Ana tilinen bas tartqan, tabighat baylyghy ózine sor bolghan Liyberiya qazir BÚÚ-nyng erekshe baqylauynda ómir sýrip jatyr.

Tәuelsizdikting qadirin bilmeu, ana tilinen bas tartyp otarshynyng tilin tandau, tabighy baylyghynyng qyzyghyn ózi kóre almau, traybalistik tartystyng kesirinen toz-toz bolu – qara qúrlyqtaghy Liyberiya elining tarihynan alatyn sabaq osynday.

«Bostandyq jeri», «afrikalyq Izraili» - jergilikti negroidtik taypalar mekendegen búl jerge 1820 jyldary Soltýstik Amerikadan qúldyqtan myndaghan repatrianttar oralady (abolisionister qozghalysyn tarihtan bilemiz). Amerikalyqtar qúrghan jeke koloniya resmy týrde Liyberiya (aghylshynsha liberty – bostandyq) dep atalyp, ózining konstitusiyasyn qabyldaydy. 1847 jyly 26 mausymda qonystanushylar Liyberiya Respublikasynyng tәuelsizdigin jariyalaydy. Biraq repatrianttar óz qandastary – jergilikti negrlerge shekesinen qaraydy, olardy jabayy sanap, ózderine qúl etedi. Amerikadan oralghandaryn maqtanysh kórgen keshegi qúldar aghylshynsha sóilep, jergilikti tilden bas tartady. Memlekettik til retinde aghylshyn tilin tandaydy. Amerikalyq-liyberiyalyqtardyng dini, salt-dәstýri, mәdeniyeti, túrmysy – bәri amerikalyqtardyng kóshirmesi bolady, tipti tuy da AQSh tuyna úqsas.

Liyberiya preziydenttik respublika, amerikalyq ýlgidegi sayasy jýiesi, sayasy partiyalary bar. Biraq, demokratiyany qanshama kóshirse de, búl el azamattyq soghystan kóz ashpay keledi. 1980 jyldary bastalyp, 2005 jylgha deyin sozylghan Azamattyq soghys 250 mynnan astam adamdy jalmaghan, myndaghan adam elden ketken, tausylmaytyn janjaldan elding ekonomikasy kýiregen. Memlekettik mekemeleri korrupsiyagha belshesinen batqan, jappay júmyssyzdyq, sauatsyzdyq jaylaghan, el zansyz qaru-jaraq qoymasyna ainalghan. Adam saudasy әli bar, «trushobalarda» túratyn jergilikti taypalar osy kýnge deyin eski әdet-ghúryptarymen ómir sýredi, onyng ishinde adamdy qúrbandyqqa shalu da bar.

Liyberiyanyng osynday artta qalghan, jik-jikke bólingen, «ýshinshi әlem» eli bolyp qala beruine keshegi otarshylar da, eldegi sayasy kýshter de mýddeli. Óitkeni búl jer tabighy qazbalargha bay, tauly ólkesinde almaz óndiriledi. Afrika qúrlyghyndaghy túraqsyz elderding biri bolyp otyrghan Liyberiya túrghyndary qazir negizinen gumanitarlyq kómekpen ómir sýredi. Ózi 4-aq million halyqtyng 80 prosenti kedey. Bala ólimi óte joghary dengeyde. Memlekettik til – aghylshyn tilin liyberiyalyqtardyng ýshten biri bilmeydi, sebebi sauatsyz.

Mine, osylay etnikalyq sebeppen qyryq jikke bólingen, ana tilinen bas tartqan, tabighat baylyghy ózine sor bolghan Liyberiya qazir BÚÚ-nyng erekshe baqylauynda ómir sýrip jatyr.

Amantay Toyshybayúly

Abai.kz