وسىدان تۇپ-تۋرا 20 جىل بۇرىن، 1992 جىلدىڭ 7 مامىرىندا ءبىزدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ الماتىداعى رەزيدەنتسياسىنا شاقىرتتى. ول كەزدە مەن الماتىداعى اسكەري بولىمشەلەردى ارالاپ،  ءۇستى-باسىم شاڭ-شاڭ بولىپ جۇرگەن ەدىم. رەزيدەنتسياعا كىرگەندە كورگەنىم: گەنەرالدار تۇگەل جينالىپتى. توردە اقساقالىمىز - ساعادات نۇرماعامبەتوۆ. سول وقيعا ءالى ەسىمدە، ءبىز 40-50 مينۋتتاي وتىرىپ قالدىق. سويتسەك، ەلباسى ب.ەلتسين رەسەيدىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلسىن دەگەن جارلىققا قولىن قويعانشا كۇتىپتى. ب.ەلتسيننىڭ وسى جارلىعىنان كەيىن، كەڭەس وداعىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ دەمى تاۋسىلدى. ەلباسى «قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلسىن!» دەگەن جارلىققا قول قويىپ، ءوزىمىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىمىز قۇرىلعانىن بىزگە سول كۇنى جاريالادى. سوندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ورتاعا شىعىپ: «قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارى باسشىلىعىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسەيىك!» دەدى. ءبىز اڭتارىلىپ تۇرىپ قالىپپىز. وسىلايشا، 7 مامىر تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ءوز اسكەرىمىزدىڭ قۇرىلعانى كۇنى بولىپ تاسقا جازىلدى.

اسكەردىڭ قازىعى - تەمىردەي ءتارتىپ

وسىدان تۇپ-تۋرا 20 جىل بۇرىن، 1992 جىلدىڭ 7 مامىرىندا ءبىزدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ الماتىداعى رەزيدەنتسياسىنا شاقىرتتى. ول كەزدە مەن الماتىداعى اسكەري بولىمشەلەردى ارالاپ،  ءۇستى-باسىم شاڭ-شاڭ بولىپ جۇرگەن ەدىم. رەزيدەنتسياعا كىرگەندە كورگەنىم: گەنەرالدار تۇگەل جينالىپتى. توردە اقساقالىمىز - ساعادات نۇرماعامبەتوۆ. سول وقيعا ءالى ەسىمدە، ءبىز 40-50 مينۋتتاي وتىرىپ قالدىق. سويتسەك، ەلباسى ب.ەلتسين رەسەيدىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلسىن دەگەن جارلىققا قولىن قويعانشا كۇتىپتى. ب.ەلتسيننىڭ وسى جارلىعىنان كەيىن، كەڭەس وداعىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ دەمى تاۋسىلدى. ەلباسى «قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلسىن!» دەگەن جارلىققا قول قويىپ، ءوزىمىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىمىز قۇرىلعانىن بىزگە سول كۇنى جاريالادى. سوندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ورتاعا شىعىپ: «قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارى باسشىلىعىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسەيىك!» دەدى. ءبىز اڭتارىلىپ تۇرىپ قالىپپىز. وسىلايشا، 7 مامىر تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ءوز اسكەرىمىزدىڭ قۇرىلعانى كۇنى بولىپ تاسقا جازىلدى.

اسكەردىڭ قازىعى - تەمىردەي ءتارتىپ

قازاقستان پرەزيدەنتى، جوعارعى باس قولباسشى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرى اياعىنان تىك تۇردى دەۋگە بولادى. ارينە، كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدە اسكەرگە ەشكىمنىڭ بارعىسى كەلمەي، جۇرتتىڭ قاشقاقتاپ جۇرگەن كەزدەرى دە بولدى. سوندا ءبىز جاعدايدىڭ تۇزەلەتىنىنە سەنىپ ەدىك. سوعان جەتتىك. اسكەرىمىزدىڭ جاعدايى جامان ەمەس. بىراق، وندا 100 پايىز ماسەلە جوق دەي المايمىز. ماسەلە كوپ. مىسالى، ءتارتىپ. تەمىردەي ءتارتىپ بولماعان جەردە، مىنەز-قۇلىعى، تاربيەسى، ساناسى ءارتۇرلى ادامدار ءارتۇرلى قىلىق كورسەتەدى. ءتارتىپتىڭ تۇتقاسى - كومانديردە!

ياكي شاعىن توپ بولسىن، ياكي ۇلكەن اسكەري ءبولىم بولسىن، ونىڭ كومانديرى دۇرىس، ءادىل بولسا - ول جەردىڭ ءتارتىبى دە دۇرىس. ال ەگەر كومانديرى بولبىر، ەرىنشەك بولسا - ول جەردە ءتارتىپ تە تومەن. مەن بۇل ماسەلەگە ەكى مىسال كەلتىرەيىن. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدە ۆزۆود كومانديرلەرىنە دەگەن تاپشىلىق 40 پايىزدى قۇرايدى! ءبىر جولى قاراعاندىداعى پارلامەنت ساعاتىندا اسكەريلەرگە: «اسكەري ماماندار جەتكىلىكتى مە؟» دەگەن سۇراق قويدىم. سويتسەك، تومەنگى زۆەنودا ساربازدارمەن سويلەسەتىن ادام قالماپتى! بۇل - وتە كۇردەلى ماسەلە. تاعى ءبىر مىسال. 2007 جىلى اسكەردەگى ءتارتىپ قاتتى تومەندەگەن وتارعا باردىم. ساربازداردى جيىپ، تەكسەرىس جۇرگىزدىم. سويتسەم، ول جەردە دە ۆزۆود كومانديرى، ستارشينا دەگەن جوق. روتا كومانديرلەرى از. ياعني ساربازدار ءوز بەتىمەن جۇرە بەرگەن. ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، دەرەۋ تومەنگى وفيتسەرلەردى تاعايىندادىق. ءسويتىپ ءىس وڭعا باستى.
اسكەردەگى الىمجەتتىكتى 100 پايىز جويامىز دەۋ قيىن. الىمجەتتىكتىڭ كوكەسى بالاباقشادا! مىسال كەرەك پە، ايتايىن. ءبىر كۇنى قاراعاندىداعى مەكتەپتە وقيتىن نەمەرەمنىڭ ساتىپ العان سامساسىن پىشاق كەزەگەن سىنىپتاسى تارتىپ الىپتى. ونىمەن قويماي: «سەن ماعان كۇندە-كۇندە وسىنداي سامسا الىپ بەرىپ، تۇراسىڭ!» - دەيتىن كورىنەدى. بۇل الىمجەتتىك ەمەي نەمەنە؟! سوندىقتان، الىمجەتتىكتى 100 پايىز جويامىز دەۋ - قاتە. ويتكەنى، بارلىعى بالانىڭ اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقانىنان باستالادى. تاربيە ماسەلەسىن كەشەگى اسسامبلەيانىڭ جيىنىندا ەلباسى دا قاداپ-قاداپ ايتتى. جۋىردا تەلەديداردان پيونەريا دەگەندى ەنگىزىپ جاتقانىن كورىپ قالدىم. راسىندا دا، تاربيە بەرۋدە ءبىر جۇيە بولۋى كەرەك. ءبارى تومەننەن باستالادى. اسكەردەگى الىمجەتتىكتى ازايتامىز دەسەك، دۇرىس تاربيەنى بالاباقشادان باستايىق.

ساربازدار دا «ۇرتتاپ» قويادى

اسكەردىڭ مەرزىمىن 3 جىلدان 1 جىلعا قىسقارتقان مەن ەدىم. سەبەبى، اسكەرگە كونتراكتنيكتەر، ياعني كەلىسىمشارتپەن قىزمەت ەتەتىندەر كەلدى. سوندا قاراڭىز: ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ ء(بىر جىلدىقتاردى ايتامىن) 50 پايىزىن - جاڭادان كەلگەندەر، 50 پايىزىن - ازداپ دايىندىعى بارلار قۇرايدى. الايدا، الگى ازداپ اسكەري ونەردى ۇيرەنگەندەر 1 جىلدان كەيىن كەتىپ قالادى. ال، جاڭادان كەلگەندەر - دايىن ەمەستەر. مىنە، ماسەلە! سوندىقتان دا قازىرگى كەزدە رەسەي اسكەرىنىڭ 85 پايىزىن «كونتراكتنيكتەر» قۇراپ وتىر. شتاب باسشىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بىزدەگى «كونتراكتنيكتەر» - 65 پايىز. ەندى «كونتراكتنيكتەردىڭ» ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن ايتايىن. بىرىنشىدەن، ولار - كاسىبي شەبەرلەر. بۇرىن اسكەردە بولعان، 25-30 جاستاعى تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتەر. ولاردى اسكەرگە نە ءۇشىن شاقىردىق؟ مىسالى، ءبىر جىلعا كەلگەن سولدات ماشينانى ۇيرەنىپ بولعانشا، ۋاقىتى وتەدى. ال، كۇردەلى اسكەري قارۋ-جاراقتاردى مەڭگەرەتىن مامان كەرەك. سوندىقتان، بۇگىندە مەحانيك-جۇرگىزۋشى، ناۆودچيك، بايلانىسشى، اۆتوماتيكا، ۇشاقتاردى ۇشۋعا دايىندايتىن مامانداردىڭ كوبىسى - كەلىسىمشارتپەن اسكەرگە كەلگەندەر. ءبىر تيىمدىلىگى، ولار 20-25 جىلعا كەلىسىمشارتقا وتىرادى. مۇنىڭ پايداسى زور. بىرىنشىدەن، ولاردىڭ قولىنداعى قارۋ-جاراق ساقتالادى. ەكىنشىدەن، قانداي قارۋدى دا ءبىر-ەكى جىلدا مەڭگەرىپ العان سوڭ، قالعانىن ءوزى ىستەيدى. ياعني وسىنداي جاعىنان العاندا، ولاردىڭ قىزمەتى ءارى ارزان، ءارى ءتيىمدى. «كونتراكتنيكتەر» وفيتسەردەن ءسال تومەندەۋ بولعانىمەن، ارتىقشىلىعى كوپ. مىسالى، ولار تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلىپ، كەشكە ۇيىنە كەتەدى. كيىمى، تاماعى، جالاقىسى، دەمالىسىن مەملەكەت تولەيدى. جالاقىسى دا از ەمەس. الايدا، ولاردىڭ اراسىندا دا ءتارتىپ بۇزاتىندارى كەزدەسەدى. كەيبىرەۋلەرى «ۇرتتاپ» قويادى، بىردەڭە ۇرلاپ قويادى. بۇل - ارينە، ءار ادامنىڭ ساناسىنا، تاربيەسىنە بايلانىستى. تاعى ءبىر ماسەلە بار. ماسەلەن، جەڭىل قارۋ-جاراقتى قولداناتىن جاياۋ موتواتقىشتاردى كەلىسىمشارتپەن ۇستاۋ - ءتيىمسىز. ويتكەنى، ولار اۆتومات پەن سنايپەردى عانا ۇستاۋى مۇمكىن. سودان سوڭ، 27 جاستان اسقان جىگىتتەردى ءبىر ايلىق اسكەري دايىندىققا شاقىرامىز. ولار ءبىر ايدا جەڭىل قارۋدى قولدانۋدى ۇيرەنەدى. وسىلايشا، رەزەرۆىمىزدى كوبەيتەمىز. جاسىراتىنى جوق، ەلىمىزدە اسكەرگە بارمايتىنداردىڭ (27 جاس­تان اسقاندار) سانى كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان، كونتراكتنيكتەردىڭ سانىن 70 پايىزعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ماسەلە ساندا ەمەس، ساپادا عوي. ەلباسىمىز ايتقانداي، اسكەردىڭ سانى از، ساپاسى مىقتى بولۋى كەرەك.

قارۋ-جاراقتى رەسەيدەن الاتىنىمىز راس

اسكەردىڭ «كوزىرى» - قارۋ-جاراق. ءبىزدىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى ماسەلەمىز - قارۋ-جاراقتى جاڭادان الۋ. بۇگىنگى كۇنى قارۋ-جاراعىمىزعا كەم دەگەندە 20-25 جىل بولعانى راس. ەسكى دەۋگە بولادى. بىراق، تەمىردىڭ اتى - تەمىر ەمەس پە؟.. مىسالى، تانكىنىڭ، بمپ-نىڭ (جاياۋ اسكەردىڭ ماشيناسى), ارتيللەريانىڭ توزاتىن نەسى بار؟.. 20 جىلدا كورپۋسىنا ەشتەڭە بولمايدى. بىراق، ىشكى جابدىقتارى (رەزەڭكەسى، بايلانىس جۇيەسى جانە ت.ب.) جەتىلدىرىلىپ، جاڭارتىلىپ وتىرادى. ياعني، ماسەلە تانكىدە نەمەسە ارتيللەريادا ەمەس. قازىرگى كەزدە ۇشقىشسىز ۇشۋ، زىمىراندىق تەحنولوگيا، بايلانىس اۆتوماتيكاسى جانە راديوەلەكتروندى كۇرەس جۇيەسى دەگەن بار. سوڭعىسىن الايىق. بۇل - ەڭ الدىڭعى قاتارلى قارۋ. الماتى، استانا سياقتى ۇلكەن قالاعا «پومەحا» قويىپ جىبەرسە، ونىڭ «ءتىلى» مەن «قۇلاعىن» كەسىپ تاستايدى. ياعني تەلەديدار، تەلەفون، سپۋتنيك دەگەندەرىڭ تۇگەلدەي ءوشىپ قالادى. مىنە، ءبىز يسپانيادان وسىنداي قارۋدى الدىق. ارينە، وتە كۇردەلى قارۋ. مىقتى ماماندار دايىنداۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، زىمىراندىق تەحنولوگيا دەگەن جوعارى دالدىكتەگى قارۋلار بار. ارتيللەريا وعىن بەتالدى اتا بەرسە، بۇل ءدال نىساناعا عانا اتادى. مىسالى، جاۋدىڭ بايلانىس تورابىن نەمەسە ۇشاقتار قوناتىن اەرودرومىن قۇرتۋ كەرەك بولسا، جوعارى دالدىكتەگى قارۋدى اتامىز. بۇدان كەيىن بىزگە تيىسەمىن دەگەندەر جاقسىلاپ ويلانادى. بۇل باعىتتاعى بەتالىسىمىز جامان ەمەس. ال قازاقستاننىڭ قارۋدى رەسەيدەن الاتىنى راس. مىسالى، اۋەدەن قورعانۋداعى س-300 بىزگە جەتىپ جاتىر. رەسەيلىكتەردىڭ قولدانعان تەحنيكاسىن بىرەن-ساران الۋىمىزعا بولادى. نەگە؟ ويتكەنى، ءارى قىمبات، ءارى شيكى جاڭا تەحنيكاعا شىعىندالعانشا، رەسەيلىكتەردىڭ سىناعىنان وتكەن ساپالى تەحنيكانى العان ءتيىمدى. سەبەبى، ونى ءبىزدىڭ ماماندارىمىز دا قولدانا الادى. ەكىنشىدەن، ول قارۋ بىزگە الداعى 10-15 جىلعا جەتەدى. ودان كەيىن قانداي تەحنولوگيا بولارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن؟.. ياعني بۇگىنگى ۋاقىت پەن بولاشاقتىڭ اراسىن تولتىرۋ ءۇشىن، ورىستاردىڭ ساپالى قارۋىن ساتىپ الۋعا بولادى. ارينە، ەڭ الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيا - عارىش سپۋتنيگى. ءبىز ەندى-ەندى عانا عارىشتى يگەرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان، الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيانى يگەرۋگە ۇمتىلۋىمىز قاجەت. سودان كەيىن، رەسەيمەن قاتار، ءيزرايلدىڭ، اقش-تىڭ جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دە اسا ساپالى قارۋ-جاراعىن الۋىمىزعا بولادى. ەڭ باستىسى سول، اسكەري تەحنيكانىڭ تۇجىرىمداماسىن بەكىتىپ الۋىمىز كەرەك. سوندا دۇرىس باعىتتا جۇرەمىز. بىزگە ەرتەڭگى كۇندى ويلاۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇگىنگى تاڭدا ەلباسىنىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ بيۋدجەتى 70 ملرد تەڭگەدەن (بۇل 2006 جىلعى كورسەتكىشى) 300 ملرد تەڭگەگە جۋىق ۇلعايدى. وسى مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالانىپ، الدىڭعى قاتارلى قارۋ-جاراقتاردى ساتىپ الا باستاۋىمىز قاجەت. وعان 10 جىل ۋاقىت كەتەدى.

پاتريوتتىق سەزىم ءار جاۋىنگەردىڭ جۇرەگىندە

ارلينگتون زيراتىنداعى كەننەديدىڭ قۇلپىتاسىندا مىناداي سوزدەر ويىلىپ جازىلىپتى: «سەن، ەلىم ماعان نە بەردى دەپ سۇراما، سەن ءوز ەلىڭە نە بەردىم ويلان». بۇل ءسوزدى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءبىز ەلدە جۇرگەندە كەيبىر سوزدەردى ويلانباي ايتامىز. بىراق، ءوزىمىز تۋعان وتانىمىزدان جىراقتا جۇرگەندە كوك بايراعىمىزدى كورىپ، ءانۇرانىمىزدى تىڭداعاندا كوزىمىزگە جاس الامىز. سپورتشىلارىمىز دا حالىقارالىق جارىستاردا جەڭىسكە جەتىپ، ءبىزدىڭ ءانۇرانىمىز ويناعاندا قۋانىشتان جىلايدى. پاتريوتيزم دەگەنىمىز - وسى. بۇل سەزىم ءار ادامنىڭ جۇرەگىندە بار. سونى وياتا ءبىلۋ كەرەك. ەل باسىنا كۇن تۋا قالسا، ول بىردەن ويانادى. سول سياقتى، ەلسۇيەرمەندىك سەزىم ءاربىر جاۋىنگەردىڭ جۇرەگىندە بار. الايدا، سول سەزىمدى ءاردايىم جوعارى دەڭگەيدە ۇستاپ جۇرە الامىز با؟.. مىسالى، ءار سارباز ءوزىنىڭ ەلى ءۇشىن، ءومىرىن دە قيۋعا ءتيىس. سوعان دايىن بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ول - ءوز حالقىنا انت بەردى عوي. ءوز اكە-شەشەسىن، تۋىس-باۋىرىن، بالا-شاعاسىن قورعاۋعا انت بەردى. مىنە، وسى ماسەلەنى ساربازدارعا ءجيى-ءجيى ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. ونى ايقايلاماي، شۋلاماي جەتكىزگەن ءجون. شىنىندا دا، مىنا دۇنيەدە اكە-شەشەڭنەن ارتىق قادىرلى كىمىڭ بار؟.. سول اكە-شەشەڭنىڭ قالتاسىنان 200-300 ملرد تەڭگەنى الىپ، اسكەرگە جۇمساپ وتىرمىز. ياعني ول قارجىنى حالىق ءوز قالتاسىنان بەرىپ وتىر. سوندىقتان، ەلىمىزدى قورعاۋ - ءاربىر ازاماتتىڭ قاسيەتتى بورىشى. وكىنىشكە قاراي، كەيبىر تومەندەگى باسشىلار وي-ءورىسىنىڭ تارلىعىنان وسى نارسەنى تۇسىندىرە المايدى. پاتريوتيزم تۋرالى بەيبىت ءومىر دە، اسكەر دە كوبىرەك ايتۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قاسيەتتى سەزىم جالىندى جۇرەكتەردى جارىپ شىعادى!

جازىپ العان تولەن تىلەۋباي

«جاس قازاق» گازەتى