Dangharaday kafening ishi bos. Tek tór jaghynda zor deneli jalghyz qazaq tamaq iship otyr. Aldynda grafinge qúiylghan araq. Kiyim kiyisi, týr - pishini  ziyaly qauym ókiline úqsaydy. Moynynda galstuk.

-Inishek,- dedi ol,- bizding joghary biyliktegiler jetik biletin «týsinikti» tilde maghan qarap, kel, mening qasyma otyr. Serik bol.

-Otyrayyn, myrza,- dedim men de oghan sol «týsinikti» tilde. Maghan tamaq alyp kelgen dayashygha taghy bir rumka aldyrdy.

-Al, inishek,- dedi eki rumkagha araghyn qúiyp bolghan son. Shaqyrghanyma renjime. Ara- túra osy kafege kelip, «bireu- mireuge» sher tarqatyp túratynym bar.Keliniz, tanystyq ýshin alyp qoyayyq.

-Kelin bar ma?

-Bar.

-Keliniz, kelin ýshin alyp qoyayyq.

-Bala-shagha barma?

-Bar.

-Keliniz, balalar ýshin...

-Qyzmet bar ma?

-Bar.

-Keliniz...Siz nege ishpey otyrsyz?

-Iship otyrmyn. Azdap.

-«Anau» bar ma?

-Bar.

-Keliniz...

-Al «anau» she?

-Bar.

-Keliniz...

Búl qashan sherin tarqatar eken dep otyrmyn. Bayqaymyn, qatty qyzdy. Bir sәtte ol maghan bajyraya qarap túryp: «Men jaqynda jana ataqqa ie boldym», dedi.

-O, qútty bolsyn, myrza!- dedim men. Quanyshynyzgha ortaqpyn.

-Búl ózi búryn - sondy eshkim almaghan ataq.

-Tipti keremet eken. Birinshi bolyp alsanyz, sizding onay adam bolmaghanynyz ghoy. Ataghynyz abyroyynyzdy asyra bersin! Úzaghynan bolsyn!

-Búl mening әli eshkimge aitpaghan qúpiyam edi.

-Ol ne degeniniz, myrza. Halqynyzdan «ayqaylap», sýiinshi súrauynyz kerek qoy.

-Siz әli mәn-jaydy týsinbey túrsyz,- dedi ol. Búl ataqty aiqaylap aitugha bolmaydy. Sybyrlap qana aitu kerek. Eshkim estimesin.

-Sonda ol qanday ataq?

-«Óz tilin mensinbeytin qúrmetti esek qúda» degen ataq.

-Astapyralla, ne dep túrsyz?! Sonda osynday ataqty Ýkimet berip otyr ma? Siz ne, Ýkimetpen qúda ma ediniz? Ýkimet «tiziminde» múnday ataq joq siyaqty edi ghoy.

-Ýkimet emes, jaqynda tanysyp, tabysqan qúdalarym berip otyr. Men ózi óz tilimde qaqpaymyn ghoy. Al olar bolsa, «týsinikti» tildi týsinbeytinder «auylynan» eken. Bir jeti qúdalyqta da, toyda da qazaqsha bir auyz sóz aita almadym.  Ózge tilde «sayradym» da otyrdym. Búl ózi «qyrshanqy» auyl eken. Qúdalarynyn, kelgen qonaqtarynyng minez-qúlqyna, týr-pishinine qarap, týrli «ataqtardy» «arqalatyp» jiberedi eken. Sol qúdalyqta «Begemot qúda», «Kartop múryn qaynagha»,  «Shegirtke kýieu» degen siyaqty «qúrmetti ataqtary» bar «әpendelermen» tanystym. Auyldyng «Aqsaqaldar alqasy» ózara aqyldasa kelip, maghan «Óz tilin mensinbeytin qúrmetti esek qúda» degen ataqty layyq kórip, «qauly» shygharypty. Qazir elimizde «anau» da, «mynau» da «pәlenshe-týgenshe» qalanyng «Qúrmetti azamaty» degen ataqtardy talasa «satyp alyp» jatyr ghoy. Tap sol siyaqty. Ayyrmashylyghy múnda әzirshe «tegin».  Sonymen  men óz tilin mensinbeytin esek bolyp shygha keldim.

-Qoyynyz myrza,- dedim men,- sol ýshin, óz tilinizdi mensinbeytininiz ýshin esekpin dep túrsyz ba? Onda túrghan ne bar? Óz tilin bilmeytinder, mensinbeytinder jalghyz siz emes qoy. Biraq esekpin dep jýrgen eshkimdi kórgenim joq.

-Olar esek bolmasa da, men esekpin. «Qaulyda» solay kórsetilgen.

-O, ne degeniniz, myrza? Sizding oqyghan, joghary bilimdi adam ekeniniz týrinizden kórinip túr.

-Men «qaulygha» sýienip, aityp túrmyn. Qaulyda: «Búl qúdamyzdyng syrty--býtin, ishi - týtin» dep «jazylghan». Onyng ýstine: «Qúdamyzdyng týr-túlghasy «kesek», biraq ishki dýniyesi - esek» dep kórsetken. Sonda men joghary bilimdi esekpin ghoy. Alpysqa kelip qalsam da, óz tilimde sóilep kórmeppin.

-Myrza, «Alpys, alpys degening - taltýs» degen zaman ghoy qazir. Alpys degen ne tәiiri. Áli «jassyz» ghoy, ýirenip alasyz. Alpys túrmaq jetpis, tipti seksennen asqan el-júrtqa tanymal «ghúlamalardyn» ishinde de óz tiline «aqyly» jetpey, ózge tilde «sayrap» jýrgender jetedi. Biraq olar ózderin siz siyaqty «pәlenshemin» demeydi ghoy. Sizge ne bolghan ózinizdi qorlap.

-Inishek, men óz tilimdi týsinemin. Biraq sóiley almaymyn. Týsinesiz be, sóiley almaymyn. Talay jerde masqara boldym. Búdan ótken qorlyq joq eken.

-Myrza, týsinseniz sonyng ózi jetip jatqan joq pa? Búl bizding qogham ýshin ýlken jetistik qoy. Bizding qoghamda óz tilinde, yaghni, memlekettik tilde sóileu mindetti me? Mindetti emes. Bizding Parlamentte óz tilin týsinbek túrmaq, bilip túryp, әdeyi sóilemeytin deputattar, Ýkimet mýsheleri az emes. Al biraq solardyng qaysysy ózin «pәlenshemin» deydi. Demeydi. Al sizge ne kórindi sonsha? Nege kýiinesiz, nege qapalanasyz, ne ýshin ózeginiz órtenedi?

-Nege kýiinbeyin, nege qapalanbayyn, qúdalarym esek degen «ataq» berse. Apyr - ai, búryn adammyn dep jýrippin - au!

-Týu, siz qoymadynyz ghoy. Aqyryn sóilenizshi, bireu - mireu estip qalmasyn. Estip qalsa, shynymen esek dep qalar. Biraq men sizdi týsinip túrghan siyaqtymyn. Sizdi әlsin-әlsin «týrtkilep», esekpin dep aitqyzyp túrghan araq degen «iyt» qoy.  Solay denizshi, endi. Mas adam ne demeydi. Solay emes pe?

-Araq qanday «iyt» bolsa da, bizding ótirik aitatyn ekijýzdi sheneunikter siyaqty emes, shyndyqty aitqyzatyn «iyt». Áytpese, men esekpin dep aitamyn ba? Siz meni әbden sharshattynyz. Esek ekenimdi moyynday salsanyz qaytedi? Keliniz, mening qúdalarym bergen «mәrtebeli ataghym» ýshin alyp qoyayyq!

Damir Ábishev

Qostanay qalasy

Abai.kz