Densaulyq saqtau ministri Salidat Qayyrbekovanyng nazaryna!

Qústyng qos qanatynday qazirgi medisina men  balamaly nemese halyqtyq medisina  qazir bir vedomstvo -  Densaulyq saqtau ministrligining qol astynda.  Eki qaynar kóz de halyqqa qajet ekenin ómirding ózi kórsetip otyr. Solay bola túra osy eki búlaq kózine ministrlik tarapynan kórsetilip otyrghan kózqarastyng arasalmaghy jer men kóktey. Birine jyl sayyn memlekettik budjetten qanshama qarjy bólinip, sol qarjynyn  key bóligi tolyq  iygerilmey de qalyp  jatsa, halyqtyq medisina  taghdyryna  qarjy  týgili, songhy uaqytta  jyly kózqaras týgili kórip jatqan tәpireshterin aitudyng ózi auyr.   Áriyne,  atqaryp otyrghan júmys auqymdaryna oray qalyptasqan jýieli sala qazirgi medisinagha ýkimet tarapynan josparly týrde jasalyp otyrghan osynday yqylas  dúrys ta bolar, biraq egizding synarynday, keyingi jyldary ghana elimizde óz kenistigine shyghyp, qatargha qosylghan halyqtyq medisiyngha  qaghaju kózqaraspen qarau kelisetin jaghday emes. Búl búlaq kózining kómilip, tolyq ashylmauy әr týrli oigha jeteleydi...

Búlay aityp otyrghanym, songhy on-onbes jyl kóleminde  әr ministr auysqan sayyn men osy ózekti mәseleni ýnemi kóterip, aldaryna mәsele etip qoymen kelemin. Biraq «bayaghy jartas - bir jartas»,  esh biri osy mәselege emshiler kýtkendey nazar audaryp, janashyrlyq yqylas tanyta qoyghan joq...

Densaulyq saqtau ministri Salidat Qayyrbekovanyng nazaryna!

Qústyng qos qanatynday qazirgi medisina men  balamaly nemese halyqtyq medisina  qazir bir vedomstvo -  Densaulyq saqtau ministrligining qol astynda.  Eki qaynar kóz de halyqqa qajet ekenin ómirding ózi kórsetip otyr. Solay bola túra osy eki búlaq kózine ministrlik tarapynan kórsetilip otyrghan kózqarastyng arasalmaghy jer men kóktey. Birine jyl sayyn memlekettik budjetten qanshama qarjy bólinip, sol qarjynyn  key bóligi tolyq  iygerilmey de qalyp  jatsa, halyqtyq medisina  taghdyryna  qarjy  týgili, songhy uaqytta  jyly kózqaras týgili kórip jatqan tәpireshterin aitudyng ózi auyr.   Áriyne,  atqaryp otyrghan júmys auqymdaryna oray qalyptasqan jýieli sala qazirgi medisinagha ýkimet tarapynan josparly týrde jasalyp otyrghan osynday yqylas  dúrys ta bolar, biraq egizding synarynday, keyingi jyldary ghana elimizde óz kenistigine shyghyp, qatargha qosylghan halyqtyq medisiyngha  qaghaju kózqaraspen qarau kelisetin jaghday emes. Búl búlaq kózining kómilip, tolyq ashylmauy әr týrli oigha jeteleydi...

Búlay aityp otyrghanym, songhy on-onbes jyl kóleminde  әr ministr auysqan sayyn men osy ózekti mәseleni ýnemi kóterip, aldaryna mәsele etip qoymen kelemin. Biraq «bayaghy jartas - bir jartas»,  esh biri osy mәselege emshiler kýtkendey nazar audaryp, janashyrlyq yqylas tanyta qoyghan joq...

Qazir mening qolymda esimin ózimizden búryn әlem moyyndaghan qazaqtyng qadirmendi emshi qyzy Kýltay Áliyevanyng atyna jyl basynda kelgen Balamaly medisina Álemdik internosionalidyq ashyq uniyversiytetining (Shry Lanka, Kolomba) 2012 jyldyng on eki, 2013  jyldyn  alty aiynda dýnie jýzining әr tarabyndaghy on segiz qalasynda ótetin, on eki ashyq seminaryna, bes aimaqtyq, bir әlemdik Ýlken kongresine qatysugha shaqyrtu haty túr. Kýltay osy qyruar júmysty jýieli úiymdastyryp otyrghan Álemdik qauymdastyqtyng Qúrmetti prezidium mýshesi. Týrli týsti boyaumen әsemdep shygharghan osy seminarlar men kongresting júmys jospary men shaqyru hattarynyng alghashqy betining mandayshasyndaghy (CHARTER OF MEDICINA ALTERNATIVA ALMAATA DEKLARATION 1962) - degen sóilem әrdayym mening kózime  ystyq kórinedi. Demek, osy jarnamagha sensek balamaly medisinanyn  búlaq kózi әlemde alghash ret, osydan jarty ghasyr búryn ózimizding Almaty shaharynda ótken kongreste qúrylghanyn  býkil jer shary tanyp-bilip otyr. Jarty ghasyr! Demek, osynsha uaqyttan beri әlem halyq emshilerining Mekkesi - Almaty qalasy! Osy qalada halyq emshilerining alghashqy úiymdastyru sharalary iske asqan. Osy kongreste qabyldanghan "Álem halyqtaryna arnalghan deklarasiya" negizinde dýnie jýzinde balamaly medisinanyng túsauy kesilgen. Sodan song baryp, kóptegen memleketterde uniyversiytetter men instituttar, arnayy halyqtyq emdeu oryndary men Ortalyqtary ashylghan. Álemning Almatygha rahmeti jaughan.

Osylay bola túra әlem tanyp-bilip tirshilik etip otyrghan osy tarihty, onyng manyzyn - bizding halqymyz, Ýkimet, tipti Densaulyq saqtau ministrligi bile me?!... El medisinasynyng tarihyna  nazar audarsaq, búl iygi tirlik belgili memleket qayratkeri, ýlken ghalym, professor, óz kezinde eki ret Densaulyq saqtau ministri bolghan marqúm S. Qarynbaevtyng kezinde úiymdasqan eken. Biraq  ayauly azamattyn  osy iygi sharagha naqtyly qatysqan- qatyspaghandyghy turaly qolymyzda әli kýnge derek joq jәne izdestirgen pende de bolmapty...

Mening biletinim, 1991 jyly 4  qantarda Mәskeuden shyghatyn "Medisinskaya gazetada" ukrayyndyq akademiyk-dәriger  V.Kandybanyng "Halyqtyq medisina ghylymy medisinagha balama bola alady!"- degen maqalasy jaryq kórgende,  sol kezde kenes ýkimeti túsyndaghy osy salanyng janashyrlary, qalpaqtaryn aspangha atyp, jerden jeti qoyan tapqanday akademikti qúrmet túta dýrlikti. Al búl mәsele, odan otyz jyl búryn, qazaq jerinde bastau alyp, әlemdik manyz alyp ketkenin sol kezde eske alghan eshkim bolmady. Búl jaghdaygha qanyq bolatyn sebebim, sol kezde  osy salada  jurnalist esebinde  erekshe yqylaspen birshama tirshilik jasaghan edim. Respublika Jurnalister odaghy syilyghynyng alghashqy laureattyghyn da osy taqyrypta jazghan maqalalarym men  telehabarlarym ýshin iyelengenmin.

1989 jyly 14 qazanda respublikalyq teledidardan  "Halyqtyq medisina, qaling qalay?" atty alghash ret problemalyq habar úiymdastyryp, sonynan sol kezdegi "Sosialistik Qazaqstan" gazetining betinde "Halyqtyq em klinikasy qajet-aq" (1989 jylghy 10 qarasha) - degen taqyryppen maqala jariyaladym. Respublika ghylym akademiyasynyng akademikteri M.Áliyev pen S. Balmúqanovtyng aldarynda birneshe erekshe qasiyeti bar halyq emshilerining synaqtan ótuine dәneker boldym. Sol kezdegi Densaulyq saqtau ministrining orynbasary G. Urmurzinanyng basshylyghymen 11 medisina ghylymynyng doktorlary qatynasqan synaqta Sayramdyq J.Ergeshәliyev degen aghamyz ózining týski ýziliske deyin aldyna kelgen syrqattardyng kózine qarap otyryp-aq, dәrigerler jetilgen tehnikamen aptalap analiz alyp jýrip әzer qoyatyn syrqat diagnozyn bir sәtte janylmay qoyatynyn, tipti soghan deyin qanday syrqattarmen auyrghanyn, otagha týsken-týspegenin de janylyspay   aityp bere alatyndyghyn jetkizumen birge, synaq sonynda synaq jetekshisi  Gýlshara Urmurzinanyn  ýiinde sal bolyp auyryp jatqanyn joldasyn aitpay-aq kórip-bilip, ýiine  alyp barsa alghashqy óz kómegin bere alatyndyghyn aitqanda, synaq alyp otyrghan ghalymdarymyzdyng ózderi de tanyrqanystaryn jasyra almaghandyghy kýni býginge deyin mening kóz aldymda túr. Osy qasiyetti azamattyng akademiyk  S.Balmúhanovtyng ýiinde almaniyadan kelgen erli zayypty eki professor dostaryna da ózining osy bir erekshe qasiyetin kórsetkende, shet eldik qos meyman  auyzdaryn ashyp, bastaryn shayqasyp edi. Tipti osy aghamyzdyn, qysta ýy tóbesinen tayyp qúlap eki ókshesi synyp, segiz aigha jatqyzyp tastaghan balasynyng ayaghyndaghy gipsti aldyryp tastap, on kýndik  eminen son, ayaghyn jaylap basyp, jýrip ketkenin kórgende Sayyn aghamnyng kózinen aqqan quanysh jasy da kóz aldymda...   Osynday synaqtardan son, jogharyda esimderi atalynghan qos akademik aghalarmyz Qytay, Mongholiya, Angliya, Japoniyagha barghan saparlarynda  ondaghy halyqtyq emdeu ortalyqtarynyng tәjiriybelerimen tanysyp, olardyng halyqqa qanshalyqty qajetti júmystar atqaryp jatqandyqtaryna  kózderin jetkizip qaytty. Sodan shygharghan qorytyndylary bolar, syrqattargha qajet osy salagha janashyr bolyp, sol kezdegi Premier-ministr  Ú. Qaramanov myrzanyng atyna  Almaty qalasynan Halyqtyq emdeu ortalyghyn ashu turaly Úsynys hatpen kirdi. Qos akademikting úsynysy  maqúldanyp, kenes ýkimeti kezindegi bauyrlas elder arasynda bizding elde alghash 1990 jyly 19 mausymda Densaulyq saqtau ministrligi janynan sharuashylyq eseppen júmys jasaytyn Respublikalyq halyqtyq emdeu Ortalyghy ashylyp, onyng jarghysy bekitildi. Mekeme ýshin  qala ortalyghyndaghy, eng tynysh, eng kórinekti jerge ornalasqan búrynghy Respublikalyq Akusherlik-genakologiya ghylymy zertteu institutynyng bosaghan meken jayy berildi. «Jyrtyq ýiding de qúdayy bar»- degen osy, osylaysha keregesi sógile bastaghan kenes ýkimetining ómirining songhy eki-ýsh jylyna deyin kózge týrtki bolyp kýn keship kelgen halyq emshiligi qos akademik aghamyzdyng tabandylyghy arqasynda memleket tarapynan qoldau tapty. Búghan deyin emshiler el arasynda jasyryn tirshilik jasap keldi. Jasyrynbaghanda qaytsin, sol kezde últtyq qauipsizdik komiyteti qyzmetkerleri sondaryna sham alyp týsip, kózge týsip qalghandaryn  «zansyz em jasaghandary ýshin» QR QK-ning 209 babymen jauapqa tartyp otyrdy. Olar «Otyrsa opaq, túrsa sopaq» kýn keshti...  Men óz basym  telejurnalist retinde arnayy tapsyryspen  Guriev ,  Qazaly, Shymkent qalalarynda ótken  osynday birneshe sottargha qatystym. Sottar zansyz em jasaghandargha, tergeu oryndary qalay  qorytyndy dayyndap berse, solay  ýkimderin shygharyp jatty. Shygharylghan sol sot ýkimderine oray kezinde men dayyndaghan habarlar da efirden ótti... Kóre kóre - kózimiz ashyldy. Emshiler soty ýstinde olardyng tynys tirshiligimen tanysyp, basqasha oy týidik. Tәjiriybe jinaqtadyq. Boyyna tylsym qasiyet jyinaghan halyq emshilerining kim ekenin, olardyng jan dýniyesin, bolmysyn úghyna bastadyq...

Búl emdeu ortalyghyn ashqandaghy basty maqsat - úrpaqtan úrpaqqa jalghasyp, bizge jetken baghaly múra halyqtyq medisinagha qamqor bolu, onyng júmysyn jolgha qong bolatyn. Halyqtyq emning tәsilderin mengergen erekshe qasiyeti bar synyqshylardyn, otashylardyn, kóripkelderdin, baqsy-balgerlerdin, boyynda bioórisi bar ekstrasensterdin, ayan iyelerining basyn bir jerge shoghyrlandyryp, odan әri olardyng júmystaryna ghylymiy-praktikalyq zertteuler jasau belgilengen.

Nesin jasyramyz - sol kezde halyq emshilerining dәrigerler emdey almaghan nebir auyrulardy jazyp, jyldar boyy shor bolyp bitip ketken synyqty qayta syndyryp salyp, qisyq bitkenin kóz aldymyzda qalpyna keltirip bergenin talay kórdik. Olar osy qyzmeti ýshin ýkimetten marapat týgili kóp qarjy, ne qúral jabdyqtar alyp berudi qajet te etken joq. Óz әdis tәsilderi,  jinaghan dәrilik shópteri jetip jatty. Múnyng ózi - qazirgidey ekonomikalyq, ekologiyalyq qiynshylyq kezinde halyqtyq medisinanyng meylinshe tiyimdi jaqtaryn kórsetti.

Áriyne, búlay  әngime órbitkende halyqtyq medisina endigi  jerde ghylymy medisinany barlyq jaghynan basyp ozyp, ony joqqa shygharady degen oy tumasa kerek. Degenmen, maqala basynda ózimiz әngime etken әlemge әigili akademik dәriger V.Kandyba myrzanyng "Halyqtyq medisina ghylymy medisinagha balama bola alady!" degen jýrek jardy pikirimen sanaspasqa da bolmaytyndyghyn tirshilik kórsetip berdi.

Almatyda halyqtyq medisina Ortalyghyn ashu óz kezeginde elimizding ýlken jetistigi bolumen qatar kórshi elderge ýlgi ónege boldy. Jana Ortalyqqa halyqtyq medisinadan habary bar, tәjiriybesi bay, ózinin  úiydastyru qabiletin kórsete bilgen  baysaldy azamat basshylyq etuin kýtken edik.  Biraq osy basshy  mәselesi kýni býginge deyin ózining ondy sheshimin tappay keledi. Osyghan oray kezinde (11 sәuir 1991 jyly) "Sosialistik Qazaqstan" gazetinde mening "Ortalyq júmysy oiymyzdan shyqpady. Nege?"- degen taqyryppen respublika Ghylym akademiyasynyng akademikteri M.Áliyev pen S. Balmúqanov myrzalar atyna Ashyq hatym da jariyalandy.

Maqaladan song Ortalyqtyng alghashqy basshysy auystyryldy. Biraq jana basshysy E.Ábilqasymov ta emshiler kónilinen shyqpady. Ministirlikke  halyq emshilerining qanshama shaghymy  týsti. Jana basshy  halyq emshileri men syrqat jandardyng jayyn oilaudyng orynyna tiynnan som shygharudyn  «sheberi» boldy. Á degennen, kelisim shart boyynsha tapqan tabysynyng elu payyzyn alyp kelgen halyq emshilerining enbek aqylaryn 25 payyzgha týsirdi. Búl jaghday adam enbegin qanaudyn  búryn sondy bolyp kórmegen kórinisi bolatyn. Búl qysymgha kónbegen Ortalyqty alghash ashugha atsalysqan birsypyra halyq emshileri renjip, sýiikti júmys oryndarynan qol ýzulerine tura kelse, qalghandary janadan ashylghan  sharuashylyq eseppen júmys jasaytyn ortaq shanyraqtarynyng bolashaghy ýshin  kelisim sharttaghy kórsetilgen  búl jalaqygha da lajsyz, maqúldaghan synay tanytty. Jana basshy múnymen de toqtamay  respublika kóleminde emshilikpen tek qana Ortalyqta  júmys jasap, odan song joghary ataghy bar ghalym dәrigerler aldynda attestasiyadan ótken emshi ghana emshilikpen ainalysa alady degen úsynysyn Respublikalyq Densaulyq saqtau ministrligine arnayy jarlyqpen zandastyryp, bekittirip aldy...

Emshilik pen kóripkeldik, ayan alu - erekshe qasiyet iyelerining enshisi. Solay bola túra, osynday qasiyet iyelerine, búl salany tereng úghyna bermeytin maman dәrigerler bagha beretin boldy! Kenes ýkimeti kezinde búryn sondy kórmegen kesapattyqty kórip janshylyp qalghan halyq emshileri  búl tәrtipke de kóndikti. Barlyq emshiler eriksiz Respublikalyq halyqtyq emdeu Ortalyghyna  qayta oralyp, mezgil-mezgil aitqan synaqtan ótip túrugha tura keldi. Artynsha qújat beru jýiesi tikeley ministrlikke ótti. Búl jýie júmysty tipten bosansytyp jiberdi. Aqyr sonynda emshilerding tadyry - emshilikten esh habary joq, Ortalyq jetekshisi, jeke bir bastyqtyn  qolyna ótti. Óitkeni, bastyqtyng kelisiminsiz eshkim de emshilik qújatqa qol jetkize almaytyn... Ile elimizde jekeshelendiru júmystary bastaldy.  Osynau tu-talapay kezde Densaulyq saqtau ministrligining E.Ábilqasymov basqarghan toby eshkimdi ortaqtastyrmay, elimizding halyq emshileri ýshin bólingen  qala ortalyghyndaghy, eng kórinekti jerge ornalasqan búrynghy Respublikalyq Akusherlik-genakologiya ghylymy zertteu instituty ghimaratyn  óz enshilerine qaratyp ala qoydy... Qanday qiyanat!.. Kýn týn qatyp, qadirmendi qos akademikti aldymyzgha salyp jýrip qol jetkizgen  qasiyetti shanyraqqa qasiyetten habarsyz jandar qol saldy. Búl betimen ketushilikke  kezinde «Áy, deytin әje, qoy deytin qoja tabylmady...». Ortalyq jarymjandandy...

Mine, osynday ospadar jaghdaylar respublika halyq emshilerin qoghamdyq negizde újymdasugha júmyldyrdy. 1991 jyly 20 - 23 jeltoqsanda  Qazaqstan halyq emshilerining Respublikalyq birinshi qúryltayy ótkizildi. Qúryltay óz qarjysy esebinen júmys jasaytyn onyng jogharghy  qamqorshy organy Respublikalyq Halyq emshilerining qauymdastyghyn qúryp, onyng Prezidiumy jәne basqaru organdaryn saylady. Qúryltaygha Densaulyq saqtau ministrligi ózderi úiymdastyrushy bolu orynyna ókilderin de jibermedi.  Al  kórshi reseyde ótken osynday qúryltaydyn  negizgi janashyry, eng aldymen sol elding Desaulyq saqtau ministrligi men tanymaly ghalym qayratkerler boldy. Ádette, el bolatyn últtyng tirligi osylay bolu kerek qoy. Elimizde ýkimet qamqorlyghynsyz qúrylghan bizdegi búl qauymdastyq kýni býginge deyin it yrghyljyng júmys jasap otyrghanymen, tyndyryp otyrghan sharuasy kónil kónshitpeydi. Onyng ýstine sonynan Ortalyq janynan arandatushy top úiymdastyrghan emshilerding taghy bir qauymdastyghy qúrylyp, eki qauymdastyq  birining júmysyna biri bóget bolyp abroylaryn týsirdi. Birigip, «bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharu» orynyna, aralarynda oryn alghan baqtalastyq  emshilerding esin shyghardy. Qauymdastyq - kýsh! Búl kýsh - birikkende ghana algha qoyghan maqsat mýddeden shyghady. Osy qauymdastyqtar yntymaqpen júmys jasasa Ortalyqtyng bas dәrigerin ózderi saylap  qoygha qol jetkizip, qasiyetti shanyraqtyn  júmysyna da yqpal etken bolar edi. Ondaylyq qauqar bayqalmady. Aralaryndaghy oryn alghan alauyzdyq býkil emshiler bolyp atqarar qyruar júmysqa óz kedergilerin keltirdi. Aqyry, osylay aitugha tura keledi, Ortalyqty jarymjan etuge әkelip soqty. Jarymjan Ortalyqtan tolymdy tirlik kýtuge bola ma?...

Ashyp aitar jaghday, o bastan-aq, Ortalyqty ashugha dәneker bolghan qos akademik aghamyzdan basqa,  elimizding esiginen inabatpen engen halyqtyq medisinagha Densaulyq saqtau ministrligi tarapynan ong kózqaras bolghan emes. Qasiyetti shanyraqty -  el tanyghan qasiyeti bar adam basqaruy kerek edi jәne onday túlgha eng aldymen emshiler arasynan izdestirilgeni maqúl bolatyn, biraq olay jasalmady. Qaybir sala bolmasyn, sala tizgini  bilgir basshysy qolyna berilmese odan ong nәtijie kýtuge bolmaydy ghoy...  Emshiler kónilinen shyqpaghan E.Ábilqasymov myrza Respublika Parlamenti Mәjilisining deputattyghyna saylanyp ketkennen keyin, búl Ortalyq basshylyghyn qolyna alghan Shәken Shyntaev myrza da  pәlendey sharua tyndyra almay jýr.  Ghalym, medisina ghylymynyng kandidaty búl aghamyz óz kezinde bar qajyr qayratyn  elimizding densaulyq salasyna bergenin biz jaqsy bilemiz, enbegin qúrmetteymiz. Biraq «kótere almas shoqpardy qaryna ilu» qay batyrgha, qay zamanda abroy әperip edi?.  Áriyne, aghamyz ózi Ortalyqta basshylyq etken túsynda, Týrkiyanyng Kemer qalasynda týrki tildes elder halyq emshilerining simpozimuyn ótkizgenin, Almatyda ótken emshilerding kezekti siezine 18 elden qonaqtar qatystyrghanyn, Qazaqstan-Resey medisina uniyversiytetinde shyghys medisinasy fakuliteti ashylghanyn algha tartuy mýmkin. Búl halyq emshileri ýshin jetkiliksiz, óte kemshin júmys. Ortalyqqa osy salany jetik mengergen  jigerli jas basshy kerek.  Shanyraq - erekshe qasiyet iyeleri júmys jasaytyn oryn bolghandyqtan, óz boyynda osynday erekshe jiger qasiyeti bar basshynyng qolyna ótui tiyis.

Osy orayda maqalamyzdyng basynda keltirgen, qazaqtyng qadirmendi emshi qyzy Kýltay Áliyevanyng atyna jyl basynda kelgen Balamaly medisinanyng Álemdik internosionalidyq ashyq uniyversiytetining shaqyrtu hattarynyng alghashqy betining mandayshasyndaghy «1962 jyly Almatyda ótken balamaly medisinanyng (halyqtyq medisina) Álemdik túnghysh kongresinde úiymdastyrylghan»- degen jarnamagha qayta oralugha tura kelip otyr.  Men osy hatty Respublikalyq halyqtyq emdeu Ortalyghynyng basshylaryna da, Densaulyq saqtau ministrligining salalyq basshylaryna da kezinde birneshe ret kórsettim. El abroyyn kóterer osy bir ózekti mәselege әli kýnge tiyisinshe mәn bergen  jan balasyn kórgenim joq. Mәn berilse jarty ghasyr búryn Almatyda qúrylghan osy qauymdastyqtyng Kolumby qalasynda ornalasqan ortalyghymen kýni býginge deyin tyghyz baylanys ornatugha bolar edi ghoy. Al búl qauymdastyqtyng júmysy býgingi tanda әlemdik jogharghy dәrejede jolgha qoyylghan. Búny,  osy hattyng iyesi, atalynghan qauymdastyqtyng prezidium mýshesi Kýltay Áliyevamen tayauda bolghan súhbattasuymdaghy myna әngime ýzindisinen de angharugha bolady;

- ... Qazirgi ghylymy medisinanyng týp negizi halyqtyq medisina ekeni dau tudyrmas. "Búryn tughan qúlaqtan keyin shyqqan mýiiz ozady" demekshi, әlemde órkeniyetting óris aluymen, qazirgi ghylymy medisina ózining shyqqan tegi halyqtyq sauyqtyrudy óz jolynan belgili uaqyt kóleminde yghystyrumen keldi. Onyng jarqyn kórinisin bizding memleketimizden  qazirgi uaqytta da kóruge bolady. Búl - bir, ekinshi Sizder halyqtyq em atap jýrgen ataugha siyspaytyn sauyqtyru joly men týsindirui sheshimin  tappaghan tylsymdar bar. Mysaly - kóripkeldik nemese  әruaqtarmen tildesu. Keybir qasiyet iyeleri syrqat jandardyng diagnozyn qazirgi jetilgen tehnikalarsyz-aq qoyyp emdeumen birge, osy jerde otyryp basqa bir jerde bolyp otyrghan kórinisterdi ainy qatasyz kóretin kezderi bolady nemese sizding ózinizden basqa eshkim bilmeytin, ótken ómirinizde basynyzdan ótken oqighany sol qalpynda kórgen kuәgerley aityp beredi. Múnday tylsym kórinisti, qalay jetkizip aitugha bolady? Búl qúpiyalyq tarihy kýni býgin  bastalghan tirlik emes. Anau, әlem bolyp bes jýz jyldyghyn atap ótken Nastaradaumys, keshe ghana ómirde ótken Bolgarlyq Vangha, ózimizding Mónke men Tәuke hannyng túsynda ýsh jýzding әigili ýsh biyining kózinshe sayysqa týsip, jeti adamgha jan berip, hannyng diny uәziri atanghan Mýsirәli pirimiz she? Ár zaman ózinin  osynday qasiyetti perzentterin әr kez  ómirge keltirip otyrghan. Olar qazir de  aramyzda barshylyq...

Qay jyly mening qolyma siz súrap otyrghan Álemdik úiymnyng jetekshisi, professor Hiyler Anton Jayasuriydin   Balamaly medisinanyn  Álemdik Ýlken kongresi aldynda Nobeli qorynyng atqarushy diyrektory Mihayl Solman men Nobeli qorynyng Preziydenti, professor Samuelison Bengting atyna jazghan haty tiydi. Osy hattaghy derekterge sýiensek qazir búl úiymnyng esebine tirkelgen әlemde 1,7 million halyq emshileri bar kórinedi. Osynshalyqty emshiler men sauyqtyrushylar 15 000 instituttar men úiymdargha birikken. Hatta  dýniyejýzining 140 elinen 1810 delegat qatysqan songhy әlemdik Kongreste endigi Nobeli syilyghyn halyq emshileri men sauyqtyrushylaryna beru turaly Nobeli syilyghy Komiytetine bir auyzdan qabyldanghan sheshim joldanghany aitylghan. Osynday abroy biyiginen kórinip otyrghan  búl  úiym 1962 jyly Almatyda  әlemning 67 elinen arnayy kelgen delegasiya mýsheleri qatysqan  halyqaralyq medisina qyzmetkerlerining konferensiyasynda qúrylghandyghyn eshkim eske almay otyr. Búl - әrbir qazaqstandyq ýshin maqtanysh boluy tiyis derek. Solay bola túra bizding dәrmensiz Ýkimetimiz ben Densaulyq saqtau ministrligi osy uaqytqa deyin búl mәselege naqtylap nazar audarmay keledi. Audarghan bolsa osy úiymnyng biylghy jarty ghasyrlyq  yubiyleyin osynda ótkizip, kezinde qoldan shygharyp alghan, qúday bergen abroydy keri qaytaryp almaghanymen osy júmysty dúrystap qayta jolgha qoyyp alugha bolar edi ghoy...

Biz demokratiyalyq memleketpiz.  Halyq qanday emdi qabyldaytynyn ózderi sheshui tiyis. Ýkimet shamasy kelgenshe soghan jaghday jasauy kerek. Kishkene ghan  Shry Lanka memleketinde memleket basshysy halyqtyq medisinany alaqanyna salyp otyr. Jylyna bir ret osy memlekette ótetin әlem emshilerining kongresine ózi bas bolyp qatynasady...

Songhy on jylda, әlemning 180 qalasynda ótken halyq emshilerining Ýlken kongresterine shaqyrtu alghan Kýltaydyng osy pikirin, osydan 20 jyl búryn Almatyda beyýkimettik "Mәdeniyet arqyly beybitshilikke" assosiasiyasy úiymdastyrghan býkil dýnie jýzilik ruhany kelisim kongresine qatynasqan avstraliyalyq ghalym Arnolid fon Keyserlingtin, Dely metropoliyti Paulos Mar Tregorios, Rama Krishny missiyasynyng preziydenti Djorjio Bondjovanii, germaniyalyq doktor graf fon Donhoff, "Mәdeniyet arqyly beybitshilikke" assosiasiyasynyn  Evropalyq bólimshesining preziydenti Villy Augustat, japondyq oqymysty Saskiya Ishikaza auyzdarynan da estigen bolatynbyz. Ony kezinde jarasymdy janalyq retinde BAQ betterinde jazghanbyz da. Biraq әli kýnge sol pikirlerge nazar audarylyp qorytyndy bolghan emes. Bolmaghan song elu jyldyq yubiyleydi algha tartyp taghy da jazyp otyrmyz. Búrynghy qúlaqtargha jetpese, songhy qúlaqtargha jeter...

Týsingen jangha, Kýltaydyng súhbat barysynda aitqan osy әngimesi  biz aitqymyz kelgen biraz әngimeni jetkizip qoyghan sekildi. Tolyqtyryp qosarymyz, býgingi tanda  elimizde kezinde jekeshelendiru nauqanymen  satylyp ketken biraz balalar baqshalary, klubtar men mәdeniyet ýileri, medisina ortalyqtary qazir keri qaytarylyp jatyr.  Osy orayda saudagha týsip ketken Respublikalyq halyqtyq emdeu Ortalyghy da keri qaytaryluy tiyis dep oilaymyz. Qasiyetti shanyraqqa qomaghaylyqpen qol salghandar, osy kýnge deyin tapqan tabystary boylaryna qút, endi búl shaqyraqty jaqsylyqpen keri qaytarghandary maqúl. Ýlken biylikke ie Densaulyq saqtau ministrligi  respublikada ghylymy medisinagha balama bola alatyn halyqtyq medisinagha qamqorlyqty barynsha kýsheytkeni jón. Ýkimet  dәrigerler qúqyghyn qorghaumen qatar  halyq emshileri qúqyghyn da qorghaytyn da arnayy zang qabyldau qajet. Jogharyda aty atalynghan esimderi әlemge mәshhýr shetel ghalymdary osynday júmystyng belortasynda jýrse, bizding ghalymdarymyzdyng múnday júmystan ýrkektey jýrui qalay?  Múnday jaghdayda medisinadaghy әli týren tiymegen ghylymnyng bir júmbaq salasy, sol júmbaq kýii kenjelep qala bermey me?

Sosynghy bir aitar jayt osy salanyng kadr mәselesin týbegeyli qayta qarau kerek. Búl ýshin Ortalyq janynan respublikalyq ghylymy zertteu institutyn, akademiyasyn úiymdastyratyn uaqyt әlde qashan tolghaghy pisip jetti. Múnymen qabat kәdeli is osy Almatydan bastau alghan Dýniyejýzilik balamaly medisina internosionalidyq uniyversiytetin ózimizde qayta ashugha da tolyq negiz bar.  Oghan ýkimet tarapynan naqtyly kómek qajet.

Osy sharualar jýzegeasyp jatsa emdeu ortalyghyndaghy emshilerding shetelderge shyghuyna jaghday jasalar edi. Qazaq emshileri Kýltay Áliyeva siyaqty óz qasiyetterin әlemdik dәrejede kórseter edi. Qazir bizding Ortalyqtaghy emshiler alys shetel týgili kórshiles elderdegi halyq emshilerimen de jóndep tәjiriybe almasa almay keledi.

Maqala sonynda aitarymyz, óz tarihy, óz dәstýri bar qazaq halqy ýshin, halyqtyq em ógeysimeui kerek. Ol ýshin osydan jarty ghasyr búryn ashylghan búlaq kózi qayta tazalanyp, halyqtyq medisina emin erkin  órken jaiy tiyis. Búghan Densaulyq saqtau ministrligi, eng aldymen ministrding ózi mәn berui kerek. Tipti jarty ghasyrlyghyna oray úiymdastyru mәselelerin sheship, qarjysyn tauyp, Almatyda әlemdik halyq emshilerining yubiyleylik konferensiyasyn ótkizip jiberse núr ýstine núr bolar edi-au. Biraq...

Baqtybay AYNABEKOV,

«Halyq emi» gazetining bas redaktory

Almaty qalasy. Tel; 8 701 7430 979

«Abay-aqparat»