قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
اپپاق ايىم، اينالايىن:
ايتشى جايىن، ءجون سۇرايىن:
كىرپىگىنەن مەرۋەرت توككەن،
كوكىرەگىندە قاسىرەت بۇككەن -
نۇرياشىم سەندە مە ەكەن،
كورسەتشى ءبىر ءجۇز-شىرايىن؟
جاسىراسىڭ كۇننىڭ نۇرىن،
قىلعىماسسىڭ كىمنىڭ نۇرىن!
*
ەركە بۇلاق، ەركىن بۇلاق،
ەرتە تۇرا-اق كەلدىم سۇراپ:
تازا كۇمىس قوڭىراۋ ءۇندى،
جايلى جازداي جانى گۇلدى،
جارقىلداعان جالىن سىندى -
سەندە كۇلگەن كىم سىڭعىرلاپ؟
تاستى جارىپ، تاۋدان ءوندىڭ،
تانىس ءۇننىڭ ايتشى ءجونىن!
*
ايتشى ءجونىن، جانسىن كوڭلىم،
تاپسىن كۇنىن!... و، داريعا-اي!...
تۇنىعىڭداي تولقىن اتقان.
ءمولدىر سەزىم قانات قاققان،
جار الدىنا جانىن تارتقان -
جاردى ايىرماي، جاندى ايىرعاي!
ەمىن ايتشى جان جارامنىڭ -
قايدا ەكەن، قايدا اق مارالىم؟!
IV
اپپاق ايىم، اينالايىن:
ايتشى جايىن، ءجون سۇرايىن:
كىرپىگىنەن مەرۋەرت توككەن،
كوكىرەگىندە قاسىرەت بۇككەن -
نۇرياشىم سەندە مە ەكەن،
كورسەتشى ءبىر ءجۇز-شىرايىن؟
جاسىراسىڭ كۇننىڭ نۇرىن،
قىلعىماسسىڭ كىمنىڭ نۇرىن!
*
ەركە بۇلاق، ەركىن بۇلاق،
ەرتە تۇرا-اق كەلدىم سۇراپ:
تازا كۇمىس قوڭىراۋ ءۇندى،
جايلى جازداي جانى گۇلدى،
جارقىلداعان جالىن سىندى -
سەندە كۇلگەن كىم سىڭعىرلاپ؟
تاستى جارىپ، تاۋدان ءوندىڭ،
تانىس ءۇننىڭ ايتشى ءجونىن!
*
ايتشى ءجونىن، جانسىن كوڭلىم،
تاپسىن كۇنىن!... و، داريعا-اي!...
تۇنىعىڭداي تولقىن اتقان.
ءمولدىر سەزىم قانات قاققان،
جار الدىنا جانىن تارتقان -
جاردى ايىرماي، جاندى ايىرعاي!
ەمىن ايتشى جان جارامنىڭ -
قايدا ەكەن، قايدا اق مارالىم؟!
توعاي اراسىندا ەكى-ءۇش ۇيدەن عانا وتىراتىن شاعىن قوڭىر اۋىلداردىڭ بىرىندە جاتىرمىن. مەنمۇندالاپ موڭىرەيتىن قورالى مالى جوق، ۇكىمەتتەن وزدەرى دە جاسىرىنىپ جاتقانداي جىم-جىرت، شاعىن جاندى ۇيلەر ەكەن. ۇيدەگى كەمپىر-شال جالعىز ۇلىنداي كۇتتى، ساۋاتىن ەكى تۇيەسىنىڭ شۇباتى ماعان قۇيىلدى. كۇندىز ەستەن ايىرىپ، تۇندە تۇستەن شوشىتاتىن نۇرياعا ارناپ وسىنداي ولەڭدەر جازدىم دا جاتتىم. اندەتىپ ايتسام-اق اڭىراپ قويا بەرەتىن سياقتىمىن. بۇل اۋىلعا جوقتاۋ ايتۋعا كەلگەنىم جوق، ۇكىمەتكە وشىككەن مەنى دە باتىر دەپ تۇسىنەدى عوي. ىشتەن ەگىلىپ، قابىرعادان سوگىلۋلىمىن.
«شىراعىم» دەيدى كەمپىر، «قاراعىم» دەپ قارا شال اتادى. «وسىندايدا شاشىڭدى قىرعىزىپ تاستاشى. ارعى بەتكە وتەدى ەكەنسىڭدەر، وندا قۇيىرشىقتار دا بار دەسەدى. قۇيىرشىق قۇرعىرلار ۇكىمەتتى سوققىلاعاننىڭ ۇستىنە قاراپايىم حالىقتى دا تونايدى ەكەن. ءتىپتى ءىش كيىمگە دەيىن سىپىرىپ اكەتەتىن بەتسىز قاراقشىلار بار دەيدى. سەندەردەي شاشى بار جىگىتتەردى «شوقىنعان» دەپ، شاشىن دا جۇلىپ الاتىنىن ەستىپ تۇرامىز. كىم بىلەدى قاندايىنا كەز بولاتىندارىڭدى، ولارعا قيناتپاي، وتكىر ۇستارامەن ءوزىم الىپ بەرەيىنشى!»
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ حال-جاي سۇراپ، حابارلاسۋعا كەلگەن مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىنەن وسى ءسوزدىڭ شىندىعىن سۇرادىم.
- راس،- دەدى ول، - پارتيزان اتىمەن قۇرالدانىپ جۇرگەندەردىڭ كەيبىرەۋى ەل-جۇرتتىڭ بوستاندىعى ءۇشىن توڭكەرىس جاساپ جۇرگەندەر ەمەس، سول اتپەن مال تابۋعا، قازىنا جيۋعا كىرىسكەن قاراقشىلار. كەيدە وسپاننىڭ اتىن جامىلىپ، ويلاعانىن ىستەي بەرەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە بۇلاڭشىلار دا، اسىرە مۇسىلمان - شاش جۇلعىشتار دا بار كورىنەدى. سەندەردى باستاپ اپاراتىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر وندايلارعا قوسا قويماس، سويتسە دە «ساقتىقتا قورلىق جوق»، شاشىڭدى العىزا تۇر! - ەندى سەنەن ءشۇيىنشى سۇرايىن!- دەپ ارىقتاعاننان ۇزىن جاعى سورايا تۇسكەن مەڭگەرۋشى تاعى كۇلىمسىرەي سويلەدى.
- الىڭىز، الىڭىز!- دەپ ەلەڭدەدىم. نۇرياش تابىلعانداي سەزىممەن دەنەم لاپ ەتە ءتۇستى. «بۇل كىسى نۇرياعا جاقىندىعىمدى بىلاي قويىپ، ونىڭ ءوزىن قايدان بىلمەك» دەگەن وي بولساشى مەندە.
- سوۆەت ارمياسى بەرلينگە كىردى،- دەدى، - كيتلەر تالقاندالدى دەگەن ءسوز، ەندى جاپوندى شايقاي سالادى! جۇڭگو كۇڭچانداڭى گومينداندى سوقتى دەي بەر! ەندى جۇڭگودا كوممۋنيزمنىڭ جەڭىمپاز تۋى كوتەرىلەدى!
«ولاي بولسا نۇرياش ەكەۋمىز دە ازات بولدىق، تابىستىق» دەگەن ءتاتتى ءۇمىت جۇرەگىمدى تەربەتە جونەلدى. ءسۇيىنشى سۇراپ حابارلاعان مەڭگەرۋشىگە جاقسى شۇعادان تىگىلگەن شاپكىمدى ۇسىنا بەردىم.
- سۇيىنشىگە مىنانى كيىڭىز، كادە بولسىن!
- مۇنداي ورتاق قۋانىشقا ءسۇيىنشى سۇراۋ - جاڭا سالت، جاقسى لەپەس ءۇشىن عوي، المايمىن، راحمەت باۋىر!
- جوق، تىم بولماسا ەستەلىك ءۇشىن كيىڭىزشى!... ەندىگى جولدا ماعان ەسكى تىماق قولايلى!...
قانشا وتىنسەم دە سىپايى ۇستاز شاپكىمدى المادى. ءوزى بۇدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن سىفان مەكتەبىنەن وقىپ شىققان اعا ساباقتاس ەكەنىن ايتىپ، كيىپ جۇرگەن سۇر پالتوسىن جولعا كيۋگە ۇسىنىپ ەدى، ۇزىن كەلەتىنىن ايتىپ مەن دە المادىم...
كۇن ەڭكەيىپ، ەكىنتىگە قۇلاعان شاقتا شاشىمدى الدىرىپ بولىپ، جاتا بەرىپ ەدىم، ات ءدۇبىرى ەستىلدى. بۇلاي دۇبىرلەتىپ كەلىپ، كۇبىرلەسىپ قايتۋ ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى داعدىعا اينالعان. سويتسە دە بۇل ءدۇبىر جۇرەگىمدى قاتتى دۇرسىلدەتە جەتتى. ەلەڭدەي ۇمتىلىپ، اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ بوساعاسىنان سىعالاسام، ەلۋ باسى ەكەن، ءتۇسى تىم سالقىن كورىندى. اق توبىق الا اتىنىڭ تىزگىنىن ەسىك الدىنا كەلە تارتتى دا، ۇستىنەن ەڭكەيە قارادى، جاساۋراعان كوك كوزى مۇز سۇڭگىدەي سۋىق قادالدى ماعان. بۇلاي قاراعانىنا جاراي مەن دە جىلى شىرايمەن امانداسا قويماي اڭىردىم.
- بەرى شىقشى! - دەدى. شىعا كەلدىم، ارتىمنان شال دا شىقتى. - ۋاقىت وسىلاي بولدى... ھى!... ءحاۋپىڭ نەدەن بولسا، - دەپ كىدىرگەن ەلۋ باسى ماقالىنىڭ سوڭىن ايتپاي، ارت جاعىنداعى توعايعا جالت قاراپ قويىپ، شالعا قامشىسىن بىلەي ءبۇيىردى. - بايلا، مىنا جىگىتتى!
تىگىلە قاراعان شال دا كەسەك قايىردى جاۋابىن:
- ە، نەگە؟... اكەلگەن ءوزىڭ ەدىڭ عوي، ءوزىڭ بايلا، انت اتقىر!
اۋىلعا زوبالاڭ كۇشتىڭ جەتكەنىن سەزە قويىپ، ماقتالى مەشپەتىمنىڭ جەڭىن كيدىم دە، قولىمدى ارتىما قايىرىپ، شالدىڭ الدىنا تۇرا قالدىم:
- سىرتتارىڭىزدان مىلتىق كەزەنىپ قاراپ تۇرعان بولار، جاۋاپكەرشىلىك كەلمەۋى ءۇشىن ءسىزدىڭ بايلاعانىڭىز وزىڭىزگە جاقسى!
شال سوندا دا تۇنجىراپ تۇرىپ الدى.
- ءتۇسىندىم ەلۋ باسى، - دەدىم ەندى وعان بۇرىلىپ. - سەندەرگە كەسەل كەلتىرمەيمىز، انتىمىز - انت. بايلاۋدى بۇيىرعان بولسا، وزدەرىڭىزگە پالە تاپپاي، نەعۇرلىم تەزىرەك... ءوزىڭىز ءتۇسىپ بايلاي سالىڭىز!
ەلۋباسى اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ شالدان ۇزىنىراق ءجىپ سۇرادى دا ءوزى بايلاي كەمسەڭدەدى:
- شاراعىم، كەيىن تۇسىنەرسىڭ كىمنەن بولعانىن، - دەي سالىپ، دەرەۋ اقىردى. - ەي شال ، بىرەۋ كەلگەنشە بوساعاڭا بايلاپ قويا تۇر!...
ەلۋباسى اتىنا مىنە شاۋىپ، جوعارى تارتتى. ءار بوساعادان، ءار تەرەكتىڭ تۇبىنەن سىعالاپ تۇرعان اۋىل ادامدارى ماڭىما جيىلا باستادى. شەشەي توعايدان تەرىپ شىققان وتىنىن تاستاي سالا ۇرىستى شالىنا:
- نەعىپ تۇرسىڭ، بوسات مىنا بالانى! وسى جاس ورىمدەردى ۇستاپ بەرگەنشە وزدەرىڭ اتىلساڭدارشى!... بوسات دەيمىن قاقباس، نەعىپ ماڭقيا قالدىڭ! قاشىپ كەتتى دەي سالمايمىسىڭ، قۇتىلىپ كەتسىن وسىنداي دا!
- مەنى قويشى، جاۋ كەلىپ ءبارىڭدى ويراندايدى عوي، ايتپەسە... - دەپ كۇمىلجىدى شال.
- بىزگە نە قىلماق؟! اكەتسە ورنىنا سەنى اكەتسىن! - دەپ كەمپىر مەنىڭ قولىمدى شەشۋگە ۇمتىلدى.
- بوساتپاڭىز، شەشە، بوساتپاڭىز، - دەپ شەگىنە بەردىم، - قۇتىلساق وسى اۋىلدان ەمەس، جولدان قۇتىلارمىز.
- الدا، جارىعىم-اي! - دەپ كەمپىر بوزدادى، - كەسىرىم تيەر دەرسىڭ-اۋ ەندى! ءبىر اۋىلدى جانعا نە قىلماق بۇل لاعىناتتار؟!
- جوق، شەشە، پۋلەمەتتىڭ استىنا الادى.
- ءدام تاتشى جارىعىم تىم بولماسا، ءدام تاتشى!... باتامدى بەرەيىن، اناڭمىن عوي مەن دە!... ەي شال، مىنا توبەگە شىعىپ قاراي تۇر ەندى!
- مەن قاراپ تۇرايىن، كەلە جاتسا دىبىس بەرەمىن، - دەپ ءبىر جىگىت قاراۋىلعا جونەلدى.
كەمپىر بولماي شەشتى دە، مەن ءجىپتى ۇيگە الا كىردىم:
- ولاي بولسا مىناۋ دايىن تۇرسىن، ايداۋشى كەلسە ۇيدەن بايلاپ شىعارىڭىزدار.
ءۇش ءۇيدىڭ ادامدارى تۇگەل كىرىپ، كوزدەرىن ءسۇرتىستى، كەي مۇرىنداردىڭ ءپىش ەتە تۇسكەنى بولماسا، تىم-تىرىس. ايانىش پەن اشىنىشتىڭ اجارلى كوزدەرى جاسقا تولىپ، ءبارى دە ماعان مولتىلدەي ءتونۋلى. شەشەي اق جاۋلىعىن موينىنا سالا جىلاپ، ماعان باتا بەرگەندە، ءبارى دە قول جايدى، ءبارى دە ءدىر-ءدىر ەتەدى، كەمسەڭ-كەمسەڭ قاعادى. شەشەي داستارقان جايىپ، شۇبات قۇيدى. كورشى ەكى ۇيدەن ەكى توستاعان قۇرت، ىرىمشىك اكەلىنىپ، مەنىڭ الدىما قويىلدى، ەكەۋىنەن ەكى ءتۇيىر ىرىمشىك اۋىز ءتيدىم.
قاپساعاي قارا قالي كىرىپ كەلدى وسى كەزدە. ءبارىر ۇدىرەيە تۇردى ورىندارىنان. قالي تابالدىرىقتان وزباي تۇرا قالىپ، امان-سالەمسىز-اق اسىعا سويلەپ كەتتى:
- باۋىر، قالاعا شاۋىپ، اسكەر باستاپ اكەلگەن الگى قابدوللا دەيتىن يت ەكەن. وعان كىم جەتكىزگەنى قازىرشە بەلگىسىز. جولدارىڭنان كەشىكتىرىپ وبالدارىڭا قالدىق. سول كۇنامىز ءۇشىن ەندى سەندەردى قاماتپاۋعا، قاماسا دا ۋاقىتىن ۇزارتتىرماۋعا ەل بولىپ بار كۇشىمىزدى سالماق بولدىق. «تۇتقىندالعان جاستاردى بوسات» دەگەن تالاپتى ءۇرىمجى ماڭىنداعى بارلىق تاۋ حالقى بىردەي جاۋدىراتىن بولادى. قورىقپاڭدار!... وسىنى جولداستارىڭنىڭ بارىنە جەتكىز. ال، كەتتىم، امان شىعاسىڭدار!
- بىزدەن پالەندەي ۇلكەن ماسەلە تابا المايتىن بولادى، - دەپ ەسكەرتتىم مەن.
قالي «بارەكەلدىسىن» ايتا سالا جونەلدى. ىلە-شالا ءۇيدىڭ ارت جاعىنان حانزۋشا ساڭعىرلاعان ءۇن ەستىلدى.
- كەلدى، مەنى تەز بايلاي قويىڭىزدار،- دەدىم ەسىك الدىندا تۇرعان قارتقا. ول ءدىر قاعا كەلىپ، ەكى قولىمدى ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىمەن بوستاۋ بايلادى. ءۇي سىرتىنا ۇزىن ءجىپتى سۇيرەتە جۇگىرىپ شىعىپ ەدىم، جۋان كەرى ات مىنگەن ۇزىن بويلى قارا سۇر جالت بەرىپ شەگىنە بارىپ توقتادى. ۇيعىرشا جاعاسىز قارا شەكپەن جامىلىپ، قازاق تىماعىن كيىپ العان گوميندان وفيتسەرى ەكەن، شەكپەن ىشىنەن اۆتومات اسىنىپ، ماۋزەرىن جالپاق سارى بەلبەۋلى قارنىنا قىستىرىپتى. كۇن باتىپ بارادى. وسى بويى ايداي جونەلسە نۋ ورمان، قاراڭعى ءتۇن جامىلا جول شەگەتىن سياقتىمىز.
وفيتسەر ماعان تۇيىلە قاراپ الدى دا شالعا حانزۋشا بۇيىرا سويلەدى.
- مىنانى الىپ ءجۇر، تومەنگى اۋىلعا اپاراسىڭ!
حانزۋشا بىلمەيتىن شالعا ءوزىم اۋدارىپ ايتتىم دا، «الىپ جۇرە المايتىنىڭىزدى ايتىپ، ءجىپتىڭ ۇشىن وزىنە ۇستاتىڭىز» دەپ قوستىم.
- مەن الىپ جۇرە المايمىن، كارى كىسىمىن، ءوزىڭ ايداپ اكەت،- دەپ قارت مەنى بايلاعان ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن وزىنە بەردى. سول-اق ەكەن، وفيتسەر شالدى قامشىمەن شىقپىرتىپ-شىقپىرتىپ جىبەردى. اۋىل ادامدارىنىڭ جاسىراعى تۇگەل تىعىلىپ قالعان ەكەن. ۇمتىلىپ بارىپ شال مەن الداشى اراسىنا تۇرا قالدىم:
- باۋگاۋ جۇنگۋان! - دەگەن «يتاعاتتى» سوزىمە ايداۋشى ۇدىرەيە شەگىنۋىمەن جاۋاپ قايىرىپ تۇرا قالدى. ءوزىم بىلەتىن حانزۋشاممەن بۇلدىرىقتاتا جونەلدىم، - مىنا شالدا كۇش جوق، ماعان يە بولا المايدى. جولدا جۇلا قاشسام، سەن ونى اتاسىڭ، شال سودان قورقادى. مارحابات قىلىپ، ءوزىڭىز ايداپ ءجۇرىڭىز مەنى. ولاي بولماسا مىنا شالدىڭ قولىنان قاشۋىم مۇمكىن.
وفيتسەر تاڭدانىسپەن مىرس ەتە تۇسسە دە، كوزى قانتالاپ، تىستەنۋدەن جاق سۇيەگى قيسايا قالدى. مەندەي سىپايى قاشقىندى ۇرىمجىگە اپارىپ تەكسەرمەي اتا المايتىنىنا سەنىمىم تولىق ەدى. مەن دە تىك قارادىم كوزىنە.
- سەن قاشامىسىڭ؟- دەپ زەكىپ، ماۋزەرىن ۇستاي قويدى.
- قورىققاندىقتان قاشۋىم مۇمكىن عوي. مىنا شالدىڭ قولىنان قۇتىلۋىم وڭاي. ءجىپتىڭ ۇشىن كۇشىڭىز بار ءوزىڭىز ۇستاڭىز. جولدا قاتەلەسىپ قالماۋىم ءۇشىن شىنىن ايتىپ تۇرمىن. جاسپىن عوي، ماعان دا جان كەرەك.
ول ءار ءۇيدى تۇگەل تىمىسكىلەپ، بالا-شاعا مەن كەمپىر-شالدان باسقا ەشكىم تابا المادى دا، ءجىپتىڭ ۇشىن شالعا ەرىكسىزدەن ۇستاتىپ، ەكەۋمىزدىڭ سوڭىمىزدان ماۋزەرىن كەزەي ەردى. مەن تۇسپالداعان جەرگە ىمىرت ۇيىرىلگەندە جەتتىك. ءجىپ بىلەزىكتىگىمدە قولقىلداپ بوس كەلەدى. «مىنا جارتاستىڭ تۇبىندەگى قۇمايتقا ىرشىپ تۇسسەم، ماۋزەرىن شاقىلداتىپ توگىپ جىبەرەر ەدى. اتىلعان وق دالاعا تۇسكەن مەنىڭ ۇستىمنەن ىسقىرىپ ءوتىپ، جەر قابا بەرەر ەدى. جارتاس دالداسىمەن بۇلتارىپ بارىپ، انەۋ جەردەن تۇسە قالسام، مەڭىرەۋ ورمانعا سۇڭگىگەنىم ەمەس پە. امال قانشا، بۇل جەردە قاشسام، جازىقسىز قارتتىڭ الال قانى موينىمدا كەتەدى عوي!»
ساي اۋزىنداعى جالعىز ءۇيلى مالشىنىڭ قوتانىنا كەلدىك. جولداستارىمدى تۇگەل ۇستاپ اكەلىپ، ءبىر ارقانعا ۇشتەن-تورتتەن قوساقتاپ، ەكى قولدارىنىڭ قارىنان كوگەندەي بايلاپ وتىرعىزىپتى. ەڭ سوڭى ءوزىم ەكەنمىن. جارتىكەش ايدىڭ الا ەكەۋىم ساۋلەسىمەن ساناپ تا ۇلگىردىم. سۇر پالتولى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىن دە مۇسانىڭ قاتارىنا بايلاپتى. ەكى اسكەر ەكى قولىمنان قوس قولداي ۇستادى دا ەندى بىرەۋى ەكى تاتارعا قوساقتادى.
ىڭعاي قول پۋلەمەت، اۆتوماتپەن جاراقتالعان جيىرما شاقتى اسكەر ءتورت جاعىمىزدان قورشاپ تۇر. ولاردان ارىراقتا، قارسى جاعىمىزدا جۋان-جۋان ءتورت-بەس تىماقتى قازاق وتىر، ەل شونجارلارى بولسا كەرەك. بۇل اۋىلدى وسىلاردىڭ سالماعىمەن باسىپ، ءبىزدى وسىلاردىڭ قارماعىمەن ۇستاعان ءتارىزدى. اسكەرلەردەن ءۇن شىقپايدى، قۇتىرعان قاسقىر ەكەندىكتەرىن بۇل جەردە بىلدىرمەگىسى كەلگەندەي سىپ-سىپايى تۇر. بۇلاردى وسى ادەپكە ەرىكسىز كوندىرىپ تۇرعان حالىق قاھارى، توڭكەرىس ايباتى ەدى.
مەنى ايداپ اكەلگەن ۇزىن بويلى، قارا سۇر وفيتسەر عانا ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، پىشاق-قاعازدارىمىزدى جيىپ الدى دا، اتى-ءجونىمىزدى، اتا-مەكەنىمىزدى، قازىرگى ورنىمىزدى سۇراپ، قول شىراق جارىعىمەن تىزىمدەۋگە كىرىستى.
- يتتەن جارالعان ساتقىن!- دەپ قالدى اقاي قارسى جاقتا وتىرعان ءتورت-بەس جۋانعا قاراپ، ادەيى ەستىرتە كىجىندى. ورتادا وتىرعاننىڭ ءبىرى ايتۋلى قابدوللاسى ەكەن، سوعان ءتىسىن باسا قادالىپ، ءسوزىن داعداپ-داعداپ تاستادى. - سەنىڭ ادام اتى قويىلعان يت ەكەنىڭدى ۇرىمجىدە تۇرعاندا-اق ەستىپ بولعانبىز. وسى ماتالۋىمىز سەنىڭ ءىسىڭ!... وسىدان بىرەۋىمىز امان قالساق، سەندىك بولامىز، كورەسىڭ ءالى-اق!...
ولاردىڭ ەشقايسىسى ءۇن قاتپاي قالا بەردى دە، ءبىزدى تورتتەن قوساقتاۋلى قالپىمىزدا ايداي جونەلدى. بەتالىس وڭتۇستىك، داۋانشىڭ1 جاق. وڭشەڭ اتتى، اۆتوماتتى اسكەر قاماي ايداپ كەلەدى. ەل كوزىندەگى سىپايىلىعى سول شەتكى قوتاندا قالعانداي، بىلاي شىعا شاقىلداپ، قامشىلاۋعا كىرىستى. سۋعا، باتپاققا كەلگەندە قوي ايداعانداي باتىرلاتىپ، ات ومىراۋىمەن سوعا، قىلىشىن سۋىرا سوققىلاپ تۇسىرەدى دە، ورمان اراسىنداعى جولدا شەپ جايىپ قورالاي قۋادى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى بىلەتىن ەشكىمى جوق ەكەنى بايقالادى. ورمانعا كەلگەندە ءوزارا كۇبىرلەسىپ كەتەمىز.
- مەنىڭ قولىم بوسادى،- دەدى اقاي ءبىر قالىڭعا كىرە بەرگەنىمىزدە. - جاناسا ءجۇرىپ ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ بوساتىڭدار... ارقايسىنىمىز ءوز تۇسىمىزداعىعا ىرشيىق، تىم بولماعاندا جارىمىمىز قۇتىلىپ، ات پەن قۇرالعا يە بولامىز.
ونى سالىق، شاقان باس بىرنەشەۋ قوستادى، بىرنەشەۋىمىز باسۋ ايتتىق.
- بەكەر قىرىلامىز، شاقپاقتارى قايراۋلى.
- ماساسىن باسقانشا جەلكەسىنە قونىپ بولمايمىز با...
- جولداستار، بۇلار قازىر بىزدەن سىلتاۋ ىزدەپ كەلە جاتىر،- دەدى مۇسا، - بىرەۋىڭ قارسىلىق كورسەتسەڭدەر-اق وسى يەندە قىرىپ سالادى دا، «قارسى كوتەرىلدى، ءوزىمىز قىرىلماۋ ءۇشىن قىردىق» دەپ بايانداي سالادى. ونان دا وسى جولدان امان جەتىپ كورەيىك.
بۇل پىكىردى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى دە قوستادى:
- كۇرەس ءالى دە الدا عوي، جىگىتتەر، قۇر تاۋەكەلمەن قىرىلىپ قالمايىق!
وسى اڭگىمەمەن ءتۇن ورتاسىندا جازىق دالاعا ءتۇسىپ، جول ۇستىندەگى ەكى بولمەلى تام ۇيگە جەتتىك. جىلتىراعان ماي شامى بار ءتۇپ ۇيگە ءبىزدى قامادى دا، بايلاۋىمىزدى شەشكىزبەۋ ءۇشىن بولسا كەرەك، ىشكى بوساعاعا ءبىر كۇزەتشى قويىپ، ءتورت-بەسى اۋىز بولمەگە ۇيىقتاۋعا جاتتى.
كەلە سالا بوساعاداعى قازاندىق ۇستىنە وتىرا قالعان كۇزەتشى سارى اياق ماڭدايىن اۆتوماتىنا سۇيەپ، ازدان سوڭ-اق قورىلداي باستادى. شاقان مەن اقاي بايلاۋلى قولدارىن ارقاننان بوساتىپ الدى. تۇستەرى بۇزىلىپ كەتىپتى. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى مەن مۇسا ەكى جاقتارىنان بىردەي كۇبىرلەپ، توقتاۋ ايتىپ وتىر. تەرەزە توستاعان اۋزىنداي عانا اينەك ەكەن. ونىڭ سىرتىندا دا مىقتى كۇزەت بارى بەلگىلى.
- كەڭىردەگىنەن شاپ بەرىپ شيق ەتكىزبەي قۇرتۋعا مىندەتتىمىن،- دەيدى شاقان.
- وسى اۆتوماتتىڭ ءبىر وعىن قۇر جىبەرمەۋگە مەن مىندەتتىمىن،- دەپ اقاي سەرت ەتتى.
ەكى جاعىنداعى ەكەۋى تىم قاتەرلى ءجايتتى ەسكەرتتى.
- سىرتتاعى ون نەشە اۆتومات پەن قول پۋلەمەتتاردى دا شيق ەتكىزبەۋگە مىندەتتىمىسىڭ؟!...
- قالعان جيىرما ەكى سارى اياقتىڭ ءبىر گرانات تاستاۋىنا دا مۇرساسىن كەلتىرمەۋگە مىندەتتىمىسىڭ؟!
بۇل ەسكەرتۋلەرگە دە بوي بەرمەي وكىرەشتەگەن ەكەۋىن شورت تيماساق، اۋىز ۇيدەگىلەردىڭ ءبىلىپ قوياتىندىعى بايقالدى. حانزۋشالاپ كۇزەتشىگە زەكىدىم مەن:
- ەي زانگۋان1, ۇيىقتاما، تۇر ورنىڭنان!
كۇزەتشى سەلك ەتە ءتۇستى دە، ورنىنان ىتقىپ تۇردى. مەنىڭ داۋىسىمدى ەستىگەن اۋىز ۇيدەگى ەكى كۇزەتشى كىرىپ كەلدى دە، مەنەن ارمان شاق-شاق ەتە ءتۇستى وعان. جاتقاندارىنىڭ دا ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، مەنىڭ «قوجايىندىعىما» كۇلىستى.
- انىق شپيون مىنانىڭ ءوزى بولدى عوي ەندى؟- دەپ قيسايا كەتتى اقاي، - ءاي مىناۋىڭ تەرگەۋشى الدىندا ءبارىمىزدى كۇيرەتەر!
- ەسىڭنەن اداستىڭ با؟- دەپ ىنتىقباي شوشىنا قارادى ماعان.
- جوق، ەكەۋى دە ەمەسپىن،- دەپ كۇلدىم مەن، - اپ-امان قۇتىلاتىن جولدارىڭدى تاپتىم. ونى انىقتاپ ايتىپ بەرۋىم ءۇشىن، الدىمەن ءبىر-ەكەۋىڭ داڭعىرلاسىپ سويلەسىڭدەرشى، ءيا، جاقسىلاپ ءبىر كۇلىسىپ الايىق، قانە!
وسى سوزبەن تۇگەل كۇلىسىپ ەدىك:
- تاما... دى،- دەپ تىلدەدى اۋىز ۇيدەگى سارى اياقتىڭ ءبىرى، - ەسەك!... مال!...
- ەي مىقتىلار، - دەپ داۋىستادىم حانزۋشالاپ،- اسكەري تارتىپتە دۇشپانعا قويعان كۇزەتشى ۇيىقتاسا مالدان دا جامان بولادى، سولاي ما، سولاي ەمەس پە؟... سەندەر دۇشپاندىق قىلىپ قىلىشتاپ، كيىمىمىزبەن سۋ كەشتىردىڭدەر. ءبىز عوي، ۇيىقتاپ كەتكەن كۇزەتشىلەرىڭدى وياتىپ، دوستىق قىلىپ وتىرمىز، قايسىنىمىز ەسەك؟
ۇيىقتاعان كۇزەتشى مەن اۋىز ۇيدەگى بىرەۋ كارلەنىپ، زەكي تىلدەگەندە، كەيى مەنىڭ ءسوزىمدى قۇپتاعانداي باسۋ ايتىپ جاتتى. مەن جولداستارعا قاپساعاي قارا قاليدىڭ سالەمىن جەتكىزدىم.
زالىڭ جاعىنان مۇنداي كۇشتى تالاپ قويىلسا، قازىرگى جاعدايدا بىزگە ۇلكەن جەڭىلدىك كەلەتىنىن مۇسا قۋانا سويلەدى.
- جەڭىلدىك ۇستىنە جەڭىلدىك اپەرەتىن شارانى، ەگەر بوپساعا شىداپ بەرسەڭدەر، مەن تاپتىم،- دەدىم تاعى دا، - ول جەڭىلدىك الداعى تەرگەۋشىگە بەرەتىن جاۋابىمىزدا، ءبىر اۋىزدىلىعىمىزدا.
- راس، راس!- دەپ ىنتىقباي مەن قۋات، مۇسا ۇشەۋى قاتار قۋاتتادى دا، ىنتىقباي اقىلداسىپ، بىرلىككە كەلىپ الۋعا شاقىردى.
- ...الدىمەن ءوز ويلاعان جاۋابىڭدى سويلەشى.
مەن ويىمدى جالپىلاي، قىسقاشا باياندادىم:
- وسى قاشىپ شىققان ون توعىزىمىز تۇگەل شەت اۋداننان، كوپشىلىگىمىز باتىستاعى ءۇش ايماقتان كەلگەن وقۋشىلار ەكەنبىز، قاراڭدارشى... مەن جاۋابىمدا شارقي-پارقيىڭدى دا، ۇيىم-سۇيىمىڭدى دا «تۇسىنبەي» قويامىن. ءبىزدىڭ قاشۋىمىز ەكى-اق سەبەپكە بايلانىستى: ءبىرى، «قۇيىرشىقتار» ءۇرىمجىنى قورشاي قالعاندا حانزۋ ساباقتاستار قۇرالدانىپ، بىزگە كەزەنەدى ەكەن (وتكەن قىستا سولاي بولىپ، ءۇش ءتۇن بويى جاتاقحانادا دارەتتەندىرگەن عوي). ەندى سوعىس ءحاۋپىن ەستىپ، سولاردىڭ اتىپ تاستاۋىنان قورىقتىق. ەكىنشى، ءۇيىمىز الىستا جاتىر، دۇربەلەڭ بولا قالسا دالادا قالماي، ەرتەرەك ءۇيىمىزدى تاۋىپ الۋ ءۇشىن قاشتىق. وسى جاۋاپتان باسقانى بىلمەيمىن. بۇل جاۋاپتان جازسام ءبارىمىزدى قۇرتادى.
ۇيىمعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ارقاندايىن جاسىرۋ ءۇشىن دە مۇنىڭ تياناقتى جاۋاپ بولاتىنىن جولداستار تۇگەل ءتۇسىندى.
- بىردەن-ءبىر دۇرىس جاۋاپ وسى،- دەپ ىنتىقباي ايقىنداي تولىقتىرا ءتۇستى. - ءبىز ۇيىم ارقىلى ەمەس، بۇرىننان سىرلاستىعىمىز، جەرلەستىگىمىز ارقىلى، ءۇيدى ساعىنعاندىق پەن الگىندەي قورقىنىشىمىز سەبەبىنەن بىرلەستىك. سوندا ۇيىم جوق بولىپ شىعادى. بۇل ەكى سەبەپكە سەندىرۋىمىز وپ-وڭاي بولۋى مۇمكىن.
مۇنان سوڭ مۇسا ۇزاعىنان سويلەپ، باسقا كەيبىر سۇراۋلارعا بەرەتىن جاۋاپتى ناقتاپ ءتۇسىندىردى. ۇيىم ماسەلەسىنەن جىلت شىعارماي، مۇلدە مويىنداماي قويۋعا كەلىستىك.
سارى اياقتار كۇن شىعا قايتا ءتىزىپ، ارقانىمىزدى مىقتاپ بايلاپ جاتقاندا، ءۇش قازاق قاعاز اكەلىپ، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىن الىپ قالدى. ءبىز ايدالا جونەلدىك. سارى اياقتار تۇندەگىدەي قىلىشتاپ شاقىلداۋىن ازايتسا دا، سۋعا قوي ايداعانداي كيىمشەڭ يتەرمەلەپ ءتۇسىرۋىن قويعانى جوق. تاۋدان الىستاپ، قۇلداعان سايىن كۇن قۋىرىپ بارادى، جەلسىز تىمىرسىق ىستىق. كەشىپ ءوتىپ بارا جاتىپ، سۋعا باس قويامىز. بۇل جايىمىز ايدالعان سيىرعا ۇقساسا دا، ءبىر جايىمىز سيىردان دا تومەن ەدى، قوساقتالعان ءتورتىمىز بىردەي باس قويماساق، ەرنىمىز سۋعا جەتپەي جىبىرلايدى.
سۋعا ءبىرىمىز باس قويعاندا ءبارىمىز باس قويىپ كەلە جاتىپ، تاعى ءبىر قىرسىققا تاپ بولدىق: قوساعىمداعى تاتار جىگىت ءىش اۋرۋعا شالدىقتى. دارەتكە ول وتىرا قالعاندا مەن دە وتىرا قالماسام جانە بولمايدى، ول ءالسىن-ءالى وتىرا كەتەدى، شاراسىزدان قالعان ۇشەۋىمىز دە وتىرا قالامىز. ارتىمىزدان تىرسەكتەي قۋىپ كەلە جاتقان ايداۋشىلار اتتارىن توقتاتا الماعانسىپ، ۇستىمىزدەن ءبىر-ەكى رەت باستىرىپ تا ءوتتى. سارى اياق ايداۋشىمىزدان قارا تۇياق اتتىڭ راحىمدىلىعى مولىراق ەكەن، باسپاي اتتاپ قانا وتە شىعادى.
اۋىرعان ءىش شۇر ەتە تۇسكەندە، ءبارىمىز شۋ ەتە ءتۇسىپ وتىرا قالۋعا ءبىز ادەتتەندىك تە، كىلت توقتاي قالۋعا ات جانۋارلار ادەتتەندى. بىراق، ارسىلداماۋعا سارى اياقتار ادەتتەنە الار ەمەس، شاقشىرايعان كۇن ەڭكەيگەندە داۋانشىڭ اباقتىسىنا جەتكىزىپ قاماعان سوڭ عانا تىندى.
ەكى بوساعاسى ەركەك يت دارەتتەنىپ، سيىر جاپالاعانداي دايراققا تولعان، تەرەزەسى ءيا بۋلىعى جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، اندەنەكتەي عانا «ادەمى» اباقتى ەكەن. ەدەنىندەگى دارەتسىز، تازاراق توپىراعىنا جۋان ءبىر ۇيعىر عانا سيىپ جاتىپتى. الدى بولىپ «تىشقاقتار تىزبەگى» اتالعان ءبىزدىڭ قوساق كىردى. سيماي قالعان ارتقى قوساقتاردى نىعارلاپ سارى اياقتار ساقىلدادى دا، «تۇرساڭشى، اكا!» دەپ جۋان ۇيعىرعا ءبىز ساقىلدادىق. كىرگەنىمىز سونىڭ استىنداعى قالىڭ بورباستى «ارتقى اياقتارىمىزبەن» مىسىقشا تارپىپ ءجۇرىپ، جاپالاردى جاپتىق.
سوندا دا سيىسىپ وتىرا الماي ءبىز داڭعىرلاساق، دايراقتان اقتالىپ جالعىز ۇيعىر ساڭعىرلايدى: «بۇگىن شىققان گويلەر تولتىرىپ كەتتى» دەيدى ول. اباقتى ءىشىن اق تۇتەك توزاڭ باستى. قىسىلىستان شۇمەكتەگەن اششى تەردەن دەم الا الماي تۇنشىعىپ، شۋ كوتەردىك. تىڭدارلىق سارى اياق جوق ەدى، ەسىكتى ۇرعان الگى ۇيعىردىڭ جۇدىرىعى تىڭداتتى، ەكى قويىپ جىبەرىپ، ءبىر تەپكەندە ەسىك شارق ەتە ءتۇستى دە، شالقاسىنان اشىلدى. قۇلىپ سالعان ىلگەگى ءۇزىلىپ كەتىپتى.
سارى اياقتار قايتا قاپتاپ جەتىپ كەلدى:
- كىم ءبۇزدى؟! ... كىم؟!... كىم؟!...
- ءبىز!... ءبىز!... ءبىز! - دەپ شۋلادىق. - ولتىرسەڭ توپىراقپەن تۇنشىقتىرماي اتىپ ءولتىر!...
- مەن!... مىنە، مەن! نە قىلاسىڭ؟ - دەپ ۇيعىر ىرشىپ تۇردى. دوڭگەلەك قارا ساقالى قالشىلداپ كەتتى. - بۇل مولاڭدى سالساڭ ادام سيعانداي ەتىپ سالساڭ بولماي ما؟... ءبىزدىڭ كوپ حالىق ەكەنىمىزدى بىلمەيمىسىڭ؟...
ساقشى سوجاڭى كەلىپ قارادى دا:
- ەسىك اشىق تۇرسىن، قاشساڭدار اتىلاسىڭدار!- دەپ سۇق ساۋساعىن شوشاڭ ەتكىزدى.
- سۋ!...سۋ!- دەپ ءبىز تاعى شۋلاپ، سۋ الدىرىپ ىشتىك. ەندى قاراستىق ءبىر-بىرىمىزگە. لايدان بەتىمىز كورىنبەيدى، باتتاسقان الەم-تاپىرىق باتپاقتان ارەڭ تانىستىق. ءبىر-ءبىر مومى جەگەن سوڭ عانا كوزىمىز شالشىق بوتقاسى اراسىنان ارەڭ جىلتىرادى...
تاڭەرتەڭ ءبارىمىزدى قوساقتان ايىرىپ، جەكە-جەكە ماتاي باستادى. قولىمىزدى ارتقا قايىرىپ، دىمدالعان جىڭىشكە كەندىرمەن باس بارماقتارىمىزدى قوسىپ ءبىر بايلادى دا جۋان كەندىرمەن شىنتاقتان قايىرىپ ءبىر بايلادى. ۇرىمجىدەن كەلگەن ەكى ماشينانىڭ بىرىنە داعارلانعان ەت شىعارعانداي دومالاتا بەردى سونان سوڭ. ماشيناعا قاتار-قاتار وتىرعىزىپ، قوراپتىڭ ءتورت بۇرىشىنا اۆتوماتتى ءتورت سارى اياق شوقيدى.
ەندىگى ءبىر ماشيناعا قالعان سارى اياقتار شىعىپ جاتقاندا ءجۇرىپ كەتىپ ەدىك، ولار ساياپىل كولى تۇسىندا قۋىپ جەتتى. كابينا جەلكەسىنە ەكى ورىندىق قويىپ، تىماقتى ەكى قازاقتى وتىرعىزىپ الىپتى.
- انە قابدوللا،- دەدى اقاي كىجىنىپ. كوكشىل كوزى قيىقتانىپ، قالىڭ قىرما سارى ساقالى تىكەندەي تىكىرەيە قالدى. - سيلىققا ۋجۇڭشين بەرەتىن ءبىر ءشاي، ءبىر توپ شىتىن الىپ قايتپاق قوي!... سول ءشايىن ىشكىزبەي باسسالىپ اۋزىنا شاپتىرسام ەدى!..
ىنتىقباي كۇجىرەيىپ، تۇقىرا قارادى قابدوللاعا:
- اسىقپاسىن، كۇن تۋعاندا اناۋ شوقشا سارى ساقالىنان باسىپ تۇرىپ، اۋزىن ءوزىم اشىپ بەرەمىن!
- قولىڭا شاپتىرىپ قويماي ما؟- دەگەندە شاقاننىڭ قالىڭ ەرنى بولپ ەتە ءتۇستى.
- قويساڭشى ەي، سەن،- دەدى سالىق شامى كەلگەندەگى ادەتىمەن بەتى قىزارا قالدى، - ءولىم الدىندا نەتكەن قالجىڭ؟
- ولمەسپىز؟- دەپ مۇسا سەرپىلە ءتۇستى، - ولسەك تە بەتىمىز جارىق قوي، قالجىڭداسا، كۇلە تۇرىپ ءولۋ - بىزگە عانا ءتان قايرات!... بيعان، سەنى ءانشى دەيدى عوي، باستاشى «ەلىم-ايعا»، مىنا شالقار ساياپىلدى مۇڭىمىزبەن ءبىر تولقىتا كەتەيىك.
«ەلىم-اي» اتالعاندا نۇريا ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى جىلاسقانىمىز ەسىمە ءتۇسىپ، شيق ەتە ءتۇستىم دە، كەنەت شيراپ، جۇتىنا سالا باستاي جونەلدىم. جولداستارىم تۇگەل قوسىلىپ، كۇڭىرەنتىپ اكەتتى. ءتورت سارى اياق باجىرايىسىپ، تاڭدانا قارادى... ءولىم تابالدىرىعىنان اتتاعالى تۇرعاندا ويىن-تويعا كەلە جاتقانداي اندەتۋىمىزگە اۋىزدارىن قيسايتا جىميدى...
ەكىنشى تۇرمەگە ءتۇس اۋا جەتكىزىپ ءتۇسىرىپ ەدى. ۇستىنەن تىكەندى توق سىمىن كەرىپ تاستاعان بيىك داۋالدى، شوي قۇلىپتى تەمىر قاقپانىڭ ىشىنە ەنگەن سوڭ تاۋدان ايداپ كەلگەندەردەن دە كوپ ساقشى قورشاپ تۇرا قالدى ءبىزدى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ ءتىنتىپ جاتىر. بەلبەۋدى عانا ەمەس، ءىش كيىمنىڭ باۋىنا دەيىن سۋىرىپ الىپ، ەسكى كورپەدەن جىرتقان شۇپەرەكتەرمەن بايلاتتى دا، كيىمىمىزدەن تۇيمە قويماي ءۇزىپ تاستادى. تۇكپىردەن تۇكپىرگە ءبىر-بىردەن يتەرمەلەپ اكەتە بەردى سونان سوڭ.
كەشەگى تۇڭعىش كورگەن تۇرمەدەي ەمەس، سولاي نىعارلاپ ءجۇز ادام قاماسا دا سيارلىق، ەدەنى مۇزداي جالتىراعان تسەمەنتتى تۇرمەگە جالعىز ءوزىمدى قامادى. شينجياڭدا قامالاتىن «حالىق كوپ» ەكەنىن ءبىلىپ سالعان تۇرمە وسى سياقتى. بىلتىر كۇزدە «تۇرمەلەردى جوعالتامىز» دەپ جۇرگەندە قالاعان شىت-جاڭا تۇرمە كورىنەدى. نەشە قاراڭعى زالدان ءوتىپ، نەشە ءيىن اينالعانىمدى، قاي جاقتان قالاي كىرگەنىمدى بىلمەي قالىپپىن. ارتىمداعى تەمىر ەسىك شارق ەتىپ جابىلعاندا الدىما ىرشىپ ءتۇستىم، ماۋزەرمەن اتىپ قالعانداي جابىلادى ەكەن دە، قۇلپىن سالعاندا قۇلاقتى ىڭعۋىرلاعانداي شاڭعىرلاپ، «سويلەپ» كەتەدى ەكەن. ەرتەگىدەگى جەتى باستى جالماۋىزدىڭ تىلسىمدى سارايلارىنىڭ ءبىرى سياقتى. كەشەگى جۋان ۇيعىرداي نەشە ءداۋ شالجايسا دا سيارلىق تاقتاي ساكىگە جالعىز مەشپەتىمدى جايدىم دا قۇلاي كەتتىم. ءبىر بوساعادا عانا دارەتتىڭ بوشكەسى بار ەكەن، قانشا ۋاقىتتان بەرى اشىتقانىن كىم ءبىلسىن، ىشىندەگى سۇيىق دارەت كەڭسىرىكتى ىرەگەندەي مۇڭكيدى.
كەڭ «جانناتقا» كىرگەندەي-اق قول-اياعىمدى كەرە جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ەسىك تاعى دا شاڭعىرلاپ «سويلەپ» قالعاندا، باسىمدى كوتەرىپ الدىم، ەسىك ەمەس، ەسىك ورتاسىنان ءتورت بۇرىشتى تەسىك اشىلىپتى. كۇلشەدەي ءبىر مومى مەن ءبىر اياق سۋ كىردى.
ەسىك شاق ەتە ءتۇستى تاعى ءبىر كەزدە. قاتتى ۇيقىدان ىرشىپ تۇرىپپىن. ەسىك ءوزىنىڭ قۇلاق جەيتىن ۇنىمەن «سويلەپ» بارىپ، شالقاسىنان اشىلدى. ءتۇننىڭ قاي شاعى ەكەنى بەلگىسىز.
- شىق،- دەدى قارا كيىمدى ساقشى، جان مىلتىعى قولىندا تۇر. سول بويىممەن شىعا بەرىپ ەدىم. - نارسەلەرىڭدى قالدىرماي الا شىق!- دەپ، مىناۋ «سارايىمنان» ءبىرجولاتا اكەتەتىنىن ءبىلدىردى.
كۇندىز ءتىنتىپ، توناعان اۋلاعا جولداستارىمدى ءتۇن ورتاسىندا قايتا اكەلىپ، قايتا بايلاپ جاتىر ەكەن. تاس قاراڭعى بۇلتتى ءتۇن، ءبىر-بىردەن اكەلىپ، تاعى دا تورتتەن قوساقتاپ تۇگەندەدى دە ايداي جونەلدى. سىبانىپ العان كوپ ساقشى تۇس-تۇسىمىزدان مىلتىق كەزەي شاقىلداپ، ءتىل قاتىستىرار ەمەس. ءاسفالتتى جارىق كوشەگە شىعارىپ، ۇلكەن ءتورت كوشەگە قاراي ايدادى.
- مىنا مەڭىرەۋ تۇندە اتقالى الىپ شىققان شىعار،- دەپ سىبىرلادى قاتارىمداعى قۋات. - سيىقتارى تىم ءزارلى، سىبانىپ العاندارىن كورمەيمىسىڭ؟
ارتىمىزداعى اقاي دا وسىنا ايتا بەردى.
- شۇيموگۋ جاق شەتتەگى كەر جوتاعا شىعارىپ اتار! - دەگەندى قوستى ول.
كوبىنىڭ اۋىر ويمەن ارپالىسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. كەيبىرى سولق-سولق جىلاپ كەلەدى. ءتورت كوشەگە جاقىنداپ، عۇپىر تاز اتىلعان جەردى كورگەنىمدە مەن دە حاۋىپتەنىپ قالدىم. بارىمىزدەن كىشى امىرقان عانا مىعىمدىق كورسەتىپ، اشىق جاريالاي سويلەپ قالدى:
- اتا المايدى... اتسىنشى قانە، مىقتى بولسا!
- سويلەمە، كىشكەنە ەسەك!- دەپ زەكىدى تۇسىندا كەلە جاتقان ساقشى. جان مىلتىعىمەن امىرقاندى مىقىننان ءتۇيىپ قالعانى بايقالدى.
- نە دەدىڭ، نە دەدىڭ؟- دەپ تاعى ەكى ساقشى تەپسىنە جەتتى. امىرقان دا حانزۋشالاپ سىلكە قايتاردى جاۋابىن:
- «ۇيقىم كەلدى، شارشادىم» دەدىم، ەستىمەدىڭ بە؟ نەشە كۇن بولدى وسىلاي قوساقتاپ قۋالاعاندارىڭا، نە ىستەپپىز سونشا؟
- ۇيقىڭ كەلسە ماڭگى ۇيىقتاتامىن، سويلەمە!...
ساقشىلاردىڭ نازارى امىرقانعا اۋعاندا، مۇسا ايتاتىنىن ايتىپ ۇلگىردى.
- اتا المايدى، ەل كوردى، جۇرت حاباردار. تەرگەۋدە دە وسىلاي قورقىتادى، جاۋاپتارىڭدى مىقتى ۇستا!
- الدەن جىلاساڭ تەرگەۋدە ارتىڭنان جىبەرىپ، الەمدى بىلعارسىڭ،- دەپ كۇلدىم مەن. ءبارى كۇلدى بۇعان. «ءبىزدىڭ قورقىتۋىمىزدى كەلەمەجدەپ كەلەدى» دەپ تۇسىنگەندەي ساقشىلار ءسوزدى دە، كۇلكىنى دە تەرگەۋسىز قالدىردى.
ساقشىلار ءبىزدى ولكەلىك ۇكىمەت ءۇيى الدىنداعى الاڭدى جاناي ايداپ اكەلىپ، ءتورتىنشى تۇرمەگە كىرگىزدى دە، قورعاننىڭ ءدال ورتاسىنا سالىنعان سارى عيماراتتىڭ الدىنا، اباجۋرلى ۇلكەن شىراققا قاراتىپ توقتاتىپ ەدى. شەت ەلدەن كەلگەن سيلى مەيماندى قارسى الۋعا تاعايىندالعانداي ءساندى كيىنگەن ەكى «شانسىڭ»1 كۇلىمسىرەپ شىعا كەلدى. ءبىرى، قارا كوك كوستيۋم-سىم كيگەن، كوك سۇر شلياپالى سيدا اق سۇر. ەندى ءبىرى، شولاق جەڭ اق جىبەك كويلەكتى، جۋان تۇمسىق، جالاڭباس اق سارى. اق سۇر سيداسى كۇلىمسىرەگەن قالپىندا سويلەي جونەلدى دە اق سارى جۋانى ۇيعىرشاعا اۋداردى. ەكەۋىنىڭ كەسكىنىنەن قايتسەم تۇسىندىرەمىن، قايتسەم جازادان قۇتقارامىن دەگەندەي «جاناشىرلىق» بەينە بايقالادى دا، ءسوز مانىنەن قايتسەم تۇسىرەمىن، قايتسەم قۇرتامىن دەگەن جادىگويلىك تانىلادى.
ول جۇڭحۋا مينگو زاڭىنىڭ «ادىلدىگىن» ماقتاي سويلەپ الىپ، ونان سوڭ ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ورالدى: «تيتتەي ماسەلەنى جاسىرامىن دەپ قاتال جازاعا ۇشىراپ قالماڭدار، ءبارىبىر تاپپاي قويمايدى. ءبارىڭ دە جاپ-جاسسىڭدار، ءبارىڭ دە ءبىزدىڭ ۇكىمەت مەكتەبىنىڭ وقۋشىسىسىڭدار، ومىرلەرىڭدى اياڭدار! ارقانداي ماسەلەنى جاسىرماي، پارتياعا، جياڭ زۇڭسايعا الالدىقتارىڭدى كورسەتسەڭدەر، قويا بەرە سالامىز! مەكتەپتەرىڭە بارىپ وقي بەرەسىڭدەر، قىزمەت الىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلكەن دارەجەلى قىزمەتكەرى بولاسىڭدار. ءبارىڭ جاسسىڭدار، جاس بولعاندىقتان الداندىڭدار، ونى ءبىز كەشىرەمىز، جۇرەكتەرىڭدە تيتتەي دە كىر قالدىرماي ايتىپ بەرسەڭدەر بولعانى، تەز بولعاندا تەز كەڭشىلىك ەتەمىز، ا... قامقورلىق ەتەمىز! بار ماسەلەنى تۇگەل اشىپ تاستاپ، قايتا بەرىڭدەر!» دەپ ەكى مىرزا ۇزاق سويلەدى.
باتىس جاعىمىزداعى ايقىن كورىنگەن ءبىر تىزبەكتى ەسكى بالشىق ءۇيدىڭ ءار نومەرىنە تاڭ بوزارا ۇشتەن-تورتتەن قامالدىق. تەرەزەسىز-شىراقسىز قاراڭعى ءۇيدىڭ سىز ەدەنىندە قوقىس ءشوپ-شاردان باسقا توسەنىش جوعىن سيپالاپ ءجۇرىپ بىلدىك تە قۇلاي كەتتىك.
«ءۇھ» دەپ كوز جۇمعانىمىز سول-اق ەكەن، قالاقايعا جالاڭاش اۋناعانداي-اق، تۇلا بويىمىز دۋىلداپ الا جونەلدى. ىرشىپ-ىرشىپ تۇردىق. كيىمشەڭ جاتقان دەنەگە جايشىلىقتا ولەرىن بىلمەيتىن بالاپاندارى عانا «قول سالاتىن» قاندالا قاپتاپ تولىپ الىپتى. ارقامىزدى قوتىر سيىرشا داۋالعا ۇيكەپ، قول جەتەتىن جەرلەرىمىزدى مىتي بەردىك. سوندا دا توقتار ەمەس، بالاقتان انداعايلاپ جارىسىپ كەلە جاتقانى سەزىلەدى. ىشقىر بايلاعان شۇپەرەكتەن جىرتىپ بالاقتى تاڭدىق تا، تۇرەگەپ تۇرىپ جۇلىنا بەردىك. قويار ەمەس، ولەرمەن جانۋارلار جەڭنەن دە، مويىننان دا زاۋلاتادى ەكەن. الگى شۇپەرەكتەن ەندى جىرتساق، سىمىمىز تۇرمايدى عوي، كويلەگىمىزدى ايىرىپ-ايىرىپ جىبەرىپ بىلەك پەن مويىندى بۋدىق تا بەت-اۋىز بەن قۇلاقتى تىرنالاي تۇرىپ تاڭ اتىردىق.
ءىشى-سىرتىمىز، ءتىپتى اۋىز-مۇرنىمىز تۇگەل قانعا مالىنعانداي، قىرىلعان قاندالانىڭ قانىمەن بويالىپ بولىپتى. داۋالدار بۇل «كۇرەڭ سىرمەن» الدەنەشە قابات «سىرلانعان» ەكەن، ونىڭ بەتىن ەزىلمەگەن «ءتىرى سىر» قاپتاي قىبىرلاپ ءورىپ بارادى. تاڭ اتسا دالدالاناتىن بۇل ءتۇن شيەبورىلەرىنىڭ ەندى قاپتاپ ءتۇسىپ كەلە جاتقانىنا دا سان جەتەر ەمەس. توبەدەگى قۋىس قالتارىستارعا سيماي، قايتا قاپتاعانى بولسا كەرەك.
- مىناۋ تۇرمە ەمەس،- دەيدى قۋات دال بولعانداي كۇرسىنىپ، - الگى كۇلەگەش شانسىڭداردىڭ قاندالا باعاتىن ءۇيى ەكەن. ءبىزدى وسى بالاپاندارىن جەمدەۋ ءۇشىن اكەلگەنى عوي!
- جوق، بۇل بالاپاندارى ەمەس، ەڭ قانقۇيلى ارمياسى،- دەدىم مەن. - جازالاۋشى ارمياسى; قيناپ قىرىندىمىزدى شىعارۋعا زورلايتىن جەندەتتەرى!
ەكى تاتار گيتلەر ارمياسىنىڭ تۇتقىنداردى يتكە تالاتاتىنىن اڭگىمەلەدى دە، «ولاردىڭ يتىنەن بۇلاردىڭ اش ءبيتى قاتەرلى» ەكەنىن دالەلدەستى.
ءبىز جاقتان ءۇيدىڭ ەسىگى الدىنان باسىنا كەنەپ دوربا كيگىزىپ، جامىلعى جاپقان اركىمدى تەپكىلەپ، جۇدىرىقتاپ ايداعان ساقشىلار ءوتىپ-قايتىپ جاتتى. دارەتكە ءبىر-بىردەن شىعارىپ جاتقان قىلمىستىلار ەكەن. بىزگە كەزەك تۇسكە جاقىن ارەڭ جەتتى. دارەتحاناعا دوربا كيىپ، جۇدىرىقتالىپ بارىپ، تەپكىلەنىپ قايتتىق. كوبىرەك سوققىلانعان سارى شەگىر تاتار مەن قۋات بولدى. بىرەۋىن «لاۋماۋزى»1 دەپ، بىرەۋىن، «حاسا» دەپ سوعىپتى.
- قاندى كوز ساقشىلارى قاندالاسىنان كەم تۇسپەيدى ەكەن، - دەپ كۇرسىندى قۋات. - وسىندا ەندى ءۇش كۇن قامالساق ولەرمىز-اق!
تورتەۋىمىزگە سىقپاداي عانا ءبىر-ءبىر مومى مەن ءبىر توستاعان سۋ كەلگەندە قۋات ايتقان تۇسىنىككە ءبارىمىز جەتتىك. بۇل تاعام تاۋلىگىنە ەكى-اق رەت ەكەن. تەرگەمەي قولدانعان وسىنشا جازاسى ءبىزدى ايتقانىنا مويىنداتۋ ءۇشىن عانا بولىپ جاتقانىن ايتىسىپ، قالاي قيناسا دا مويىنداماۋعا بەكىنىستىك تە بەكەمدەلە تۇستىك.
- جاۋعا مويىنداپ، تۋعان ەل الدىندا قارا بەت بولعانشا، مويىنداماي قاراڭعى كوردە جاتقانىمىز مىڭ ابزال، - دەدىم مەن، - ءبىرىن مويىنداساڭ مىڭىن مويىنداتۋعا، جولداستارىڭدى اشكەرەلەپ سويىلداتۋعا زورلايدى. قيناسا مويىنداي بەرەدى ەكەن دەپ موينىڭ ۇزىلگەنشە قويمايدى. سوندا ەكى ولىممەن ولگەن بولاسىڭ عوي!... بۇلار مۇنىمەن عانا تويمايدى، اشكەرەلەگەن دوستارىڭدى اكەلىپ، وسىندا تاعى قينايدى، ساعان كورسەتكەنىمەن سىيلايدى. تاعى-تاعى سولاي جينايدى، تاعى-تاعى-تاعى قينايدى. مۇلدە مويىنداماۋ مىڭ ابزال دەگەنىم وسى. فاكتىنە سىلتاۋ تاۋىپ مۇلدە دارىتپاي قويساڭ، ولتىرە سالۋى ەكىتالاي، ءبىزدى ەل كوردى، - دەدىم دە، قاندى ساۋساعىمداعى سىقپا مومىنى قانسوقتالى ەزۋىمە جولاتپاي، كومەيىمە توعىتا سالدىم.
«كۇرەڭ سىرلى» داۋالدا قىبىرلاعان «سىرلاردى» جەڭىمىزبەن جايپاي سالىپ، سۇيەنە قالعىدىق. سۇيەنىپ تۇرىپ سىلق ەتە تۇسۋشىلەرىمىز دە بارشىلىق ەدى.
ادىلەتتى «تەرگەۋشىم»، تۇرمەدەگى قاندالانىڭ قانشا تالاعانىن ايتا بەرگەنىممەن ارقامدى قاسىمايسىز. اشىققانىمدى ايتقانىمدا كوڭىلىڭىز بوساپ، كوجەگە تويدىرا قوياتىن كىسى دە ەمەسسىز عوي. قايتا، وتكەندەگى بار جەگەنىمدى جەلكەمنەن شىعارىپ وتىرمايسىز با! ونىڭ ءبارىن ايتۋدىڭ ءسىزدى تىجىرىندىرا بەرۋدەن باسقا تيتتەي دە پايداسى جوق. پايداسى جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، «شوق-شوق!» دەپ تە وتىرعان شىعارسىز.
وسى تاراۋدا تەرگەۋشىنىڭ قيناپ مويىنداتۋ قىزمەتىندە جۇرگەن بىرنەشە ءجۇز جاساعىن قىرعان قاندى قول قاراقشى، قاندى اۋىز قاسقىر ەكەنىمدى اشكەرەلەدىم. سولاي ەمەي نەمەنە، ماسەلەن، ءوزىڭىزدىڭ ءبىزدى اسپاققا اساتىن ارقانىڭىزدى قيىپ، كوزىمىزگە قۇياتىن كوك سياڭىزدى دەمەسە دۇرەدەن تىلىنگەن ارقامىزعا قۇياتىن قايناعان سۋىڭىزدى توكسەم، ەڭ ارزانى - تەرگەۋ ۇستىندە تىزەرلەتىپ وتىرعىزاتىن اينەك قيىرشىقتارىڭىزدى سىرىپ قويسام دا «فانگىميڭشىلدىك» ەمەس پە ەدى. بۇعان سالىستىرعاندا، «جاساق قىرۋ» دەگەن جانىڭىزدى تۇرشىكتىرەر! مۇنداي قىلمىس ءۇشىن قىرقا سالۋدان باسقا جازانىڭ ءبارى جاۋدى قورعاۋشى كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ءىسى!
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
1 داۋانشىڭ - ءۇرىمجىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندەگى جەر اتى.
1 زانگۋان (حانزۋشا) - كۇزەتشى.
1 ءشانسىڭ (حانزۋشا) - مىرزا دەگەن ءسوز.
1 لاۋماۋزى (حانزۋ ديالەكتى) - ورىس دەگەن ءسوز.
