"Qazaqtyng sózin" qazaqtan artyq aitpasa, kem aitpaytyn bir adam bar. Ol - Gerolid Beliger. Qazaqtyng sózi, qazaqtyng mәdeniyeti, qazaqtyng әdebiyeti, tipti, qazaqtyng bolmysy Geraghannyng shygharmalarynan da, BAQ betterinde aityp jýrgen oi-pikirlerinen de aiqyn angharylyp túrady. Sonyng dәleli retinde Geraghannyng taghy bir jinaghy jaryq kórdi. Salmaghy auyr, kólemi de az emes, jana jinaq "Kazahskoe slovo" dep atalghan eken. Ótkende osy jinaqtyng negizinde "Aytpark" pikir-sayys kluby jazushymen kezdesu ótkizgen. Sol kezdesuden keyin biz de kitap tónireginde Geraghana birer saual tastadyq.
- Geragha, "Kazahskoe slovo" jaryq kóripti. Kitabynyzdy shygharushylar ózderi kelip, "sizding kitabynyzdy shygharayyq" degen arnayy úsynys jasady ma? Álde búl kitabynyz mereytoydyng aldyndaghy dayyndyq pa?
- Mereytoy jóninde әngime joq.
- Keybir aqparat qúraldarynda "Geraghannyng 75-jyldyq mereytoyy qarsanynda jaryq kórdi" dep berilgen eken.
- Solay dep jýr me? Ózderi solay oilaghan shyghar. Jalpy, ózim olay aityp jýrgen joqpyn. Mereytoygha pәlendey mәn berip te jýrgem joq. Myna kitaptyng syrtynda "Glas naroda" degen jazu bar. Ózderi dәl osynday atpen jurnal da shygharady. Olardyng jekemenshik baspasy bar ma, joq pa, bilmeymin. Áyteuir solardan Aytolqyn degen kelinshek pen Erlan degen bir azamat keldi. "Biz kitap shygharushy edik. Sizding de kitabynyzdy shygharghymyz keledi" dedi olar maghan. Oghan deyin olar turaly estigen de, kórgen de emespin. Olar mening "Tasjarghan" gazetine shyghyp jýrgen "Pletenie chepuhi" degen oilarymdy oqyp jýrgen eken. Ol mening oilarym, tolghaularym, kórgen-bilgenderim, oqyghan-toqyghandarym, tújyrymdama siyaqty dýniyelerim ghoy. Ádeyi "chepuha" dep qoydym. Biraq, olardyng bәri chepuha emes. Olar mening kókeykesti oilarym edi. Ony chepuha dep eki sebeppen qoyghan edim. Bireui - Gogoliding bir әngimesinde: "Nastoyashaya chepuha tvoritsya v etom svete" delingen bir sóilem bar. Shyndyghynda da, ainalamyzdyng bәri chepuha bolyp ketti ghoy. Gogolige de solay kóringen eken, maghan da solay kórinedi kóp nәrse. Ekinshisi - D.Samoylovtyn: "Pletenie chepuhy lublu" degen sózi bar eken. Osydan baryp tughan nәrse ghoy. Osy eki qalamgerding sózderi maghan oy saldy. Búl tújyrymdamalarym mende dәpter-dәpter bolyp bólinedi. Aldynda eki dәpterim bir jinaq bolyp shyqqan. Al myna kitapqa alty dәpterim endi. Keleshekte on dәpterding tónireginde toqtaymyn ba degen oiym bar. Sol on dәpterdi jeke jinaq qylyp shygharu da oiymda jýr. Búl jinaq eng qajetti kitaptardyng biri bolady degen oidamyn. Álgi eki azamat shygharmalarymdy alyp ketken son, әueli "eki tomdyq shygharmalar jinaghyn shygharayyq" degen toqtamgha kelgen eken. Keyin bәrin bir tomgha jinaqtayyq degen sheshimge kelipti. Búl kitapqa mening "Túiyq su" men "Razlad" degen eki romanym kiripti. Osy eki roman jóninde birer sóz aita keteyin. "Túiyq su" degenimiz - oidan shygharylghan auyldyng aty. Onda toqsanynshy jyldardyng basyndaghy Qazaqstannyng jaghdayy suretteledi. Onyng bәri nemis pen qazaqtyng kózimen suretteledi. Qazaqstannan ketip qalghan nemis on jyldan keyin ózining tughan jerine qayta oralady. Sol nemis qaytyp kelgeninde ne kórdi? On jyldyng ishinde ne ózgerdi degen taqyrypta tolghaulary beriledi. Ekinshi roman "Razlad" - ol býgingi kýndi shertedi. Qazirgi Qazaqstannyng tirligi sóz bolady. Qoghamnyng ydyrauy, otbasynyng ydyrauy, kedey men baydyng arasyndaghy qarama-qayshylyq. Osynyng bәri sol romanda suretteledi. Taghy da eki shaldyng kózimen. Eki shaldyng ekeui de qazaqtyng auylynan shyqqan. Jas kezinen birin-biri biledi. Nemis shaly - mehanizator, ózining baqytyn izdep, ómirding tәuirin izdep, Germaniyagha ketedi. Qazaq shaly bastauysh mektepting múghalimi bolghan. Keyin Almatydaghy bay balasynyng qolyna keledi. Bay balanyng kelbetin Áblyazovtyng beynesinen kóshirdim. Sol romandy oqityn bolsanyz, qazirgi myqty degen azamattardyng bet-beynesin kóre alasyz.
- Qazaqtyng myqtylary degende, býgingi bay qazaqtardyng bet-beynesin aityp otyrsyz ghoy...
- Bet-beynesi, jýris-túrysy, sózderine deyin... Tek familiyalaryn ózgerttim. Biraq, oqyp otyrsanyz, birazyn tanisyz. Altynbekting ólimi, sol kezdegi mitingiler, halyqtyng oi-týisikteri, bәri sol romanda suretteledi. Qysqasy eki shal, bireui - Germaniyadan týnilip, auylgha keledi. Ekinshisi - qazaqtyng shalynyng býgingi qoghamgha degen kózqarasy bayandalady. Ekeui de romannyng sonynda auylyna qaytady. Biraq, bayaghy auyl joq. Kýiregen, qúlaghan. Kólding jaghasynda sýrleumen ekeui qydyryp kele jatyp, bireui ekinshisinen: "Osy sýrleu qayda alyp barady?" dep súraydy. Ekinshisi - "Ne kuda?" dep jauap beredi. "Razladtyn" negizgi oqighasy osy. Búl eki romanda osy kitapqa kirdi. Jalpy, mening jazghan tórt romanym bar. Onyng biri - "Dom skitalisa" dep atalady. Ár adamnyng óz Otany boluy kerek. Nemis tilinde búl "ýisizderding ýii" degen maghyna beredi. Germaniyada ýshinshi ret shyghayyn dep otyr. Mening shygharmalarymda jalghyz nemis aitylmaydy, orys, qazaq, nemis ýsheui qatar jýredi. Meni audarudyng ózi qiyndau. Qazaqtyng problemasy oryssha aitylady, arasynda nemisshe de jýredi. Songhy romanym "Zov" Rollan Seysenbaevtyng "Amanat" degen jurnalynda basylyp shyghatyn boldy. Sosyn búl kitapqa "Kazahskoe slovo" degen mening zertteu enbegim de enip otyr. Onda qazaq tilining baylyghy, tildik qúndylyghy turaly aitylady. Osy essem kitapqa at berip otyr. Sosyn "Auyl" deytin essem bar edi. Sol da enipti. Ózim auylda óstim, qazaqtyng mektebin bitirdim, auyldyng tirligin sóz qylam.
- Sol óziniz ósken auylgha әli baryp túrasyz ba?
- Songhy ret alpysqa tolghanymda bargham. Odan beri on bes jylday bolypty. Auylgha barghan emespin. Biraq, auylmen qarym-qatynasym bar. Auyldan adamdar da kelip túrady.
- Auyl turaly jazghandarynyzdyng kóbi sol elden kelgen adamdardan estigenderiniz boyynsha jazyla ma?
- Estigende de, sol bayaghy ózim kórgen auyl turaly týisigim ghoy. Auyldy tәuir bilem. Mening negizgi tiregim de - auyl. Ylghy aityp ta jýrem. Meni adam qylghan әke-sheshem, qazaqtyng auyly, sosyn kitap. Mening ýsh túghyrym osy. Sol kezdegi auyldy bilem. Mening auylym ghana emes, dostarymnyng auylyn da jaqsy bilem. Ol auyldardyng qanday jaghdaygha týskenin de bilem. Keshe sizderding gazetterinizde Toqtardyng súhbaty shyghypty. Ol auyl turaly óte jaqsy aitypty. Ekeumizding auyl turaly kózqarasymyz sәikes keledi eken. Mening de auylgha degen qúshtarlyghym, mahabbatym - osy "Auyl" deytin essemde aitylady. Sosyn "Kazahskoe slovo" jinaghyna engen dýniyelerimning biri - "Volinye strokiy". Búl janaghy ózine aitqan "Pletenie chepuhiy". Olar onyng atynan seskenip qalypty. "Aytyp jýrgenderinizding bәri kýrdeli mәseleler, sóitip otyryp ony "chepuha" deseniz, júrt týsinbey qalar, atyn ózgerteyik" degen son, atyn ózgerttik. Áytpese, maghan únaytyny - "Pletenie chepuhiy". Búl kitaptyng "Kazahskoe slovo" degen aty bas kezinde onsha maghan únay qoymady. Kórkem shygharmalarym bar, esselerim bar, atyn basqasha qoysaq degen oiym boldy. Júrtty qyzyqtyrugha, qazaqtardyng yntasyn audarugha osy aty dúrys bolar degen son, soghan kóndim. Biraq, "Kazahskoe slovo" tar siyaqty kórinedi.
- Ayasy tar deysiz ghoy.
- IYә, ayasy tar siyaqty. Áytpese, múnda jazylghandardyng bәri sol qazaq tili jóninde, qazaqtyng mәdeniyeti, qazaqtyng әdebiyeti jóninde. Qazaqtyng mentaliyteti deymiz ghoy. Jalpy, mentaliytet degenimizding ózi nemisting sózi...
- Mýmkin, bolmysy degen dúrys shyghar...
- Mýmkin, qazaqtyng bolmysy degenimiz dúrys siyaqty. Sol jóninde oy aitady. Býkil jazghandarymnyng bәrin jinaqtap, "kazahskaya mentalinosti" deuge bolady. "Qazaqiya" dep qoysam degen edim. Qazaqtargha da, orystargha da tosyn estiledi. Týsiniksizdeu, júrt ony týsinbey qaluy mýmkin. Kitapqa alghy sóz jazghan - Aytolqyn Qúrmanova. Mening kitabymnyng birazyn oqyghan eken. Oilaryn ashyq, erkin aita bilgen. Kitaptyng redaktory - Erlan Seytimov deytin jigit. Óte sauatty jigit eken. Kitaptan qate tabu mýmkin emes. Tapsanyz da, bireu-ekeu ghana. Býgingi kýnde jaqsy redaktor siyrek kezdesetin boldy ghoy. Redaktordyng kóbi sauatsyz, korrektorlardyng kóbi sauatsyz. Sauatsyz zamangha tap boldyq. Baspagerlerimiz de, jazushylarymyz da, jurnalisterimiz de óte-móte sauatsyz. Mening jas kezimde onday emes edi. Oqu tómendep ketti me, zaman ózgerip ketti me, kim bilsin?!
- "Pletenie chepuhi" eki jyl boyy "Tasjarghan" gazetine shyghyp jýr eken. Ózge basylymdargha berginiz kelmedi me?
- Ózimdi oppozisionermin dep eseptemeymin. Oppozisiyalyq gazet, basqa gazet dep bólmeymin. Bәri Qazaqstannyng qamyn oilaytyn gazetter dep qabyldaymyn. Al "Tasjarghangha" beruim, ol gazettegiler maghan habarlasty. Bir dýniyening bir gazette ghana shyqqanyn tәuir kórem. Eki jylday boldy, apta sayyn berip otyrady. Maghan sol únaydy. Ishinde tistep alatyn, shaghyp alatyn sózderim kezdesedi. Erkindeu adammyn, aitugha qúqyghym bar. Kórgen-bilgenimdi jazam. Memlekettik basylymgha mýmkin múnday oilarym únamaytyn shyghar. Biraq, men ózderi súramaghan gazetke bermeymin. Olar súrap, nómir sayyn bereyik dese, qarsy bolmas edim.
- Basylymdarda sizding qisayghan jerlerinizdi týzep, kesip, qysqartyp bergen jaghdaylar kezdesti me?
- Oghan kónbeymin ghoy. Birnәrseni ózgertkisi kelse, habarlasyp, ortaq oigha keleyik deymin. Eger onday jaghdaylar kezdesse, yaghny mening maqalalarymdy qysqartyp, týzep jatatyn bolsa, kelesi joly ol gazetke bermeuge tyrysam. "Tasjarghan" mening bir sózimdi ózgertpey beredi. Qalay jazdym, sol kýiinde beredi.
- "Kazahskoe slovony" jekemenshik baspa shygharyp otyr eken. Memlekettik baspalardan úsynystar bolghan joq pa?
- "Razlad" deytin romanymdy aittym. Onda ashy nәrseler kóp-aq. Biraq, sol romandy "Jazushy" baspasy shyghardy. Ministrlikting tapsyrysymen shyqty. Sol kitap bir emes, ýsh ret shyqty. Ol romanda ómirding shyndyghy ghoy. Jazushynyng kózimen berilgen nәrse. Bireudi jaghasynan alyp, tabalap jatqam joq. Kórgen-bilgenimdi jazdym. "Pletenie chepuhi" alghash kitap bolyp shyqqanda Qasym-Jomart Toqaevqa jiberdim. Ol kisi maghan "jaqsy eken" degen dúrys kózqarasyn bildirdi. Imanghaly Tasmaghambetov te oqyp, jaqsy pikirin bildiripti. Jalpy, biylik basyndaghylar mening shygharmalarymdy týsinetin boluy kerek. Qazaqstannyng mәdeniyetine de, әdebiyetine de biraz sinirgen enbegim bar. Qoghamnyng júmystaryna da enbegim sindi ghoy dep oilaymyn. Endi 75-ke kelgenimde pikirimdi jasyryp jatsam, onda nesine jazushy bolam. Bәrin ashyq aitu kerek. Mening týsinigim solay. Mening ashyq aitqanym únaytyn da shyghar. Óitkeni, Preziydentting stiypendiyasyn alam. Jana jylda Preziydentting ózi qúttyqtaydy. Demek, mening pikirime qúlaq týretin siyaqty.
Qazaq ta qu halyq qoy. Ózining aitpaghanyn "Beliger aitsyn" deytin de shyghar. Áytpese, mening kórgenimdi olar da kóredi, mening estigenimdi olar da estiydi ghoy. Biraq ózderi ýndemey jatady. "Tek jýrsen, toq jýresin" demey me? "Beliger basqa atanyng balasy ghoy, sol aitsyn" dep maghan aitqyzyp qoyady. Men de hal-qadirimshe aitqan bolam. Janaghy "Pletenie chepuhiydi" keleshekte de jýrgize berem. Kýndelikti oilarymdy soghan týrtip otyram. Jinalystargha, forumdargha mening kózqarasym onsha dúrys emes. Maghan solar kerek emes siyaqty kórinedi. Halyqty aldaudyng bir týri siyaqty. Soghan pikirlerimdi ashyq bildirem. Qazir onday jiyndargha qatyspaytyn boldym. Assambleyanyng ózinen de kettim. Biraq, bayqap jýrem, teledidardan kórem, gazetten oqimyn. Halyqtyng pikirin biletin siyaqtymyn. Qazir sening kózqarasynnan ne oilap otyrghanyndy sezip otyrmyn. Sondyqtan, maghan eshnәrse jasyryn emes.
- "Halyqtyng pikirin bilem" deysiz, sizge múnyn, dertin aityp keletinder kóp pe?
- Óte kóp. Bir kýnim bos ótpeydi. Kýndelik jýrgizem. Sol kýndeligime tanerteng túrghan boyda ne isteu kerektigin josparlam alam. Kóp adammen Shoqannyng eskertkishining qasynda kezdesem. Germaniyadan da qarym-qatynas kóp. Maghan keletin adam óte kóp. Kóptigi sonday, mening әielim keyde maghan: "Ýiimiz kontorgha ainalyp ketti" dep renjiydi. Bayqadamda eki jylday múghalim boldym. Sonda oqytqan shәkirtterim de habarlasyp jatady. Keyde meni arghyn, atyghaydan dep jatady. Keybiri dulatsyng deydi, endi biri taghy bir rudyng atyn aityp jatady. Ol jaghynan maqtanuyma bolady. Qazaqtardyng maghan degen kózqarasy ejelden dúrys. Olar meni syilaydy, men olardy syilaymyn. Sondyqtan búl jóninde ózimdi shetkeri adammyn dep eseptemeymin. Mening Germaniyagha ketpeuimning birden-bir sebebi de osy. Ol jaqta mening eshkimge keregim joq. Kópting birimin. Mýmkin, onda tirligim әldeqayda dúrys, kabiynetim әldeqayda keng bolatyn shyghar. Biraq, ol jerde kerektigim shamaly. Mening baqytymnyng ózi osy. Adam kerektigin sezinse, ol baqytty adam. Sosyn men kýn sayyn júmys isteymin. Jospar boyynsha jýrem. Áli segiz kitap shygharuym kerek eken jospar boyynsha. Sonymen kele jatyrmyn. "Kazahskoe slovo" 44-shi kitap eken. Endi segiz kitap shygharsam, josparym oryndalady. Arghy jaghynda resenziya jazam, úsaq-týiek maqalalar jazam, jurnalisterge pikirlerimdi aitam. Qalghan segiz kitapty shygharmay ketuge bolmaydy. Búl mening Qúdaydyng aldyndaghy paryzym. Ony mindetti týrde oryndauym kerek. Jalpy, maghan qúdekenning "qalamyndy tastaghan kýni alyp ketem" degen sózi bar. Auruhanada infarkt bolyp jatqanymda, sonday ýn keldi. Qazir qolymnan qalamymdy tastamaymyn. Kýn sayyn jazyp otyram. Jazushylardan ereksheligim de shyghar, men bir ghana janrda jazbaymyn. Jas úlghayghan sayyn proza jazu qiyndap ketedi. Proza jýrmese, syn jazam. Syn bolmay qalsa, maqala-estelik jazam. Ol bolmasa, audarmamen ainalysam. Ol bolmasa, zertteuler jýrgizem, tipti bolmasa kitaptar oqimyn.
- Qazir maghan siz qazaqsha oilarynyzdy jetkizip otyrsyz. Al, shygharmalarynyzdy orys tilinde jazasyz...
- Mening júmys tilim - orys tili.
- Sonda qazaqsha oilap, oryssha jazasyz ba, әlde birden oryssha oilaysyz ba?
- Mening tәsilim bar. Eger erteng orys tilinde shygharma jazatyn bolsam, onda jatar aldynda Bunindi oqimyn. Sodan sana-sezimim oryssha qalyptasady. Qazaqsha pikir, maqala jazu kerek bolsa, Áuezovti, Aymauytovty oqimyn. Tanerteng oyanghan boyda, qazaq tilinde emin-erkin oilaugha mýmkindigim bar. Al, nemis tilinde hattargha jauap jazugha, kitaptargha resenziya jazu kerek bolsa, Tomas Manndy paraqtaymyn, sózdikterdi paraqtaymyn. Býkil oilarymdy nemis tiline kóshirem.
- Germaniyagha jii baryp túrasyz ba?
- Songhy ret 1998 jyly bargham. Odan keyin barghan emespin. Sol jyly qazaq mәdeniyetining on kýndigi boldy. Kóp maghlúmat aldym, kóp nәrse kórdim. Bir qaryndasym sonda túrady. Jiyenderim de bar.
- Jalpy, ol jaqtaghylar sizdi nemis dep qabylday ma, әlde qazaq dep pe?
- Ol jerde tuystarymnyng ózi 60-70 adam boluy kerek. Olardyng bәri germandyq nemister emes, osy jaqtan kóship barghan nemister. Reseylik, qazaqstandyq nemister. Olar maghan ýlken abyroymen qaraydy. Ózderi aitpaydy, biraq olardyng Beliger nemisten góri qazaqqa satylyp ketti me, qazaqtargha jaqyndau ma degen oilary bar ekenin sezem. Óitkeni, mening shygharmalarymda qazaq taqyryby kóp kezdesedi. Olardyng úghymynda men Maugly siyaqtymyn.

Gýlzina BEKTASOVA

«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl