha tabighattaghy kez kelgen tiri, ne óli materiya bir-birine tartylyp, bir-birine әser ete alady. Mәselen, adamdardy alayyq. Olar ózderining sheshen, kórkem sózderi arqyly ekinshi bir adamdy ózine tartyp, oghan belgili bir dәrejede әser etedi (ony jylatady, kýldiredi, múnaytady t.b.). Adamdar ishinde búl zan, әsirese, danqy shyqqan túlghalarda bolady. Bir konsertte әnshilerden qúralghan top ózining múndy әnimen myndaghan kórermenge әser etip, olardyng kózderine jas ýiirdi («SÁT» triosy «Qayter edik ómirge kelmegende...»).

QazÚU-dyng ayaldamasynda qoghamdyq kólik kýtip túrghan edim. Sol kezde  bir student kelip «Bayt(ú)rsynov(a)» kóshesine qalay barugha bolatyndyghyn súrady, oghan jol siltep jiberdim. Biraq әlgi student kóshening atyn qazaqsha aitty ma, әlde oryssha aitty ma? Týsiniksiz bolyp qaldy.

Ózim kýtken 105-shi avtobusqa minip,  «Sayahat» avtobeketine bara jattym. Avtobus ishi lyq toly adamdar. Deni studentter. Artqy esiginde túrghan qazaq konduktor kóshelerding attaryn ret retimen dauystap atap jatyr: «Timiryazeva - Bayt(ú)rsynov(a)», «Bayt(ú)rsynov(a) - S(ә)tbaev(a)», «Bayt(ú)rsynov(a) - Abaya», «Abaya - Jelto(q)san», t.b. Konduktor qazaqsha aityp jatyr ma, әlde oryssha ma? Anghara almaysyn. Tildi shúbarlatyp jatyr. Oryssha bolsa «Bayt(u)rsynov(a)», qazaqsha bolsa «Bayt(ú)rsynov» bolmay ma? Dúrysy osy.

Álgi menen «Bayt(ú)rsynov(a)» kóshesin súraghan student esime týsip ketti. Ol beysharada jazyq joq eken dedim, ishimnen. Men otyrghan avtobusta shamamen 30-40 adam bar edi. Onyng 20-dan astamy studentter. Konduktor kóshe ataularyn qate aitu arqyly osy adamdardyng barlyghyna әser etip jatyr. Adamdardyng qúlaqtaryna qate ataular jattaluda (bir nәrsening atauyn kýnde esty bergen son, ol әlbette jattalyp qalady). Al,  qate aitylghan «Bayt(ú)rsynov(a)» atauyn bir jýriste konduktordyng on shaqty ret ataghanyn bayqadym. Osylaysha bir konduktor jýzdegen, tipti myndaghan studentterge әser etip, tilderin shúbarlandyryp jatyr. Búl bir ghana mysal.

Almaty qalasyndaghy qoghamdyq kólikting sany qansha ekendigin júmys jasaytynyn Almaty qalasynyng resmy saytynan izdep taba almadyq. Sondyqtan qansha qoghamdyq kólikter bar ekenin bilu ýshin boljam jasaugha tura keldi. Mәselen, QazÚU ayaldamasyna toqtaytyn 45-shi avtobus әr 5 minut sayyn ótip túrady. Onyng bastapqy ayaldamasynan songhy ayaldamasyna deyin jetu uaqyty shamamen 1 (60 miyn) saghat dep eseptesek, Almaty qalasy boyynsha 105-shi avtobustyn  sany 12-ge jetedi eken (60:5=12). Osy mysaldan-aq, qalamyzda mynnan asa qoghamdyq kólikter júmys jasaytynyn anghardyq. Trolleybus, tramvay jәne validatorly avtobustardy eseptemey, naqty konduktor arqyly júmys jasaytyn myng avtobusty ghana esepke shygharamyz. Birde, konduktormen әngimelesu arqyly, kýnine bir avtobus 70 myng tenge payda tabatynyn estigen edim. Jol aqysy 50 tenge ekenin eskersek, kýnine bir avtobusqa 1400 adam otyrady eken (70000:50=1400). Bir avtobusqa bir adam 2-3 retten otyratynyn oilasaq, kýnine bir avtobusqa naqty 500 adam otyratyny belgili bolady. Áriyne, orta eseppen.

«Ma(q)ataev(a)», «(Á)uezov(a)», «Jandosov(a)», «Rys(q)úlov(a)», «S(ә)tbaev(a)», «No(gh)aybaev(a)», «(Q)onaev(a)», «Bayza(q)ov(a)», «B(ó)keyhanov(a)», «(Q)ayyrbekov(a)», «(Q)aldaya(q)ov(a)», «(Q)arasay batyr(a), «B(ó)genbay batyr(a), «(Á)ytiyev(a)» t.b. kóshelerdi qate  ataytyn adamdar kóbeyip ketti. Áriyne, búl esimder men tekter әielderge tiyisti bolsa atau dúrys bolatyn edi. Biraq onyng barlyghy da qazaqqa belgili túlghalardyn, er adamdardyng esimderi men tekteri. Qazaq ýshin qyzmet etken búl túlghalardyng esimderin shúbarlandyrghansha, ony oryssha aitqan әldeqalay jaqsyraq. Endeshe belgili túlghalardyng esimimen atalatyn kóshelerdi halyqtyng qate aituyna kimder ýlgi bolyp jatyr? Ol, әriyne, konduktorlar. Kýn sayyn avtobusqa mingen halyqtyng miyna osylay qate ataulardy qúya bergen son, osynday qate ataulardy kýnde tynday bergennen keyin eng sauatty filologynnyng ózi janylysa bastaydy (avtobustaghy 30-40 adamgha 1 konduktor әser etude). Al studentter men oqushylardy aitpasa da bolady. Bir avtobusqa kýnine 500 adam minetin bolsa, myng avtobusqa jarty million adam otyrady eken. Osylaysha, kýn sayyn jarty million adamnyng sauatsyz boluyna konduktorlarymyz óz әserin tiygizip jatyr. Áriyne, konduktorlardyng bәrin de sauatsyz dep aita almaymyz. Biraq basym bóligi kóshe ataularyn әlgindey qate ataytynyna kózimiz jetti.

Almaty qalasynda bir jarym million adam túrady. Mәlimetterge sýiensek, 3 adamgha bir kólikten tura keledi eken. Sonda jarty million adamnyng óz kólikteri bar, qoghamdyq kólikterdi paydalanbaydy degen sóz. Al qalghan 1 million halyq she?

Qoghamdyq kólikterdi, kóbinese studentter paydalanatynyn aittyq. Ol studentter auyldan, ana tilimizding qaymaghy búzylmaghan jerden keledi. Qalada ózgelerge eliktep oryssha ýirene bastaydy. Álgindey konduktorlardan kóshe ataularyn qate aitudy ýirenedi. Osylaysha ana tilin shúbarlandyra bastaydy. Býgingi student - ertengi әke, ertengi ana. Olar elimizding abyroyyn asqaqtatatyn bolashaq azamattar. Endeshe bolashaq azamattarymyzdy qalay sauatsyzdandyryp jatqanymyzdy oilayyq.

Bir adam myng adamgha, myng adam million adamgha әser etedi. Sonda bir adam myng adamnyn, myng adam million adamnyng qate, sauatsyz sóileuine kesiri tiide. Osy  zandy ondy paydalanu ýshin ne isteuimiz kerek? Áriyne, konduktorlarymyzdy sauattandyru kerek. Sonda bir adam myng adamnyn, myng adam million adamnyng sauatty boluyna әser etedi. Osylaysha halyqtyng sauattylyghyn arttyra alamyz. Tartylys zany - konstitusiyada jazylmaghan zan. Ol - tabighattyng óz ishindegi zany. Endeshe, tabighat zanyn tilimizding týzeluine paydalanayyq

Dinmúhamed Anarbekúly

2-kurs studenti

http://www.mtdi.kz sayty