نيۋتوننىڭ تارتىلىس زاڭىن ەسكە الساق. ول زاڭ بويىنشا تابيعاتتاعى كەز كەلگەن ءتىرى، نە ءولى ماتەريا ءبىر-بىرىنە تارتىلىپ، ءبىر-بىرىنە اسەر ەتە الادى. ماسەلەن، ادامداردى الايىق. ولار وزدەرىنىڭ شەشەن، كوركەم سوزدەرى ارقىلى ەكىنشى ءبىر ادامدى وزىنە تارتىپ، وعان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەر ەتەدى (ونى جىلاتادى، كۇلدىرەدى، مۇڭايتادى ت.ب.). ادامدار ىشىندە بۇل زاڭ، اسىرەسە، داڭقى شىققان تۇلعالاردا بولادى. ءبىر كونتسەرتتە انشىلەردەن قۇرالعان توپ ءوزىنىڭ مۇڭدى انىمەن مىڭداعان كورەرمەنگە اسەر ەتىپ، ولاردىڭ كوزدەرىنە جاس ءۇيىردى («ءسات» تريوسى «قايتەر ەدىك ومىرگە كەلمەگەندە...»).

قازۇۋ-دىڭ ايالداماسىندا قوعامدىق كولىك كۇتىپ تۇرعان ەدىم. سول كەزدە  ءبىر ستۋدەنت كەلىپ «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا)» كوشەسىنە قالاي بارۋعا بولاتىندىعىن سۇرادى، وعان جول سىلتەپ جىبەردىم. بىراق الگى ستۋدەنت كوشەنىڭ اتىن قازاقشا ايتتى ما، الدە ورىسشا ايتتى ما؟ تۇسىنىكسىز بولىپ قالدى.

ءوزىم كۇتكەن 105-ءشى اۆتوبۋسقا ءمىنىپ،  «ساياحات» اۆتوبەكەتىنە بارا جاتتىم. اۆتوبۋس ءىشى لىق تولى ادامدار. دەنى ستۋدەنتتەر. ارتقى ەسىگىندە تۇرعان قازاق كوندۋكتور كوشەلەردىڭ اتتارىن رەت رەتىمەن داۋىستاپ اتاپ جاتىر: «تيميريازەۆا - بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا)»، «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا) - س(ا)تباەۆ(ا)»، «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا) - ابايا»، «ابايا - جەلتو(ق)سان»، ت.ب. كوندۋكتور قازاقشا ايتىپ جاتىر ما، الدە ورىسشا ما؟ اڭعارا المايسىڭ. ءتىلدى شۇبارلاتىپ جاتىر. ورىسشا بولسا «بايت(ۋ)رسىنوۆ(ا)»، قازاقشا بولسا «بايت(ۇ)رسىنوۆ» بولماي ما؟ دۇرىسى وسى.

نيۋتوننىڭ تارتىلىس زاڭىن ەسكە الساق. ول زاڭ بويىنشا تابيعاتتاعى كەز كەلگەن ءتىرى، نە ءولى ماتەريا ءبىر-بىرىنە تارتىلىپ، ءبىر-بىرىنە اسەر ەتە الادى. ماسەلەن، ادامداردى الايىق. ولار وزدەرىنىڭ شەشەن، كوركەم سوزدەرى ارقىلى ەكىنشى ءبىر ادامدى وزىنە تارتىپ، وعان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەر ەتەدى (ونى جىلاتادى، كۇلدىرەدى، مۇڭايتادى ت.ب.). ادامدار ىشىندە بۇل زاڭ، اسىرەسە، داڭقى شىققان تۇلعالاردا بولادى. ءبىر كونتسەرتتە انشىلەردەن قۇرالعان توپ ءوزىنىڭ مۇڭدى انىمەن مىڭداعان كورەرمەنگە اسەر ەتىپ، ولاردىڭ كوزدەرىنە جاس ءۇيىردى («ءسات» تريوسى «قايتەر ەدىك ومىرگە كەلمەگەندە...»).

قازۇۋ-دىڭ ايالداماسىندا قوعامدىق كولىك كۇتىپ تۇرعان ەدىم. سول كەزدە  ءبىر ستۋدەنت كەلىپ «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا)» كوشەسىنە قالاي بارۋعا بولاتىندىعىن سۇرادى، وعان جول سىلتەپ جىبەردىم. بىراق الگى ستۋدەنت كوشەنىڭ اتىن قازاقشا ايتتى ما، الدە ورىسشا ايتتى ما؟ تۇسىنىكسىز بولىپ قالدى.

ءوزىم كۇتكەن 105-ءشى اۆتوبۋسقا ءمىنىپ،  «ساياحات» اۆتوبەكەتىنە بارا جاتتىم. اۆتوبۋس ءىشى لىق تولى ادامدار. دەنى ستۋدەنتتەر. ارتقى ەسىگىندە تۇرعان قازاق كوندۋكتور كوشەلەردىڭ اتتارىن رەت رەتىمەن داۋىستاپ اتاپ جاتىر: «تيميريازەۆا - بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا)»، «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا) - س(ا)تباەۆ(ا)»، «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا) - ابايا»، «ابايا - جەلتو(ق)سان»، ت.ب. كوندۋكتور قازاقشا ايتىپ جاتىر ما، الدە ورىسشا ما؟ اڭعارا المايسىڭ. ءتىلدى شۇبارلاتىپ جاتىر. ورىسشا بولسا «بايت(ۋ)رسىنوۆ(ا)»، قازاقشا بولسا «بايت(ۇ)رسىنوۆ» بولماي ما؟ دۇرىسى وسى.

الگى مەنەن «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا)» كوشەسىن سۇراعان ستۋدەنت ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. ول بەيشارادا جازىق جوق ەكەن دەدىم، ىشىمنەن. مەن وتىرعان اۆتوبۋستا شامامەن 30-40 ادام بار ەدى. ونىڭ 20-دان استامى ستۋدەنتتەر. كوندۋكتور كوشە اتاۋلارىن قاتە ايتۋ ارقىلى وسى ادامداردىڭ بارلىعىنا اسەر ەتىپ جاتىر. ادامداردىڭ قۇلاقتارىنا قاتە اتاۋلار جاتتالۋدا ء(بىر نارسەنىڭ اتاۋىن كۇندە ەستي بەرگەن سوڭ، ول البەتتە جاتتالىپ قالادى). ال،  قاتە ايتىلعان «بايت(ۇ)رسىنوۆ(ا)» اتاۋىن ءبىر جۇرىستە كوندۋكتوردىڭ ون شاقتى رەت اتاعانىن بايقادىم. وسىلايشا ءبىر كوندۋكتور جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان ستۋدەنتتەرگە اسەر ەتىپ، تىلدەرىن شۇبارلاندىرىپ جاتىر. بۇل ءبىر عانا مىسال.

الماتى قالاسىنداعى قوعامدىق كولىكتىڭ سانى قانشا ەكەندىگىن جۇمىس جاسايتىنىن الماتى قالاسىنىڭ رەسمي سايتىنان ىزدەپ تابا المادىق. سوندىقتان قانشا قوعامدىق كولىكتەر بار ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن بولجام جاساۋعا تۋرا كەلدى. ماسەلەن، قازۇۋ ايالداماسىنا توقتايتىن 45-ءشى اۆتوبۋس ءار 5 مينۋت سايىن ءوتىپ تۇرادى. ونىڭ باستاپقى ايالداماسىنان سوڭعى ايالداماسىنا دەيىن جەتۋ ۋاقىتى شامامەن 1 (60 مين) ساعات دەپ ەسەپتەسەك، الماتى قالاسى بويىنشا 105-ءشى اۆتوبۋستىڭ  سانى 12-گە جەتەدى ەكەن (60:5=12). وسى مىسالدان-اق، قالامىزدا مىڭنان اسا قوعامدىق كولىكتەر جۇمىس جاسايتىنىن اڭعاردىق. تروللەيبۋس، ترامۆاي جانە ۆاليداتورلى اۆتوبۋستاردى ەسەپتەمەي، ناقتى كوندۋكتور ارقىلى جۇمىس جاسايتىن مىڭ اۆتوبۋستى عانا ەسەپكە شىعارامىز. بىردە، كوندۋكتورمەن اڭگىمەلەسۋ ارقىلى، كۇنىنە ءبىر اۆتوبۋس 70 مىڭ تەڭگە پايدا تاباتىنىن ەستىگەن ەدىم. جول اقىسى 50 تەڭگە ەكەنىن ەسكەرسەك، كۇنىنە ءبىر اۆتوبۋسقا 1400 ادام وتىرادى ەكەن (70000:50=1400). ءبىر اۆتوبۋسقا ءبىر ادام 2-3 رەتتەن وتىراتىنىن ويلاساق، كۇنىنە ءبىر اۆتوبۋسقا ناقتى 500 ادام وتىراتىنى بەلگىلى بولادى. ارينە، ورتا ەسەپپەن.

«ما(ق)اتاەۆ(ا)»، «(ا)ۋەزوۆ(ا)»، «جاندوسوۆ(ا)»، «رىس(ق)ۇلوۆ(ا)»، «س(ا)تباەۆ(ا)»، «نو(ع)ايباەۆ(ا)»، «(ق)وناەۆ(ا)»، «بايزا(ق)وۆ(ا)»، «ب(و)كەيحانوۆ(ا)»، «(ق)ايىربەكوۆ(ا)»، «(ق)الدايا(ق)وۆ(ا)»، «(ق)اراساي باتىر(ا), «ب(و)گەنباي باتىر(ا), «(ا)يتيەۆ(ا)» ت.ب. كوشەلەردى قاتە  اتايتىن ادامدار كوبەيىپ كەتتى. ارينە، بۇل ەسىمدەر مەن تەكتەر ايەلدەرگە ءتيىستى بولسا اتاۋ دۇرىس بولاتىن ەدى. بىراق ونىڭ بارلىعى دا قازاققا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ، ەر ادامداردىڭ ەسىمدەرى مەن تەكتەرى. قازاق ءۇشىن قىزمەت ەتكەن بۇل تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىن شۇبارلاندىرعانشا، ونى ورىسشا ايتقان الدەقالاي جاقسىراق. ەندەشە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشەلەردى حالىقتىڭ قاتە ايتۋىنا كىمدەر ۇلگى بولىپ جاتىر؟ ول، ارينە، كوندۋكتورلار. كۇن سايىن اۆتوبۋسقا مىنگەن حالىقتىڭ ميىنا وسىلاي قاتە اتاۋلاردى قۇيا بەرگەن سوڭ، وسىنداي قاتە اتاۋلاردى كۇندە تىڭداي بەرگەننەن كەيىن ەڭ ساۋاتتى فيلولوگىڭنىڭ ءوزى جاڭىلىسا باستايدى (اۆتوبۋستاعى 30-40 ادامعا 1 كوندۋكتور اسەر ەتۋدە). ال ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلاردى ايتپاسا دا بولادى. ءبىر اۆتوبۋسقا كۇنىنە 500 ادام مىنەتىن بولسا، مىڭ اۆتوبۋسقا جارتى ميلليون ادام وتىرادى ەكەن. وسىلايشا، كۇن سايىن جارتى ميلليون ادامنىڭ ساۋاتسىز بولۋىنا كوندۋكتورلارىمىز ءوز اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ارينە، كوندۋكتورلاردىڭ ءبارىن دە ساۋاتسىز دەپ ايتا المايمىز. بىراق باسىم بولىگى كوشە اتاۋلارىن الگىندەي قاتە اتايتىنىنا كوزىمىز جەتتى.

الماتى قالاسىندا ءبىر جارىم ميلليون ادام تۇرادى. مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 3 ادامعا ءبىر كولىكتەن تۋرا كەلەدى ەكەن. سوندا جارتى ميلليون ادامنىڭ ءوز كولىكتەرى بار، قوعامدىق كولىكتەردى پايدالانبايدى دەگەن ءسوز. ال قالعان 1 ميلليون حالىق شە؟

قوعامدىق كولىكتەردى، كوبىنەسە ستۋدەنتتەر پايدالاناتىنىن ايتتىق. ول ستۋدەنتتەر اۋىلدان، انا ءتىلىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلماعان جەردەن كەلەدى. قالادا وزگەلەرگە ەلىكتەپ ورىسشا ۇيرەنە باستايدى. الگىندەي كوندۋكتورلاردان كوشە اتاۋلارىن قاتە ايتۋدى ۇيرەنەدى. وسىلايشا انا ءتىلىن شۇبارلاندىرا باستايدى. بۇگىنگى ستۋدەنت - ەرتەڭگى اكە، ەرتەڭگى انا. ولار ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتاتىن بولاشاق ازاماتتار. ەندەشە بولاشاق ازاماتتارىمىزدى قالاي ساۋاتسىزداندىرىپ جاتقانىمىزدى ويلايىق.

ءبىر ادام مىڭ ادامعا، مىڭ ادام ميلليون ادامعا اسەر ەتەدى. سوندا ءبىر ادام مىڭ ادامنىڭ، مىڭ ادام ميلليون ادامنىڭ قاتە، ساۋاتسىز سويلەۋىنە كەسىرى تيۋدە. وسى  زاڭدى وڭدى پايدالانۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ارينە، كوندۋكتورلارىمىزدى ساۋاتتاندىرۋ كەرەك. سوندا ءبىر ادام مىڭ ادامنىڭ، مىڭ ادام ميلليون ادامنىڭ ساۋاتتى بولۋىنا اسەر ەتەدى. وسىلايشا حالىقتىڭ ساۋاتتىلىعىن ارتتىرا الامىز. تارتىلىس زاڭى - كونستيتۋتسيادا جازىلماعان زاڭ. ول - تابيعاتتىڭ ءوز ىشىندەگى زاڭى. ەندەشە، تابيعات زاڭىن ءتىلىمىزدىڭ تۇزەلۋىنە پايدالانايىق

دىنمۇحامەد اناربەكۇلى

2-كۋرس ستۋدەنتى

http://www.mtdi.kz سايتى