Osydan túp-tura 20 jyl búryn, 1992 jyldyng 7 mamyrynda bizdi Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Almatydaghy reziydensiyasyna shaqyrtty. Ol kezde men Almatydaghy әskery bólimshelerdi aralap,  ýsti-basym shan-shang bolyp jýrgen edim. Reziydensiyagha kirgende kórgenim: generaldar týgel jinalypty. Tórde aqsaqalymyz - Saghadat Núrmaghambetov. Sol oqigha әli esimde, biz 40-50 minuttay otyryp qaldyq. Sóitsek, Elbasy B.Elisin Reseyding qaruly kýshteri qúrylsyn degen jarlyqqa qolyn qoyghansha kýtipti. B.Elisinning osy jarlyghynan keyin, Kenes Odaghynyng qaruly kýshterining demi tausyldy. Elbasy «Qazaqstannyng Qaruly Kýshteri qúrylsyn!» degen jarlyqqa qol qoyyp, ózimizding Qorghanys ministrligimiz qúrylghanyn bizge sol kýni jariyalady. Sonda Núrsúltan Ábishúly ortagha shyghyp: «Qazaqstannyng Qaruly Kýshterining joghary basshylyghymen birge suretke týseyik!» dedi. Biz antarylyp túryp qalyppyz. Osylaysha, 7 mamyr tәuelsiz Qazaqstannyng tarihynda óz әskerimizding qúrylghany kýni bolyp tasqa jazyldy.

Áskerding qazyghy - temirdey tәrtip

Osydan túp-tura 20 jyl búryn, 1992 jyldyng 7 mamyrynda bizdi Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Almatydaghy reziydensiyasyna shaqyrtty. Ol kezde men Almatydaghy әskery bólimshelerdi aralap,  ýsti-basym shan-shang bolyp jýrgen edim. Reziydensiyagha kirgende kórgenim: generaldar týgel jinalypty. Tórde aqsaqalymyz - Saghadat Núrmaghambetov. Sol oqigha әli esimde, biz 40-50 minuttay otyryp qaldyq. Sóitsek, Elbasy B.Elisin Reseyding qaruly kýshteri qúrylsyn degen jarlyqqa qolyn qoyghansha kýtipti. B.Elisinning osy jarlyghynan keyin, Kenes Odaghynyng qaruly kýshterining demi tausyldy. Elbasy «Qazaqstannyng Qaruly Kýshteri qúrylsyn!» degen jarlyqqa qol qoyyp, ózimizding Qorghanys ministrligimiz qúrylghanyn bizge sol kýni jariyalady. Sonda Núrsúltan Ábishúly ortagha shyghyp: «Qazaqstannyng Qaruly Kýshterining joghary basshylyghymen birge suretke týseyik!» dedi. Biz antarylyp túryp qalyppyz. Osylaysha, 7 mamyr tәuelsiz Qazaqstannyng tarihynda óz әskerimizding qúrylghany kýni bolyp tasqa jazyldy.

Áskerding qazyghy - temirdey tәrtip

Qazaqstan preziydenti, Jogharghy bas qolbasshy Núrsúltan Nazarbaevtyng saliqaly sayasatynyng arqasynda elimizding Qaruly Kýshteri ayaghynan tik túrdy deuge bolady. Áriyne, Kenes odaghy ydyraghan kezde әskerge eshkimning barghysy kelmey, júrttyng qashqaqtap jýrgen kezderi de boldy. Sonda biz jaghdaydyng týzeletinine senip edik. Soghan jettik. Áskerimizding jaghdayy jaman emes. Biraq, onda 100 payyz mәsele joq dey almaymyz. Mәsele kóp. Mysaly, tәrtip. Temirdey tәrtip bolmaghan jerde, minez-qúlyghy, tәrbiyesi, sanasy әrtýrli adamdar әrtýrli qylyq kórsetedi. Tәrtipting tútqasy - komandirde!

Yaky shaghyn top bolsyn, yaky ýlken әskery bólim bolsyn, onyng komandiyri dúrys, әdil bolsa - ol jerding tәrtibi de dúrys. Al eger komandiyri bolbyr, erinshek bolsa - ol jerde tәrtip te tómen. Men búl mәselege eki mysal keltireyin. Birinshiden, bizding әskerimizde vzvod komandirlerine degen tapshylyq 40 payyzdy qúraydy! Bir joly Qaraghandydaghy parlament saghatynda әskeriylerge: «Áskery mamandar jetkilikti me?» degen súraq qoydym. Sóitsek, tómengi zvenoda sarbazdarmen sóilesetin adam qalmapty! Búl - óte kýrdeli mәsele. Taghy bir mysal. 2007 jyly әskerdegi tәrtip qatty tómendegen Otargha bardym. Sarbazdardy jiyp, tekseris jýrgizdim. Sóitsem, ol jerde de vzvod komandiyri, starshina degen joq. Rota komandirleri az. Yaghny sarbazdar óz betimen jýre bergen. Mәseleni sheshu ýshin, dereu tómengi ofiyserlerdi taghayyndadyq. Sóitip is ongha basty.
Áskerdegi әlimjettikti 100 payyz joyamyz deu qiyn. Álimjettikting kókesi balabaqshada! Mysal kerek pe, aitayyn. Bir kýni Qaraghandydaghy mektepte oqityn nemeremning satyp alghan samsasyn pyshaq kezegen synyptasy tartyp alypty. Onymen qoymay: «Sen maghan kýnde-kýnde osynday samsa alyp berip, túrasyn!» - deytin kórinedi. Búl әlimjettik emey nemene?! Sondyqtan, әlimjettikti 100 payyz joyamyz deu - qate. Óitkeni, barlyghy balanyng anasynyng qúrsaghynda jatqanynan bastalady. Tәrbie mәselesin keshegi assambleyanyng jiynynda Elbasy da qadap-qadap aitty. Juyrda teledidardan pioneriya degendi engizip jatqanyn kórip qaldym. Rasynda da, tәrbie berude bir jýie boluy kerek. Bәri tómennen bastalady. Áskerdegi әlimjettikti azaytamyz desek, dúrys tәrbiyeni balabaqshadan bastayyq.

Sarbazdar da «úrttap» qoyady

Áskerding merzimin 3 jyldan 1 jylgha qysqartqan men edim. Sebebi, әskerge kontraktnikter, yaghny kelisimshartpen qyzmet etetinder keldi. Sonda qaranyz: bizding әskerimizding (bir jyldyqtardy aitamyn) 50 payyzyn - janadan kelgender, 50 payyzyn - azdap dayyndyghy barlar qúraydy. Alayda, әlgi azdap әskery ónerdi ýirengender 1 jyldan keyin ketip qalady. Al, janadan kelgender - dayyn emester. Mine, mәsele! Sondyqtan da qazirgi kezde Resey әskerining 85 payyzyn «kontraktnikter» qúrap otyr. Shtab basshysynyng aituyna qaraghanda, bizdegi «kontraktnikter» - 65 payyz. Endi «kontraktnikterdin» artyqshylyqtary men kemshilikterin aitayyn. Birinshiden, olar - kәsiby sheberler. Búryn әskerde bolghan, 25-30 jastaghy tepse temir ýzetin jigitter. Olardy әskerge ne ýshin shaqyrdyq? Mysaly, bir jylgha kelgen soldat mashinany ýirenip bolghansha, uaqyty ótedi. Al, kýrdeli әskery qaru-jaraqtardy mengeretin maman kerek. Sondyqtan, býginde mehaniyk-jýrgizushi, navodchiyk, baylanysshy, avtomatika, úshaqtardy úshugha dayyndaytyn mamandardyng kóbisi - kelisimshartpen әskerge kelgender. Bir tiyimdiligi, olar 20-25 jylgha kelisimshartqa otyrady. Múnyng paydasy zor. Birinshiden, olardyng qolyndaghy qaru-jaraq saqtalady. Ekinshiden, qanday qarudy da bir-eki jylda mengerip alghan son, qalghanyn ózi isteydi. Yaghny osynday jaghynan alghanda, olardyng qyzmeti әri arzan, әri tiyimdi. «Kontraktnikter» ofiyserden sәl tómendeu bolghanymen, artyqshylyghy kóp. Mysaly, olar tanerteng júmysqa kelip, keshke ýiine ketedi. Kiyimi, tamaghy, jalaqysy, demalysyn memleket tóleydi. Jalaqysy da az emes. Alayda, olardyng arasynda da tәrtip búzatyndary kezdesedi. Keybireuleri «úrttap» qoyady, birdene úrlap qoyady. Búl - әriyne, әr adamnyng sanasyna, tәrbiyesine baylanysty. Taghy bir mәsele bar. Mәselen, jenil qaru-jaraqty qoldanatyn jayau motoatqyshtardy kelisimshartpen ústau - tiyimsiz. Óitkeni, olar avtomat pen snayperdi ghana ústauy mýmkin. Sodan son, 27 jastan asqan jigitterdi bir ailyq әskery dayyndyqqa shaqyramyz. Olar bir aida jenil qarudy qoldanudy ýirenedi. Osylaysha, rezervimizdi kóbeytemiz. Jasyratyny joq, elimizde әskerge barmaytyndardyng (27 jas­tan asqandar) sany kóbeyip ketti. Sondyqtan, kontraktnikterding sanyn 70 payyzgha jetkizuimiz kerek. Mәsele sanda emes, sapada ghoy. Elbasymyz aitqanday, әskerding sany az, sapasy myqty boluy kerek.

Qaru-jaraqty Reseyden alatynymyz ras

Áskerding «kóziri» - qaru-jaraq. Bizding nómiri birinshi mәselemiz - qaru-jaraqty janadan alu. Býgingi kýni qaru-jaraghymyzgha kem degende 20-25 jyl bolghany ras. Eski deuge bolady. Biraq, temirding aty - temir emes pe?.. Mysaly, tankinin, BMP-nyng (jayau әskerding mashinasy), artilleriyanyng tozatyn nesi bar?.. 20 jylda korpusyna eshtene bolmaydy. Biraq, ishki jabdyqtary (rezenkesi, baylanys jýiesi jәne t.b.) jetildirilip, janartylyp otyrady. Yaghni, mәsele tankide nemese artilleriyada emes. Qazirgi kezde úshqyshsyz úshu, zymyrandyq tehnologiya, baylanys avtomatikasy jәne radioelektrondy kýres jýiesi degen bar. Songhysyn alayyq. Búl - eng aldynghy qatarly qaru. Almaty, Astana siyaqty ýlken qalagha «pomeha» qoyyp jiberse, onyng «tili» men «qúlaghyn» kesip tastaydy. Yaghny teledidar, telefon, sputnik degendering týgeldey óship qalady. Mine, biz Ispaniyadan osynday qarudy aldyq. Áriyne, óte kýrdeli qaru. Myqty mamandar dayyndauymyz kerek. Ekinshiden, zymyrandyq tehnologiya degen joghary dәldiktegi qarular bar. Artilleriya oghyn betaldy ata berse, búl dәl nysanagha ghana atady. Mysaly, jaudyng baylanys torabyn nemese úshaqtar qonatyn aerodromyn qúrtu kerek bolsa, joghary dәldiktegi qarudy atamyz. Búdan keyin bizge tiyisemin degender jaqsylap oilanady. Búl baghyttaghy betalysymyz jaman emes. Al Qazaqstannyng qarudy Reseyden alatyny ras. Mysaly, әueden qorghanudaghy S-300 bizge jetip jatyr. Reseylikterding qoldanghan tehnikasyn biren-saran aluymyzgha bolady. Nege? Óitkeni, әri qymbat, әri shiyki jana tehnikagha shyghyndalghansha, reseylikterding synaghynan ótken sapaly tehnikany alghan tiyimdi. Sebebi, ony bizding mamandarymyz da qoldana alady. Ekinshiden, ol qaru bizge aldaghy 10-15 jylgha jetedi. Odan keyin qanday tehnologiya bolaryn bir Qúday bilsin?.. Yaghny býgingi uaqyt pen bolashaqtyng arasyn toltyru ýshin, orystardyng sapaly qaruyn satyp alugha bolady. Áriyne, eng aldynghy qatarly tehnologiya - gharysh sputniygi. Biz endi-endi ghana gharyshty iygerip jatyrmyz. Sondyqtan, aldynghy qatarly tehnologiyany iygeruge úmtyluymyz qajet. Sodan keyin, Reseymen qatar, Izrailidin, AQSh-tyng jәne Europa elderining de asa sapaly qaru-jaraghyn aluymyzgha bolady. Eng bastysy sol, әskery tehnikanyng tújyrymdamasyn bekitip aluymyz kerek. Sonda dúrys baghytta jýremiz. Bizge ertengi kýndi oilau kerek. Óitkeni, býgingi tanda Elbasynyng kómegining arqasynda bizding Qaruly Kýshterimizding budjeti 70 mlrd tengeden (búl 2006 jylghy kórsetkishi) 300 mlrd tengege juyq úlghaydy. Osy mýmkindikti dúrys paydalanyp, aldynghy qatarly qaru-jaraqtardy satyp ala bastauymyz qajet. Oghan 10 jyl uaqyt ketedi.

Patriottyq sezim әr jauyngerding jýreginde

Arlington ziratyndaghy Kennediyding qúlpytasynda mynaday sózder oiylyp jazylypty: «Sen, elim maghan ne berdi dep súrama, Sen óz eline ne berdim oilan». Búl sózdi nege aityp otyrmyn? Biz elde jýrgende keybir sózderdi oilanbay aitamyz. Biraq, ózimiz tughan Otanymyzdan jyraqta jýrgende kók bayraghymyzdy kórip, әnúranymyzdy tyndaghanda kózimizge jas alamyz. Sportshylarymyz da halyqaralyq jarystarda jeniske jetip, bizding әnúranymyz oinaghanda quanyshtan jylaydy. Patriotizm degenimiz - osy. Búl sezim әr adamnyng jýreginde bar. Sony oyata bilu kerek. El basyna kýn tua qalsa, ol birden oyanady. Sol siyaqty, elsýiermendik sezim әrbir jauyngerding jýreginde bar. Alayda, sol sezimdi әrdayym joghary dengeyde ústap jýre alamyz ba?.. Mysaly, әr sarbaz ózining eli ýshin, ómirin de qiigha tiyis. Soghan dayyn boluy kerek. Óitkeni, ol - óz halqyna ant berdi ghoy. Óz әke-sheshesin, tuys-bauyryn, bala-shaghasyn qorghaugha ant berdi. Mine, osy mәseleni sarbazdargha jiyi-jii týsindiruimiz kerek. Ony aiqaylamay, shulamay jetkizgen jón. Shynynda da, myna dýniyede әke-sheshennen artyq qadirli kiming bar?.. Sol әke-sheshenning qaltasynan 200-300 mlrd tengeni alyp, әskerge júmsap otyrmyz. Yaghny ol qarjyny halyq óz qaltasynan berip otyr. Sondyqtan, elimizdi qorghau - әrbir azamattyng qasiyetti boryshy. Ókinishke qaray, keybir tómendegi basshylar oi-órisining tarlyghynan osy nәrseni týsindire almaydy. Patriotizm turaly beybit ómir de, әsker de kóbirek aituymyz kerek. Sonda ghana qasiyetti sezim jalyndy jýrekterdi jaryp shyghady!

Jazyp alghan Tólen TILEUBAY

«Jas qazaq» gazeti