IV

Appaq aiym, ainalayyn:

Aytshy jayyn, jón súrayyn:

Kirpiginen meruert tókken,

Kókireginde qasiret býkken -

Núriyashym sende me eken,

Kórsetshi bir jýz-shyrayyn?

Jasyrasyng kýnning núryn,

Qylghymassyng kimning núryn!

 

*

 

Erke búlaq, erkin búlaq,

Erte túra-aq keldim súrap:

Taza kýmis qonyrau ýndi,

Jayly jazday jany gýldi,

Jarqyldaghan jalyn syndy -

Sende kýlgen kim synghyrlap?

Tasty jaryp, taudan óndin,

Tanys ýnning aitshy jónin!

 

*

 

Aytshy jónin, jansyn kónlim,

Tapsyn kýnin!... O, dәrigha-ay!...

Túnyghynday tolqyn atqan.

Móldir sezim qanat qaqqan,

Jar aldyna janyn tartqan -

Jardy aiyrmay, jandy aiyrghay!

Emin aitshy jan jaramnyng -

Qayda eken, qayda aq maralym?!

 

 

IV

Appaq aiym, ainalayyn:

Aytshy jayyn, jón súrayyn:

Kirpiginen meruert tókken,

Kókireginde qasiret býkken -

Núriyashym sende me eken,

Kórsetshi bir jýz-shyrayyn?

Jasyrasyng kýnning núryn,

Qylghymassyng kimning núryn!

 

*

 

Erke búlaq, erkin búlaq,

Erte túra-aq keldim súrap:

Taza kýmis qonyrau ýndi,

Jayly jazday jany gýldi,

Jarqyldaghan jalyn syndy -

Sende kýlgen kim synghyrlap?

Tasty jaryp, taudan óndin,

Tanys ýnning aitshy jónin!

 

*

 

Aytshy jónin, jansyn kónlim,

Tapsyn kýnin!... O, dәrigha-ay!...

Túnyghynday tolqyn atqan.

Móldir sezim qanat qaqqan,

Jar aldyna janyn tartqan -

Jardy aiyrmay, jandy aiyrghay!

Emin aitshy jan jaramnyng -

Qayda eken, qayda aq maralym?!

 

Toghay arasynda eki-ýsh ýiden ghana otyratyn shaghyn qonyr auyldardyng birinde jatyrmyn. Menmúndalap mónireytin qoraly maly joq, ýkimetten ózderi de jasyrynyp jatqanday jym-jyrt, shaghyn jandy ýiler eken. Ýidegi kempir-shal jalghyz úlynday kýtti, sauatyn eki týiesining shúbaty maghan qúiyldy. Kýndiz esten aiyryp, týnde týsten shoshytatyn Núriyagha arnap osynday ólender jazdym da jattym. Ándetip aitsam-aq anyrap qoya beretin siyaqtymyn. Búl auylgha joqtau aitugha kelgenim joq, ýkimetke óshikken meni de batyr dep týsinedi ghoy. Ishten egilip, qabyrghadan sógilulimin.

«Shyraghym» deydi kempir, «qaraghym» dep qara shal atady. «Osyndayda shashyndy qyrghyzyp tastashy. Arghy betke ótedi ekensinder, onda qúiyrshyqtar da bar desedi. Qúiyrshyq qúrghyrlar ýkimetti soqqylaghannyng ýstine qarapayym halyqty da tonaydy eken. Tipti ish kiyimge deyin sypyryp әketetin betsiz qaraqshylar bar deydi. Senderdey shashy bar jigitterdi «shoqynghan» dep, shashyn da júlyp alatynyn estip túramyz. Kim biledi qandayyna kez bolatyndaryndy, olargha qinatpay, ótkir ústaramen ózim alyp bereyinshi!»

Ertenine tanerteng hal-jay súrap, habarlasugha kelgen mektep mengerushisinen osy sózding shyndyghyn súradym.

- Ras,- dedi ol, - partizan atymen qúraldanyp jýrgenderding keybireui el-júrttyng bostandyghy ýshin tónkeris jasap jýrgender emes, sol atpen mal tabugha, qazyna jiigha kirisken qaraqshylar. Keyde Ospannyng atyn jamylyp, oilaghanyn istey beredi. Búlardyng ishinde búlanshylar da, әsire músylman - shash júlghyshtar da bar kórinedi. Senderdi bastap aparatyn bizding jigitter ondaylargha qosa qoymas, sóitse de «saqtyqta qorlyq joq», shashyndy alghyza túr! - Endi senen shýiinshi súrayyn!- dep aryqtaghannan úzyn jaghy soraya týsken mengerushi taghy kýlimsirey sóiledi.

- Alynyz, alynyz!- dep elendedim. Núriyash tabylghanday sezimmen denem lap ete týsti. «Búl kisi Núriyagha jaqyndyghymdy bylay qoyyp, onyng ózin qaydan bilmek» degen oy bolsashy mende.

- Sovet armiyasy Berlinge kirdi,- dedi, - Kitler talqandaldy degen sóz, endi japondy shayqay salady! Júngo Kúnchandany Gomindandy soqty dey ber! Endi Júngoda kommunizmning jenimpaz tuy kóteriledi!

«Olay bolsa Núriyash ekeumiz de azat boldyq, tabystyq» degen tәtti ýmit jýregimdi terbete jóneldi. Sýiinshi súrap habarlaghan mengerushige jaqsy shúghadan tigilgen shapkimdi úsyna berdim.

- Sýiinshige mynany kiyiniz, kәde bolsyn!

- Múnday ortaq quanyshqa sýiinshi súrau - jana salt, jaqsy lepes ýshin ghoy, almaymyn, rahmet bauyr!

- Joq, tym bolmasa estelik ýshin kiyinizshi!... Endigi jolda maghan eski tymaq qolayly!...

Qansha ótinsem de sypayy ústaz shapkimdi almady. Ózi búdan tórt-bes jyl búryn Syfan mektebinen oqyp shyqqan agha sabaqtas ekenin aityp, kiyip jýrgen súr paltosyn jolgha kiige úsynyp edi, úzyn keletinin aityp men de almadym...

Kýn enkeyip, ekintige qúlaghan shaqta shashymdy aldyryp bolyp, jata berip edim, at dýbiri estildi. Búlay dýbirletip kelip, kýbirlesip qaytu eki-ýsh kýnnen beri daghdygha ainalghan. Sóitse de búl dýbir jýregimdi qatty dýrsildete jetti. Elendey úmtylyp, ashyq túrghan esikting bosaghasynan syghalasam, elu basy eken, týsi tym salqyn kórindi. Aq tobyq ala atynyng tizginin esik aldyna kele tartty da, ýstinen enkeye qarady, jasauraghan kók kózi múz sýngidey suyq qadaldy maghan. Búlay qaraghanyna jaray men de jyly shyraymen amandasa qoymay anyrdym.

- Beri shyqshy! - dedi. Shygha keldim, artymnan shal da shyqty. - Uaqyt osylay boldy... hy!... Hauping neden bolsa, - dep kidirgen elu basy maqalynyng sonyn aitpay, art jaghyndaghy toghaygha jalt qarap qoyyp, shalgha qamshysyn biley býiirdi. - Bayla, myna jigitti!

Tigile qaraghan shal da kesek qayyrdy jauabyn:

- E, nege?... Ákelgen ózing eding ghoy, ózing bayla, ant atqyr!

Auylgha zobalang kýshting jetkenin seze qoyyp, maqtaly meshpetimning jenin kiydim de, qolymdy artyma qayyryp, shaldyng aldyna túra qaldym:

- Syrttarynyzdan myltyq kezenip qarap túrghan bolar, jauapkershilik kelmeui ýshin sizding baylaghanynyz ózinizge jaqsy!

Shal sonda da túnjyrap túryp aldy.

- Týsindim elu basy, - dedim endi oghan búrylyp. - Senderge kesel keltirmeymiz, antymyz - ant. Baylaudy búiyrghan bolsa, ózderinizge pәle tappay, neghúrlym tezirek... óziniz týsip baylay salynyz!

Elubasy atynan qarghyp týsip shaldan úzynyraq jip súrady da ózi baylay kemsendedi:

- Sharaghym, keyin týsinersing kimnen bolghanyn, - dey salyp, dereu aqyrdy. - Ey shal , bireu kelgenshe bosaghana baylap qoya túr!...

Elubasy atyna mine shauyp, joghary tartty. Ár bosaghadan, әr terekting týbinen syghalap túrghan auyl adamdary manyma jiyla bastady. Sheshey toghaydan terip shyqqan otynyn tastay sala úrysty shalyna:

- Neghyp túrsyn, bosat myna balany! Osy jas órimderdi ústap bergenshe ózdering atylsandarshy!... Bosat deymin qaqbas, neghyp manqiya qaldyn! Qashyp ketti dey salmaymysyn, qútylyp ketsin osynday da!

- Meni qoyshy, jau kelip bәrindi oirandaydy ghoy, әitpese... - dep kýmiljidi shal.

- Bizge ne qylmaq?! Áketse ornyna seni әketsin! - dep kempir mening qolymdy sheshuge úmtyldy.

- Bosatpanyz, sheshe, bosatpanyz, - dep shegine berdim, - qútylsaq osy auyldan emes, joldan qútylarmyz.

- Alda, jaryghym-ay! - dep kempir bozdady, - kesirim tiyer dersin-au endi! Bir auyldy jangha ne qylmaq búl laghynattar?!

- Joq, sheshe, pulemettyng astyna alady.

- Dәm tatshy jaryghym tym bolmasa, dәm tatshy!... Batamdy bereyin, ananmyn ghoy men de!... Ey shal, myna tóbege shyghyp qaray túr endi!

- Men qarap túrayyn, kele jatsa dybys beremin, - dep bir jigit qarauylgha jóneldi.

Kempir bolmay sheshti de, men jipti ýige ala kirdim:

- Olay bolsa mynau dayyn túrsyn, aidaushy kelse ýiden baylap shygharynyzdar.

Ýsh ýiding adamdary týgel kirip, kózderin sýrtisti, key múryndardyng pish ete týskeni bolmasa, tym-tyrys. Ayanysh pen ashynyshtyng ajarly kózderi jasqa tolyp, bәri de maghan móltildey tónuli. Sheshey aq jaulyghyn moynyna sala jylap, maghan bata bergende, bәri de qol jaydy, bәri de dir-dir etedi, kemsen-kemseng qaghady. Sheshey dastarqan jayyp, shúbat qúidy. Kórshi eki ýiden eki tostaghan qúrt, irimshik әkelinip, mening aldyma qoyyldy, ekeuinen eki týiir irimshik auyz tiydim.

Qapsaghay qara Qaly kirip keldi osy kezde. Bәrir ýdireye túrdy oryndarynan. Qaly tabaldyryqtan ozbay túra qalyp, aman-sәlemsiz-aq asygha sóilep ketti:

- Bauyr, qalagha shauyp, әsker bastap әkelgen әlgi Qabdolla deytin it eken. Oghan kim jetkizgeni qazirshe belgisiz. Joldarynnan keshiktirip obaldaryna qaldyq. Sol kýnәmiz ýshin endi senderdi qamatpaugha, qamasa da uaqytyn úzarttyrmaugha el bolyp bar kýshimizdi salmaq boldyq. «Tútqyndalghan jastardy bosat» degen talapty Ýrimji manyndaghy barlyq tau halqy birdey jaudyratyn bolady. Qoryqpandar!... Osyny joldastarynnyng bәrine jetkiz. Al, kettim, aman shyghasyndar!

- Bizden pәlendey ýlken mәsele taba almaytyn bolady, - dep eskerttim men.

Qaly «bәrekeldisin» aita sala jóneldi. Ile-shala ýiding art jaghynan hanzusha sanghyrlaghan ýn estildi.

- Keldi, meni tez baylay qoyynyzdar,- dedim esik aldynda túrghan qartqa. Ol dir qagha kelip, eki qolymdy jipting bir úshymen bostau baylady. Ýy syrtyna úzyn jipti sýirete jýgirip shyghyp edim, juan keri at mingen úzyn boyly qara súr jalt berip shegine baryp toqtady. Úighyrsha jaghasyz qara shekpen jamylyp, qazaq tymaghyn kiyip alghan Gomindan ofiyseri eken, shekpen ishinen avtomat asynyp, mauzerin jalpaq sary belbeuli qarnyna qystyrypty. Kýn batyp barady. Osy boyy aiday jónelse nu orman, qaranghy týn jamyla jol shegetin siyaqtymyz.

Ofiyser maghan týiile qarap aldy da shalgha hanzusha búiyra sóiledi.

- Mynany alyp jýr, tómengi auylgha aparasyn!

Hanzusha bilmeytin shalgha ózim audaryp aittym da, «alyp jýre almaytynynyzdy aityp, jipting úshyn ózine ústatynyz» dep qostym.

- Men alyp jýre almaymyn, kәri kisimin, ózing aidap әket,- dep qart meni baylaghan jipting bir úshyn ózine berdi. Sol-aq eken, ofiyser shaldy qamshymen shyqpyrtyp-shyqpyrtyp jiberdi. Auyl adamdarynyng jasyraghy týgel tyghylyp qalghan eken. Úmtylyp baryp shal men aldashy arasyna túra qaldym:

- Baugau jýnguan! - degen «itaghatty» sózime aidaushy ýdireye sheginuimen jauap qayyryp túra qaldy. Ózim biletin hanzushammen búldyryqtata jóneldim, - myna shalda kýsh joq, maghan ie bola almaydy. Jolda júla qashsam, sen ony atasyn, shal sodan qorqady. Marhabat qylyp, óziniz aidap jýriniz meni. Olay bolmasa myna shaldyng qolynan qashuym mýmkin.

Ofiyser tandanyspen myrs ete týsse de, kózi qantalap, tistenuden jaq sýiegi qisaya qaldy. Mendey sypayy qashqyndy Ýrimjige aparyp teksermey ata almaytynyna senimim tolyq edi. Men de tik qaradym kózine.

- Sen qashamysyn?- dep zekip, mauzerin ústay qoydy.

- Qoryqqandyqtan qashuym mýmkin ghoy. Myna shaldyng qolynan qútyluym onay. Jipting úshyn kýshiniz bar óziniz ústanyz. Jolda qatelesip qalmauym ýshin shynyn aityp túrmyn. Jaspyn ghoy, maghan da jan kerek.

Ol әr ýidi týgel timiskilep, bala-shagha men kempir-shaldan basqa eshkim taba almady da, jipting úshyn shalgha eriksizden ústatyp, ekeumizding sonymyzdan mauzerin kezey erdi. Men túspaldaghan jerge ymyrt ýiirilgende jettik. Jip bileziktigimde qolqyldap bos keledi. «Myna jartastyng týbindegi qúmaytqa yrshyp týssem, mauzerin shaqyldatyp tógip jiberer edi. Atylghan oq dalagha týsken mening ýstimnen ysqyryp ótip, jer qaba berer edi. Jartas daldasymen búltaryp baryp, әneu jerden týse qalsam, menireu ormangha sýngigenim emes pe. Amal qansha, búl jerde qashsam, jazyqsyz qarttyng alal qany moynymda ketedi ghoy!»

Say auzyndaghy jalghyz ýili malshynyng qotanyna keldik. Joldastarymdy týgel ústap әkelip, bir arqangha ýshten-tórtten qosaqtap, eki qoldarynyng qarynan kógendey baylap otyrghyzypty. Eng sony ózim ekenmin. Jartykesh aidyng ala ekeuim sәulesimen sanap ta ýlgirdim. Súr paltoly mektep mengerushisin de Músanyng qataryna baylapty. Eki әsker eki qolymnan qos qolday ústady da endi bireui eki tatargha qosaqtady.

Ynghay qol pulemet, avtomatpen jaraqtalghan jiyrma shaqty әsker tórt jaghymyzdan qorshap túr. Olardan aryraqta, qarsy jaghymyzda juan-juan tórt-bes tymaqty qazaq otyr, el shonjarlary bolsa kerek. Búl auyldy osylardyng salmaghymen basyp, bizdi osylardyng qarmaghymen ústaghan tәrizdi. Áskerlerden ýn shyqpaydy, qútyrghan qasqyr ekendikterin búl jerde bildirmegisi kelgendey syp-sypayy túr. Búlardy osy әdepke eriksiz kóndirip túrghan halyq qahary, tónkeris aibaty edi.

Meni aidap әkelgen úzyn boyly, qara súr ofiyser ghana tintu jýrgizip, pyshaq-qaghazdarymyzdy jiyp aldy da, aty-jónimizdi, ata-mekenimizdi, qazirgi ornymyzdy súrap, qol shyraq jaryghymen tizimdeuge kiristi.

- Itten jaralghan satqyn!- dep qaldy Aqay qarsy jaqta otyrghan tórt-bes juangha qarap, әdeyi estirte kijindi. Ortada otyrghannyng biri aituly Qabdollasy eken, soghan tisin basa qadalyp, sózin daghdap-daghdap tastady. - Sening adam aty qoyylghan it ekenindi Ýrimjide túrghanda-aq estip bolghanbyz. Osy mataluymyz sening isin!... Osydan bireuimiz aman qalsaq, sendik bolamyz, kóresing әli-aq!...

Olardyng eshqaysysy ýn qatpay qala berdi de, bizdi tórtten qosaqtauly qalpymyzda aiday jóneldi. Betalys ontýstik, Dauanshyn1 jaq. Ónsheng atty, avtomatty әsker qamay aidap keledi. El kózindegi sypayylyghy sol shetki qotanda qalghanday, bylay shygha shaqyldap, qamshylaugha kiristi. Sugha, batpaqqa kelgende qoy aidaghanday batyrlatyp, at omyrauymen sogha, qylyshyn suyra soqqylap týsiredi de, orman arasyndaghy jolda shep jayyp qoralay quady. Bizding tilimizdi biletin eshkimi joq ekeni bayqalady. Ormangha kelgende ózara kýbirlesip ketemiz.

- Mening qolym bosady,- dedi Aqay bir qalyngha kire bergenimizde. - Janasa jýrip birindi-biring bosatyndar... Árqaysynymyz óz túsymyzdaghygha yrshiyq, tym bolmaghanda jarymymyz qútylyp, at pen qúralgha ie bolamyz.

Ony Salyq, Shaqan bas birnesheu qostady, birnesheuimiz basu aittyq.

- Beker qyrylamyz, shaqpaqtary qayrauly.

- Masasyn basqansha jelkesine qonyp bolmaymyz ba...

- Joldastar, búlar qazir bizden syltau izdep kele jatyr,- dedi Músa, - bireuing qarsylyq kórsetsender-aq osy iyende qyryp salady da, «qarsy kóterildi, ózimiz qyrylmau ýshin qyrdyq» dep bayanday salady. Onan da osy joldan aman jetip kóreyik.

Búl pikirdi mektep mengerushisi de qostady:

- Kýres әli de alda ghoy, jigitter, qúr tәuekelmen qyrylyp qalmayyq!

Osy әngimemen týn ortasynda jazyq dalagha týsip, jol ýstindegi eki bólmeli tam ýige jettik. Jyltyraghan may shamy bar týp ýige bizdi qamady da, baylauymyzdy sheshkizbeu ýshin bolsa kerek, ishki bosaghagha bir kýzetshi qoyyp, tórt-besi auyz bólmege úiyqtaugha jatty.

Kele sala bosaghadaghy qazandyq ýstine otyra qalghan kýzetshi sary ayaq mandayyn avtomatyna sýiep, azdan son-aq qorylday bastady. Shaqan men Aqay baylauly qoldaryn arqannan bosatyp aldy. Týsteri búzylyp ketipti. Mektep mengerushisi men Músa eki jaqtarynan birdey kýbirlep, toqtau aityp otyr. Tereze tostaghan auzynday ghana әinek eken. Onyng syrtynda da myqty kýzet bary belgili.

- Kenirdeginen shap berip shiq etkizbey qúrtugha mindettimin,- deydi Shaqan.

- Osy avtomattyng bir oghyn qúr jibermeuge men mindettimin,- dep Aqay sert etti.

Eki jaghyndaghy ekeui tym qaterli jәitti eskertti.

- Syrttaghy on neshe avtomat pen qol pulemettardy da shiq etkizbeuge mindettimisin?!...

- Qalghan jiyrma eki sary ayaqtyng bir granat tastauyna da múrsasyn keltirmeuge mindettimisin?!

Búl eskertulerge de boy bermey ókireshtegen ekeuin short timasaq, auyz ýidegilerding bilip qoyatyndyghy bayqaldy. Hanzushalap kýzetshige zekidim men:

- Ey zanguan1, úiyqtama, túr ornynnan!

Kýzetshi selk ete týsti de, ornynan ytqyp túrdy. Mening dauysymdy estigen auyz ýidegi eki kýzetshi kirip keldi de, menen arman shaq-shaq ete týsti oghan. Jatqandarynyng da úiqysy shayday ashylyp, mening «qojayyndyghyma» kýlisti.

- Anyq shpion mynanyng ózi boldy ghoy endi?- dep qisaya ketti Aqay, - әy mynauyng tergeushi aldynda bәrimizdi kýireter!

- Esinnen adastyng ba?- dep Yntyqbay shoshyna qarady maghan.

- Joq, ekeui de emespin,- dep kýldim men, - ap-aman qútylatyn joldaryndy taptym. Ony anyqtap aityp beruim ýshin, aldymen bir-ekeuing danghyrlasyp sóilesindershi, iyә, jaqsylap bir kýlisip alayyq, qane!

Osy sózben týgel kýlisip edik:

- Tama... dy,- dep tildedi auyz ýidegi sary ayaqtyng biri, - esek!... Mal!...

- Ey myqtylar, - dep dauystadym hanzushalap,- әskery tәrtipte dúshpangha qoyghan kýzetshi úiyqtasa maldan da jaman bolady, solay ma, solay emes pe?... Sender dúshpandyq qylyp qylyshtap, kiyimimizben su keshtirdinder. Biz ghoy, úiyqtap ketken kýzetshilerindi oyatyp, dostyq qylyp otyrmyz, qaysynymyz esek?

Úiyqtaghan kýzetshi men auyz ýidegi bireu kәrlenip, zeky tildegende, keyi mening sózimdi qúptaghanday basu aityp jatty. Men joldastargha qapsaghay qara Qalidyng sәlemin jetkizdim.

Zalyng jaghynan múnday kýshti talap qoyylsa, qazirgi jaghdayda bizge ýlken jenildik keletinin Músa quana sóiledi.

- Jenildik ýstine jenildik әperetin sharany, eger bopsagha shydap bersender, men taptym,- dedim taghy da, - ol jenildik aldaghy tergeushige beretin jauabymyzda, bir auyzdylyghymyzda.

- Ras, ras!- dep Yntyqbay men Quat, Músa ýsheui qatar quattady da, Yntyqbay aqyldasyp, birlikke kelip alugha shaqyrdy.

- ...Aldymen óz oilaghan jauabyndy sóileshi.

Men oiymdy jalpylay, qysqasha bayandadym:

- Osy qashyp shyqqan on toghyzymyz týgel shet audannan, kópshiligimiz batystaghy ýsh aimaqtan kelgen oqushylar ekenbiz, qarandarshy... Men jauabymda sharqiy-parqiyndy da, úiym-súiymyndy da «týsinbey» qoyamyn. Bizding qashuymyz eki-aq sebepke baylanysty: biri, «qúiyrshyqtar» Ýrimjini qorshay qalghanda hanzu sabaqtastar qúraldanyp, bizge kezenedi eken (ótken qysta solay bolyp, ýsh týn boyy jataqhanada dәrettendirgen ghoy). Endi soghys haupin estip, solardyng atyp tastauynan qoryqtyq. Ekinshi, ýiimiz alysta jatyr, dýrbeleng bola qalsa dalada qalmay, erterek ýiimizdi tauyp alu ýshin qashtyq. Osy jauaptan basqany bilmeymin. Búl jauaptan jazsam bәrimizdi qúrtady.

Úiymgha qatysty mәselening әrqandayyn jasyru ýshin de múnyng tiyanaqty jauap bolatynyn joldastar týgel týsindi.

- Birden-bir dúrys jauap osy,- dep Yntyqbay aiqynday tolyqtyra týsti. - Biz úiym arqyly emes, búrynnan syrlastyghymyz, jerlestigimiz arqyly, ýidi saghynghandyq pen әlgindey qorqynyshymyz sebebinen birlestik. Sonda úiym joq bolyp shyghady. Búl eki sebepke sendiruimiz op-onay boluy mýmkin.

Múnan song Músa úzaghynan sóilep, basqa keybir súraulargha beretin jauapty naqtap týsindirdi. Úiym mәselesinen jylt shygharmay, mýlde moyyndamay qoygha kelistik.

Sary ayaqtar kýn shygha qayta tizip, arqanymyzdy myqtap baylap jatqanda, ýsh qazaq qaghaz әkelip, mektep mengerushisin alyp qaldy. Biz aidala jóneldik. Sary ayaqtar týndegidey qylyshtap shaqyldauyn azaytsa da, sugha qoy aidaghanday kiyimsheng iytermelep týsiruin qoyghany joq. Taudan alystap, qúldaghan sayyn kýn quyryp barady, jelsiz tymyrsyq ystyq. Keship ótip bara jatyp, sugha bas qoyamyz. Búl jayymyz aidalghan siyrgha úqsasa da, bir jayymyz siyrdan da tómen edi, qosaqtalghan tórtimiz birdey bas qoymasaq, ernimiz sugha jetpey jybyrlaydy.

Sugha birimiz bas qoyghanda bәrimiz bas qoyyp kele jatyp, taghy bir qyrsyqqa tap boldyq: qosaghymdaghy tatar jigit ish aurugha shaldyqty. Dәretke ol otyra qalghanda men de otyra qalmasam jәne bolmaydy, ol әlsin-әli otyra ketedi, sharasyzdan qalghan ýsheuimiz de otyra qalamyz. Artymyzdan tirsektey quyp kele jatqan aidaushylar attaryn toqtata almaghansyp, ýstimizden bir-eki ret bastyryp ta ótti. Sary ayaq aidaushymyzdan qara túyaq attyng rahymdylyghy molyraq eken, baspay attap qana óte shyghady.

Auyrghan ish shúr ete týskende, bәrimiz shu ete týsip otyra qalugha biz әdettendik te, kilt toqtay qalugha at januarlar әdettendi. Biraq, arsyldamaugha sary ayaqtar әdettene alar emes, shaqshyrayghan kýn enkeygende Dauanshyng abaqtysyna jetkizip qamaghan song ghana tyndy.

Eki bosaghasy erkek it dәrettenip, siyr japalaghanday dayraqqa tolghan, terezesi iә bulyghy joqtyghyn bylay qoyghanda, әndenektey ghana «әdemi» abaqty eken. Edenindegi dәretsiz, tazaraq topyraghyna juan bir úighyr ghana siyp jatypty. Aldy bolyp «tyshqaqtar tizbegi» atalghan bizding qosaq kirdi. Simay qalghan artqy qosaqtardy nygharlap sary ayaqtar saqyldady da, «túrsanshy, aka!» dep juan úighyrgha biz saqyldadyq. Kirgenimiz sonyng astyndaghy qalyng borbasty «artqy ayaqtarymyzben» mysyqsha tarpyp jýrip, japalardy japtyq.

Sonda da siysyp otyra almay biz danghyrlasaq, dayraqtan aqtalyp jalghyz úighyr sanghyrlaydy: «býgin shyqqan góiler toltyryp ketti» deydi ol. Abaqty ishin aq týtek tozang basty. Qysylystan shýmektegen ashy terden dem ala almay túnshyghyp, shu kóterdik. Tyndarlyq sary ayaq joq edi, esikti úrghan әlgi úighyrdyng júdyryghy tyndatty, eki qoyyp jiberip, bir tepkende esik sharq ete týsti de, shalqasynan ashyldy. Qúlyp salghan ilgegi ýzilip ketipti.

Sary ayaqtar qayta qaptap jetip keldi:

- Kim býzdi?! ... Kim?!... Kim?!...

- Biz!... Biz!... Biz! - dep shuladyq. - Óltirseng topyraqpen túnshyqtyrmay atyp óltir!...

- Men!... mine, men! Ne qylasyn? - dep úighyr yrshyp túrdy. Dóngelek qara saqaly qalshyldap ketti. - Búl molandy salsang adam sighanday etip salsang bolmay ma?... Bizding kóp halyq ekenimizdi bilmeymisin?...

Saqshy sojany kelip qarady da:

- Esik ashyq túrsyn, qashsandar atylasyndar!- dep súq sausaghyn shoshang etkizdi.

- Su!...Su!- dep biz taghy shulap, su aldyryp ishtik. Endi qarastyq bir-birimizge. Laydan betimiz kórinbeydi, battasqan әlem-tapyryq batpaqtan әreng tanystyq. Bir-bir momy jegen song ghana kózimiz shalshyq botqasy arasynan әreng jyltyrady...

Tanerteng bәrimizdi qosaqtan aiyryp, jeke-jeke matay bastady. Qolymyzdy artqa qayyryp, dymdalghan jinishke kendirmen bas barmaqtarymyzdy qosyp bir baylady da juan kendirmen shyntaqtan qayyryp bir baylady. Ýrimjiden kelgen eki mashinanyng birine dagharlanghan et shygharghanday domalata berdi sonan son. Mashinagha qatar-qatar otyrghyzyp, qoraptyng tórt búryshyna avtomatty tórt sary ayaq shoqidy.

Endigi bir mashinagha qalghan sary ayaqtar shyghyp jatqanda jýrip ketip edik, olar Sayapyl kóli túsynda quyp jetti. Kabina jelkesine eki oryndyq qoyyp, tymaqty eki qazaqty otyrghyzyp alypty.

- Áne Qabdolla,- dedi Aqay kijinip. Kókshil kózi qiyqtanyp, qalyng qyrma sary saqaly tikendey tikireye qaldy. - Silyqqa Ujúnshin beretin bir shәi, bir top shytyn alyp qaytpaq qoy!... Sol shәiin ishkizbey bassalyp auzyna shaptyrsam edi!..

Yntyqbay kýjireyip, túqyra qarady Qabdollagha:

- Asyqpasyn, kýn tughanda anau shoqsha sary saqalynan basyp túryp, auzyn ózim ashyp beremin!

- Qolyna shaptyryp qoymay ma?- degende Shaqannyng qalyng erni bolp ete týsti.

- Qoysanshy ei, sen,- dedi Salyq shamy kelgendegi әdetimen beti qyzara qaldy, - ólim aldynda netken qaljyn?

- Ólmespiz?- dep Músa serpile týsti, - ólsek te betimiz jaryq qoy, qaljyndasa, kýle túryp ólu - bizge ghana tәn qayrat!... Bighan, seni әnshi deydi ghoy, bastashy «Elim-aygha», myna shalqar Sayapyldy múnymyzben bir tolqyta keteyik.

«Elim-ay» atalghanda Núriya ekeumizding songhy jylasqanymyz esime týsip, shiq ete týstim de, kenet shirap, jútyna sala bastay jóneldim. Joldastarym týgel qosylyp, kýnirentip әketti. Tórt sary ayaq bajyrayysyp, tandana qarady... Ólim tabaldyryghynan attaghaly túrghanda oiyn-toygha kele jatqanday әndetuimizge auyzdaryn qisayta jymidy...

Ekinshi týrmege týs aua jetkizip týsirip edi. Ýstinen tikendi toq symyn kerip tastaghan biyik daualdy, shoy qúlypty temir qaqpanyng ishine engen song taudan aidap kelgenderden de kóp saqshy qorshap túra qaldy bizdi. Birinen song biri kelip tintip jatyr. Belbeudi ghana emes, ish kiyimning bauyna deyin suyryp alyp, eski kórpeden jyrtqan shýperektermen baylatty da, kiyimimizden týime qoymay ýzip tastady. Týkpirden týkpirge bir-birden iytermelep әkete berdi sonan son.

Keshegi túnghysh kórgen týrmedey emes, solay nygharlap jýz adam qamasa da siyarlyq, edeni múzday jaltyraghan sementti týrmege jalghyz ózimdi qamady. Shinjyanda qamalatyn «halyq kóp» ekenin bilip salghan týrme osy siyaqty. Byltyr kýzde «týrmelerdi joghaltamyz» dep jýrgende qalaghan shyt-jana týrme kórinedi. Neshe qaranghy zaldan ótip, neshe iyin ainalghanymdy, qay jaqtan qalay kirgenimdi bilmey qalyppyn. Artymdaghy temir esik sharq etip jabylghanda aldyma yrshyp týstim, mauzermen atyp qalghanday jabylady eken de, qúlpyn salghanda qúlaqty ynghuyrlaghanday shanghyrlap, «sóilep» ketedi eken. Ertegidegi jeti basty jalmauyzdyng tylsymdy saraylarynyng biri siyaqty. Keshegi juan úighyrday neshe dәu shaljaysa da siyarlyq taqtay sәkige jalghyz meshpetimdi jaydym da qúlay kettim. Bir bosaghada ghana dәretting bóshkesi bar eken, qansha uaqyttan beri ashytqanyn kim bilsin, ishindegi súiyq dәret kensirikti iregendey mýnkiydi.

Keng «jәnnәtqa» kirgendey-aq qol-ayaghymdy kere jatyp úiyqtap ketippin. Esik taghy da shanghyrlap «sóilep» qalghanda, basymdy kóterip aldym, esik emes, esik ortasynan tórt búryshty tesik ashylypty. Kýlshedey bir momy men bir ayaq su kirdi.

Esik shaq ete týsti taghy bir kezde. Qatty úiqydan yrshyp túryppyn. Esik ózining qúlaq jeytin ýnimen «sóilep» baryp, shalqasynan ashyldy. Týnning qay shaghy ekeni belgisiz.

- Shyq,- dedi qara kiyimdi saqshy, jan myltyghy qolynda túr. Sol boyymmen shygha berip edim. - Nәrselerindi qaldyrmay ala shyq!- dep, mynau «sarayymnan» birjolata әketetinin bildirdi.

Kýndiz tintip, tonaghan aulagha joldastarymdy týn ortasynda qayta әkelip, qayta baylap jatyr eken. Tas qaranghy búltty týn, bir-birden әkelip, taghy da tórtten qosaqtap týgendedi de aiday jóneldi. Sybanyp alghan kóp saqshy tús-túsymyzdan myltyq kezey shaqyldap, til qatystyrar emes. Asfaltti jaryq kóshege shygharyp, ýlken tórt kóshege qaray aidady.

- Myna menireu týnde atqaly alyp shyqqan shyghar,- dep sybyrlady qatarymdaghy Quat. - Siyqtary tym zәrli, sybanyp alghandaryn kórmeymisin?

Artymyzdaghy Aqay da osyna aita berdi.

- Shúimogu jaq shettegi ker jotagha shygharyp atar! - degendi qosty ol.

Kóbining auyr oimen arpalysyp kele jatqany bayqalady. Keybiri solq-solq jylap keledi. Tórt kóshege jaqyndap, Ghúpyr taz atylghan jerdi kórgenimde men de hauiptenip qaldym. Bәrimizden kishi Ámirqan ghana myghymdyq kórsetip, ashyq jariyalay sóilep qaldy:

- Ata almaydy... Atsynshy qane, myqty bolsa!

- Sóileme, kishkene esek!- dep zekidi túsynda kele jatqan saqshy. Jan myltyghymen Ámirqandy myqynnan týiip qalghany bayqaldy.

- Ne dedin, ne dedin?- dep taghy eki saqshy tepsine jetti. Ámirqan da hanzushalap silke qaytardy jauabyn:

- «Úiqym keldi, sharshadym» dedim, estimeding be? Neshe kýn boldy osylay qosaqtap qualaghandaryna, ne isteppiz sonsha?

- Úiqyng kelse mәngi úiyqtatamyn, sóileme!...

Saqshylardyng nazary Ámirqangha aughanda, Músa aitatynyn aityp ýlgirdi.

- Ata almaydy, el kórdi, júrt habardar. Tergeude de osylay qorqytady, jauaptaryndy myqty ústa!

- Álden jylasang tergeude artynnan jiberip, әlemdi bylgharsyn,- dep kýldim men. Bәri kýldi búghan. «Bizding qorqytuymyzdy kelemejdep keledi» dep týsingendey saqshylar sózdi de, kýlkini de tergeusiz qaldyrdy.

Saqshylar bizdi ólkelik ýkimet ýii aldyndaghy alandy janay aidap әkelip, tórtinshi týrmege kirgizdi de, qorghannyng dәl ortasyna salynghan sary ghimarattyng aldyna, abajurly ýlken shyraqqa qaratyp toqtatyp edi. Shet elden kelgen sily meymandy qarsy alugha taghayyndalghanday sәndi kiyingen eki «shansyn»1 kýlimsirep shygha keldi. Biri, qara kók kostum-sym kiygen, kók súr shlyapaly sida aq súr. Endi biri, sholaq jeng aq jibek kóilekti, juan túmsyq, jalanbas aq sary. Aq súr sidasy kýlimsiregen qalpynda sóiley jóneldi de aq sary juany úighyrshagha audardy. Ekeuining keskininen qaytsem týsindiremin, qaytsem jazadan qútqaramyn degendey «janashyrlyq» beyne bayqalady da, sóz mәninen qaytsem týsiremin, qaytsem qúrtamyn degen jadigóilik tanylady.

Ol Júnhua Mingo zanynyng «әdildigin» maqtay sóilep alyp, onan song bizding isimizge oraldy: «Tittey mәseleni jasyramyn dep qatal jazagha úshyrap qalmandar, bәribir tappay qoymaydy. Bәring de jap-jassyndar, bәring de bizding ýkimet mektebining oqushysysyndar, ómirlerindi ayandar! Árqanday mәseleni jasyrmay, partiyagha, Jyang zúnsaygha alaldyqtaryndy kórsetsender, qoya bere salamyz! Mektepterine baryp oqy beresinder, qyzmet alyp, memleketimizding ýlken dәrejeli qyzmetkeri bolasyndar. Bәring jassyndar, jas bolghandyqtan aldandyndar, ony biz keshiremiz, jýrekterinde tittey de kir qaldyrmay aityp bersender bolghany, tez bolghanda tez kenshilik etemiz, a... qamqorlyq etemiz! Bar mәseleni týgel ashyp tastap, qayta berinder!» dep eki myrza úzaq sóiledi.

Batys jaghymyzdaghy aiqyn kóringen bir tizbekti eski balshyq ýiding әr nomerine tang bozara ýshten-tórtten qamaldyq. Terezesiz-shyraqsyz qaranghy ýiding syz edeninde qoqys shóp-shardan basqa tósenish joghyn sipalap jýrip bildik te qúlay kettik.

«Ýh» dep kóz júmghanymyz sol-aq eken, qalaqaygha jalanash aunaghanday-aq, túla boyymyz duyldap ala jóneldi. Yrshyp-yrshyp túrdyq. Kiyimsheng jatqan denege jayshylyqta ólerin bilmeytin balapandary ghana «qol salatyn» qandala qaptap tolyp alypty. Arqamyzdy qotyr siyrsha daualgha ýikep, qol jetetin jerlerimizdi myty berdik. Sonda da toqtar emes, balaqtan andaghaylap jarysyp kele jatqany seziledi. Yshqyr baylaghan shýperekten jyrtyp balaqty tandyq ta, týregep túryp júlyna berdik. Qoyar emes, ólermen januarlar jennen de, moyynnan da zaulatady eken. Álgi shýperekten endi jyrtsaq, symymyz túrmaydy ghoy, kóilegimizdi aiyryp-ayyryp jiberip bilek pen moyyndy budyq ta bet-auyz ben qúlaqty tyrnalay túryp tang atyrdyq.

Ishi-syrtymyz, tipti auyz-múrnymyz týgel qangha malynghanday, qyrylghan qandalanyng qanymen boyalyp bolypty. Daualdar búl «kýreng syrmen» әldeneshe qabat «syrlanghan» eken, onyng betin ezilmegen «tiri syr» qaptay qybyrlap órip barady. Tang atsa daldalanatyn búl týn shiyebórilerining endi qaptap týsip kele jatqanyna da san jeter emes. Tóbedegi quys qaltarystargha simay, qayta qaptaghany bolsa kerek.

- Mynau týrme emes,- deydi Quat dal bolghanday kýrsinip, - әlgi kýlegesh shansyndardyng qandala baghatyn ýii eken. Bizdi osy balapandaryn jemdeu ýshin әkelgeni ghoy!

- Joq, búl balapandary emes, eng qanqúily armiyasy,- dedim men. - Jazalaushy armiyasy; qinap qyryndymyzdy shygharugha zorlaytyn jendetteri!

Eki tatar Gitler armiyasynyng tútqyndardy itke talatatynyn әngimeledi de, «olardyng iytinen búlardyng ash biyti qaterli» ekenin dәleldesti.

Biz jaqtan ýiding esigi aldynan basyna kenep dorba kiygizip, jamylghy japqan әrkimdi tepkilep, júdyryqtap aidaghan saqshylar ótip-qaytyp jatty. Dәretke bir-birden shygharyp jatqan qylmystylar eken. Bizge kezek týske jaqyn әreng jetti. Dәrethanagha dorba kiyip, júdyryqtalyp baryp, tepkilenip qayttyq. Kóbirek soqqylanghan sary shegir tatar men Quat boldy. Bireuin «laumauzy»1 dep, bireuin, «hasa» dep soghypty.

- Qandy kóz saqshylary qandalasynan kem týspeydi eken, - dep kýrsindi Quat. - Osynda endi ýsh kýn qamalsaq ólermiz-aq!

Tórteuimizge syqpaday ghana bir-bir momy men bir tostaghan su kelgende Quat aitqan týsinikke bәrimiz jettik. Búl tagham tәuligine eki-aq ret eken. Tergemey qoldanghan osynsha jazasy bizdi aitqanyna moyyndatu ýshin ghana bolyp jatqanyn aitysyp, qalay qinasa da moyyndamaugha bekinistik te bekemdele týstik.

- Jaugha moyyndap, tughan el aldynda qara bet bolghansha, moyyndamay qaranghy kórde jatqanymyz myng abzal, - dedim men, - birin moyyndasang mynyn moyyndatugha, joldastaryndy әshkerelep soyyldatugha zorlaydy. Qinasa moyynday beredi eken dep moynyng ýzilgenshe qoymaydy. Sonda eki ólimmen ólgen bolasyng ghoy!... Búlar múnymen ghana toymaydy, әshkerelegen dostaryndy әkelip, osynda taghy qinaydy, saghan kórsetkenimen syilaydy. Taghy-taghy solay jinaydy, taghy-taghy-taghy  qinaydy. Mýlde moyyndamau myng abzal degenim osy. Faktine syltau tauyp mýlde darytpay qoysan, óltire saluy ekitalay, bizdi el kórdi, - dedim de, qandy sausaghymdaghy syqpa momyny qansoqtaly ezuime jolatpay, kómeyime toghyta saldym.

«Kýreng syrly» daualda qybyrlaghan «syrlardy» jenimizben jaypay salyp, sýiene qalghydyq. Sýienip túryp sylq ete týsushilerimiz de barshylyq edi.

 

Ádiletti «tergeushim», týrmedegi qandalanyng qansha talaghanyn aita bergenimmen arqamdy qasymaysyz. Ashyqqanymdy aitqanymda kóniliniz bosap, kójege toydyra qoyatyn kisi de emessiz ghoy. Qayta, ótkendegi bar jegenimdi jelkemnen shygharyp otyrmaysyz ba! Onyng bәrin aitudyng sizdi tyjyryndyra beruden basqa tittey de paydasy joq. Paydasy joqtyghyn bylay qoyghanda, «shoq-shoq!» dep te otyrghan shygharsyz.

Osy tarauda tergeushining qinap moyyndatu qyzmetinde jýrgen birneshe jýz jasaghyn qyrghan qandy qol qaraqshy, qandy auyz qasqyr ekenimdi әshkereledim. Solay emey nemene, mәselen, ózinizding bizdi aspaqqa asatyn arqanynyzdy qiyp, kózimizge qúyatyn kók siyanyzdy demese dýreden tilingen arqamyzgha qúyatyn qaynaghan suynyzdy tóksem, eng arzany - tergeu ýstinde tizerletip otyrghyzatyn әinek qiyrshyqtarynyzdy syryp qoysam da «fangymiynshyldik» emes pe edi. Búghan salystyrghanda, «jasaq qyru» degen janynyzdy týrshiktirer! Múnday qylmys ýshin qyrqa saludan basqa jazanyng bәri jaudy qorghaushy keri tónkerisshining isi!

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"

---

1 Dauanshyng - Ýrimjining shyghys ontýstigindegi jer aty.

1 Zanguan (hanzusha) - kýzetshi.

1 Shansing (hanzusha) - myrza degen sóz.

1 Laumauzy (hanzu dyalekti) - orys degen sóz.