Sóz - qasiyetti de kiyeli óner. Shәkәrimning "Sóz - qúdaydan shyqqan bu", - deui tegin emes. Ol oi-sanany imany qalypqa ainaldyryp, jan-dýniyemizdi núrlandyra týsedi.
"Daryn" memlekettik jastar syilyghynyng laureaty, jazushy, kinodramaturg Aygýl Kemelbaeva Tәnir syilaghan sol sóz qúdiretin ózinshe qasterlep, ózinshe órnekteytin jan. Qalamgermen әngimemiz osy bir qasterli әlem jayynda órilgen edi.
- Aygýl apay, Múhtar Maghauin ózining "Taghdyr jazuy" atty mistikalyq әngimesinde jazushylyq bolmysty "Tәnir qúty" dep tanidy. Siz qalay payymdar ediniz?
- "Tәnir qúty" degen asqaq úghymdy kóne zamandarda jarty dýniyeni jaulap alghan úly patshalar ózderine telip aitqan. Edil (Atilla) men Shynghyshan tәrizdi erekshe jaratylys iyeleri qandy joryqtarymen әlemning beynesin týbirimen ózgertip jiberdi. Qazirgi zaman kórinisi solardan qalghan múra. Múnday sheksiz biyleushilerge eshqashan birjaqty bagha bere almaytynymyz sondyqtan. Al sóz ónerine kelsek, múnyng jóni bólek. Pushkin óleninde ózin "vlastiyteli dum" dep ataghan. Oghan deyin osy tektes tanghajayyp jasampaz iydeyany grek-rim klassikteri men shyghys júldyzdary kórkemdep aityp ketken.

Sóz - qasiyetti de kiyeli óner. Shәkәrimning "Sóz - qúdaydan shyqqan bu", - deui tegin emes. Ol oi-sanany imany qalypqa ainaldyryp, jan-dýniyemizdi núrlandyra týsedi.
"Daryn" memlekettik jastar syilyghynyng laureaty, jazushy, kinodramaturg Aygýl Kemelbaeva Tәnir syilaghan sol sóz qúdiretin ózinshe qasterlep, ózinshe órnekteytin jan. Qalamgermen әngimemiz osy bir qasterli әlem jayynda órilgen edi.
- Aygýl apay, Múhtar Maghauin ózining "Taghdyr jazuy" atty mistikalyq әngimesinde jazushylyq bolmysty "Tәnir qúty" dep tanidy. Siz qalay payymdar ediniz?
- "Tәnir qúty" degen asqaq úghymdy kóne zamandarda jarty dýniyeni jaulap alghan úly patshalar ózderine telip aitqan. Edil (Atilla) men Shynghyshan tәrizdi erekshe jaratylys iyeleri qandy joryqtarymen әlemning beynesin týbirimen ózgertip jiberdi. Qazirgi zaman kórinisi solardan qalghan múra. Múnday sheksiz biyleushilerge eshqashan birjaqty bagha bere almaytynymyz sondyqtan. Al sóz ónerine kelsek, múnyng jóni bólek. Pushkin óleninde ózin "vlastiyteli dum" dep ataghan. Oghan deyin osy tektes tanghajayyp jasampaz iydeyany grek-rim klassikteri men shyghys júldyzdary kórkemdep aityp ketken.
Jazushylyqty adam tilep ala almaydy. Ol Alla taghalanyng meyirimimen berilgen tylsym syi. Shashubaydyng әnindegidey: "Bolghanmen malgha kedey, әnge baymyn". Baylyqty asa izdetpeytin bir qúdireti bar bolghan song Shashubay aqyn osylay deydi. Oghan shyn layyq bolu kerek. Ónerin ústay almay qalghandargha qúdaydyng qahary keledi dep oilaymyn. Ónerdi әu basta arzan baghalap, payda kózi ne ataq-danq alu joly dep adasyp kelgender de ózinen sheberligi asqan jaqsygha qylghan qiyanatynyng sazayyn tartyp, týbi opyq jeydi. Ónerding kiyesi úrady. Óner - Alla taghala jaratqan kórkemdikting syrly formasy. Qúdaygha qúlshylyqtyng úlyqtaluy ónerding astarynda jasyruly. Jazuda jandy eljiretetin keremet sýiispenshilik jatatyny sondyqtan. Ádebiyettegi mening kredom: "Jýgirgen jetpeydi, búiyrghan ketpeydi". Jazyluy nәsip etilgen shygharma sózsiz tuady.
- Býginde osy baghzy mistikalyq anyz-әngimeler janasha týrlenip, jana sipatqa ie bolghany bayqalady. Búl onyng tym tartymdy qúbylys bolghanynan ba?
- Mistikanyng tym tartymdy ekeni ras. Sony bilgen song qazirgi amerikan kinosy qansorghyshtardan, saytandardan romantikalyq obraz jasap aldy. Búl qaterli adasu. Zúlymdyqty súlulandyrudyng týbi nege aparyp soghatynyn boljau qiyn. Jazushy qúday sýigen izgilikting qúly boluy tiyis.
- Keybir synshylar prozanyng kenjelep bara jatqanyn, poeziyanyng óskenin aituda. "Qazirgi prozada obraz joq", degenge sayatyn әngimeler de estilip jatady.
- Kim ne dese de odan әdebiyettegi bar nәrsening qadiri kemimeydi nemese ózgermeydi. Tanquraydy "mynau bódenening júmyrtqasy" dep bergenmen, onyng jemis dәmi ózgerip ketpesi anyq. Biraq ataular dúrys atalmasa, ainalasyndaghy bar qúbylysqa onyng kesiri kem tiymeydi. Proza júrttyng bәrining kókeyin tesip túratyn biyik óner dep oilaymyn. Ol - bir últtyng tútas obrazyn jasay alatyn keremettigimen artyq jaralghan, ruhany tolysqan halyqtargha tәn kórkem dýniye. Kórmes týieni de kórmesting kerimen jýre bergisi keletin subiektivti syngha ókpe jýrmeydi. Negizinde kóp júrttyng әdebiyetti dúrys tanuy, týisinui kemshin tәrizdenedi. Talgham men óre joq jerde naghyz qúndylyqtar baghalanbaydy.
Bizde orys әdebiyetindegidey әbden jýiege týsken, qalyptasqan estetikalyq tanymdyq artyqshylyqtar kýsheyse, aghymdaghy prozanyng baghy anaghúrlym janar edi. Onyng ýstine qazirgi qalalyq bolyp ketken kópshilik, tirshilik tauqymetimen tyrbanghan qazaq ózine eng qajet adamdardy baghalay almaytyn halge jetken. Bir ghana mysal: jyraulardyng altyn túyaghynday Elimira Janabergenova tәrizdi 18 týrli maqammen shyrqaytyn siyrek әnshini produserlik iskerlikpen әlem sahnasyna shygharyp jiberuge bek mýmkindik bar. Ol sonda qazaq últyn tanytqan ýstine tanytar edi. Biraq, siyrek talant iyeleri әiteuir el qatarly kýnin kórip, biyik shyrqay almay qor boluda. Shetelden shaqyrylatyn әnshilerge bir sәtte ketip qalatyn qarjygha-aq qanatyn qomdap, kókjiyekke qalyqtap keter edi. Átten, bizde últjandylyq jetispeydi. Bay qazaqtar mesenattyqty tar maghynada týsinbeui kerek. Múnday jerde baqay esepke negizdelgen jikshildik adym ashtyra qoymasy anyq.
- Tәuelsizdik kezenindegi qazaq prozasynyng ýlken bir janalyghy - din taqyryby. Býginde islamdyq saryn, músylmandyq qúndylyqtar jas jazushylardyng shygharma-laryna arqau boluda. Sizding "Tobylghysay", "Ghibadat", "Qiyada" atty әngimeleriniz ben "Múnara" atty romanynyzgha da osy tәn. Din taqyrybyna qalam tartu nening belgisi?
- Eske týsirip qarasam, "Ghibadat" atty әngimemde: "Ortodaksalidy dinderding kórkem әdebiyetten alshaq emes ekeni meni erekshe baurap aldy", dep jazyppyn. Rasy sol. Orys filosofy Vladimir Solovievtyng dinderding mifologiyalyq tabighatyn zerttegen essesin oqysanyz, әdebiyetting jaratylysynda Tәnirge jalbarynu jatqanyn úghasyz. Múnda ejelgi gimnder, Jaratushy iyege madaq jatyr. Shәkәrim qajy: "Sóz - qúdaydan shyqqan bu", dese, búl-daghy hristiandyq ilimnen alshaq týspeydi. Kýlli dinderding shyghuy bir. Men ata-babamnan qalghan әdet-ghúryp, salt-dәstýr, últtyq dýniyetanymnyng qúlymyn. Islamdy o basta bizding salt-dәstýrimizdi búzbay, layyqtap ketken әuliyelerdi pir tútamyn. Bizding dalalyq bolmysymyz orasan bay, qúpiyaly qatparlargha toly bolghanmen, qazaq jer betin-degi eng sanasy aiqyn halyq. Auyz әdebiyeti keremet bolatyny sondyqtan. Osynday últtan shyghyp, bar qazynany úqsata almasaq, Qúday keshpeydi.
- "Qonyrqaz" atty alghashqy әngimeniz - fantastikalyq antropologiya. Mәskeuding M. Gorikiy atyndaghy Ádebiyet institutyna týsuinizge septigi tiygen de osy tuyndynyz eken. Prozadaghy kórkem antropologiya men fantastikalyq antropologiya turaly ne aitasyz. Olar óz baghasyn ala aldy ma?
- Men Mәskeudegi joghary oqu ornyna týser aldynda KazGU-ding jurfagynda 3 jyl bilim alghanmyn. Yaghni, 8 jyl student bolghanmyn. Mening eki birdey joghary oqu ornynda student atanuyma Sapar agha Bayjanovtyng erekshe kómegi tiydi. Al osy «Qonyrqaz» atty әngimemmen Mәskeuding M.Gorikiy atyndaghy Ádebiyet institutynyng shygharmashylyq konkursynan óttim. Konkurstan ótpegenderdi qabyldau emtihandaryna jibermeydi. 1989 jyly osy institutta dәris oqyp jýrgen, jazushy Rollan Seysenbaevtyng jazghan haty mende saqtauly túr. Ol: "Myna әngimenning qazaqshasyn jiber", degen edi. Al men konkurs ýshin oryssha audarmasyn jibergenmin. Birinshi kursta seminar ótkende shygharmalarymyzdy topta taldaydy. Orysshamnyng nashar kezi. Áygili orys jazushysy Andrey Georgiyevich Bitovtyng seminarynda oqydym. Ol kisi "Qonyrqazyma" magiyalyq romantizm dep bagha bergeni jadymda. Rasynda onyng iydeyasyn Hans Kristian Andersennen alghanmyn. Ángime epigrafynda múny jasyrghan joqpyn. Ádebiyette qaryzgha alu tym kóneden kele jatqan qúbylys. Myqty jazushylar odan sýrinbeydi. Nasharlary úqsatpay býldiredi.
- Al qazirgi qazaq prozasyndaghy totemdik úghym jóninde ne aitasyz...
- Totemdik úghymdardy óte jaqsy kóremin. Ádebiyetting kóshpeli altyny. Ovidiyding "Metamorfozasyn» endi oqy bastadym. Klassikany qaytalap oqy beru kerek. Mening "Qo-nyrqazym" fantastikalyq әngimeden góri osy Ovidiy jyrlaghan qúbylulargha keletin siyaqty. Búl әngimeme tura 20 jyl ótkende kinossenariy jazghanym jaydan-jay emes. "Jambyl" jurnalynyng 2010 jylghy 3 sanyna belgili jazushy Nesipbek Dәutayúly basty. Qobyz ben diuana sarynyn qostym.
Ádebiyet uaqyty ótip ketti degen úghymnan alshaq. Tobyq Jarmaghambetovting "Otamaly" atty povesin qysta oqyp shyghyp, erekshe sýisinip, qayran qaldym. Ovidiylik, jer men kókti birtútas oraytyn sóz qúdireti bar eken! Qazaqta esimi kóp atala bermeytin marqúm jazushylardy qayta aqtaru, jaryqqa qayta alyp shyghu әdebiyetshilerding paryzy. Solay etsek, shynymen kósegemiz kógeredi.
- Qazirgi qazaq jazushylary kinogha erekshe mәn berude. Ekrandalugha ýmittisiz be?
- Maghjan Júmabaevtyng "Sholpannyng kýnәsi" atty klassikalyq әngimesin 2005 jyly kinorejisser Bolat Shәrip ekrandady. Mening búl filimge ssenarist retinde atsalysuymdy ghayyptyng kýshi, Qúdaydyng búiyrtuy dep qabyldadym. Bolat agha Maghjan turaly eki essemdi oqyp, gazet arqyly tauyp aldy. Úly aqynnyng ruhy riza bolsyn. Qazir birneshe ssenariy mende dayar túr, bireui óz әngimem boyynsha, ekinshisi Ázilhan Núrshayyqovtyng "Mәngilik mahabbat jyry" romany jelisimen. Ýshinshisi "Er Tóstik" ertegisi boyynsha animasiyalyq filimge ssenariy.
- Qoghamdaghy sayasy oqighalargha qalay qaraysyz?
- Atam Kemelbay Nasyrhanov 1937 jyly halyq jauy retinde atylghan. Repressiyanyng zardaby, uyty onay tarqamaydy. Úrpaghynyng ómirin ulaydy, sanasynda qalyp qoyady, tez týzele almay, zorgha es jiyady.
- "Qazaq әdebiyeti ózining últtyq mazmúny arqyly әlemdik әdebiyetke shyghady", - deysiz. Búl rette әlemdik әdeby ýderisterding yqpaly men әseri qanshalyqty?
- Rasynda men oy qaytalap túrmyn. Negizinde ony kemenger Gete aitqan, ol "әlem әde-biyeti" degen tyng termindi 185 jyl búryn alghash engizgende jana dәuirding sipatyn boljap aitqan Áuliyelik sóz. Álemdik ýlgiler turaly: ay astyndaghy aishylyq dýniyede bәri eskiden qalghan. Postmodernde qazir jansyz kóshirmeler qaptap ketti, nashar kliptegi búrandaghan әnshi qyzdardyng makiyajy bir-birinen aumay qalghany siyaqty birtekti. Pysyq adamdar jasaytyn kommersiyalyq әdebiyet. Kópshilikting shala talghamyna say toghyta beretin romansymaqtardyng bir әrpin oqyp әure bolmaymyn. Bireuge elikteytin kezennen ótip ketkenmin.
- Ádebiyettanushy-ghalym Aygýl Isimaqovanyng siz turaly: «Aygýl óz tuyndylarynda sanaly týrde europalyq, miftik esimderdi de kirgizip qoyady. Onysy eksperiyment bolghanymen, óte sәtti paydalanylghan amal. Óitkeni, dýniyejýzilik әdebiyetti bile otyryp, sol dengeyde oilana otyryp, qazaqsha stilidik tәsilderdi dýniyege әkelude», dep aitqan pikirin oqyghan edik. Búl rette siz: "Men dýniyejýzilik әdebiyetti bile otyryp, qazaqsha stilidik tәsilderdi dýniyege әkeldim", - dep aita alasyz ba?
- "Mayya" atty povesimde biraz miftik obrazdar bolghanmen, men negizgi qorekti ózimizding halyq auyz әdebiyetinen alamyn. "Er Tóstikting dýniyege kelui" atty әngimemde balanyng aty búlay emes, biraq astarly týrde búl bir әuletting qúriyn dep baryp, aman qaluy, qaytadan janghyruy bolyp tabylady. Magiyalyq proza degen osy. Últtyq nyshan. Sózding astralidyq qasiyetin úqqandyqtan, jazushy retinde maghan milliondaghan dollar tabys kózin әkeledi dese de, zúlymdyqty әrdayym klondap otyratyn qaterli sujetterdi jazbaymyn. Batys mәdeniyetining ruhany toqyraugha úrynyp, azghyndyqtan túnshyghyp jat-qany sondyqtan. Bayaghyda aqshadan qinalyp jýrgende bir qyzyq úsynys týskeni esimde. Qaptaghan sary basylymdar ýshin pornografiyalyq dýniyelerdi býrkenshik atpen jazyp túrugha. Qalamymdy, qazaqtyng ardaqty tilin sonsha qorlap, bylghaytynday qara basyma ne kýn tuypty?! Al balalarymnyng yrzyghyn Qúday ózi beredi.
Sheteldik proza turaly aitar bolsam bylay. Mәskeudegi Ádebiyet instituty 5 jylda antikalyq әdebiyetten qazirgi zamangha deyingi eng myqtylaryn terip oqytty. Alayda, bilim degen úghymnyng ózi salystyrmaly әri shartty nәrse ekenin moyyndauymyz kerek. Sosyn әdebiyet túnghiyq, tereng sala. Onyng bәrin týgendeuge bir adamnyng ghúmyry jetpeydi. Biraq Mәskeude eren oqymysty, ghúlama akademikterding aldyn kórgenime quanamyn. Shetinen óte ziyaly, erekshe әdil, qarapayym jandar. Bilimi ósken sayyn adam balasy ziyaly bola týsui zandylyq. Ol óitkeni, nadandyqtan ajyraydy.
Stilige keler bolsaq ózimdi-ózim qaytalamaymyn. 12 әngimem 12 týrli, ýsh povesim ýsh aluan. "Tobylghysay" atty әngimemde ejelden bar tәsil: "әngime ishindegi әngime". "Ghibadat" atty diny әngimemdi kóbi qabylday almaydy, sonda biraz stilidik tәsil bar. "Múnara" atty shaghyn romanymda zoologiyalyq proza tәsilin qoldandym. Men ýshin zoologiyalyq prozanyng eng myqty ókili German Melvill, onyng "Moby Dik nemese aq kiyt" atty romanyn qaytalap, sýisine oqydym. Hayuanattar etimologiyasyna asqan sýiispenshilikti Melvill ýiretti. Qazaq auyz әdebiyetinen beri hayuanattar turaly animalistik proza damyp ketken. Teginde prozanyng mýmkindigi poeziyadan góri sheksiz.
- Tәuelsizdik túsyndaghy әdebiyet nesimen artyq? Ádebiyet sýigish qauymgha qanday janalyqtarynyz, tosyn syilarynyz bar?
- Tәuelsizdik túsyndaghy әdebiyette senzura joq. Qazir halturany toltyryp әkep berseng de baspalar aqsha ýshin basa beredi. Sonday-aq, naghyz shygharmalargha jol ashyq. Sosyn, búryn ýlken buyn kishi buyngha eptep ýstemdik, әlimjettik tanytatyn edi, der shaghynda basqyzbay qoyatyn. 1987 jyly jazylghan "Qonyrqazymdy" gazetke bastyra almaghanym oiymda. Atyn aitpay-aq qoyayyn, bir jazushy maghan: "Jap-jas bolyp nege múnday әngime jazasyn? Besikten beling shyqpay túryp, klassik atanghyng kep jýr me?!" dep úrysqany esimde. Shynynda, ol kisining ne aitqysy kelgenin týsinsem búiyrmasyn. Qaydaghy klassiyk? Ádebiyette aty joq, 22 jastaghy adam qalaysha ózin klassik sezinsin?! Uaqyttyng enshisindegi dereksiz úghym ýshin aldyn-ala bas qatyrudyng qajeti qansha! Klassik bolu, bolmaudy oilap otyryp jazbaysyng ghoy. Ony bir Qúday biledi. Men ol kisi ishtarlyq qyldy dep týsindim. Sol әngimemning eng tandauly institutqa týsuime septigi tiygeni ras. Litinstitutty ghúmyrynda ansap ótken jazushylar qanshama. Eger Qúday ony maghan búiyrtyp túrsa, búl bir belgi, әste tegin emes. Ángime 7 jyldan song jaryq kórdi.
Bayaghydan jasyryp, tyghyp, eshkimge kórsetpey jazatyn ghadetim әli qalmaghan. Mamam auylda nan iylegende kóz tiyedi, súqtanbandar dep bizge kórsetpey qoyatyn. Sol siyaqty jazu da eren nәzik dýniye. Shygharmashylyqqa erekshe ansarmen, asqan sýiispenshilikpen qaraytynymdy aitsam, sol jetip jatyr.
- Qazaq әdebiyetining aqsaqaly Gerolid Beliger shygharmashylyghynyzdy erekshe baghala-dy, oghan әbden maqtanugha bolady. Qazir memlekettik tapsyryspen qanshama enbek-ter jaryq kórip jatyr. Nege úsynbaysyz? Búl orayda, Jazushylar odaghynyng qamqorlyghy qanshalyqty?
- Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tóraghasy Núrlan Orazalinge alghystan basqa aitarym joq. 10 jyl búryn jazsam dep niyettengen «Kókenay men Qalqaman» atty epikalyq prozam byltyrghy qarashada «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jaryq kórdi. Jana kitabyma sol da ensin dedim. Ol oishyl aqyn Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng әigili «Qalqaman-Mamyr» poemasynyng jelisimen, nәzirashyldyq dәstýrde jazylghan. Osy iydeyany bergen Kókenay batyrdyng úrpaghy Ánuarbek Isahanúly. Men әngimemdi jazyp bitkenshe ol kisi búl fәny dýniyeden ótip ketti. Ángimemde eki epigraf bar, sujetting negizgi iyesi Shәkәrim qajydan alynghan bir jol óleng jәne Ánuarbek aghanyng ruhyna arnadym dep kórsetuim sol sebepti. Búl ómirden alynghan derekti әngimede kileng tarihta ótken adamdardyng attary atalady.
Ángimelesken Lәila EDILQYZY.
«Egemen Qazaqstan» gazeti