Bala kýnimizde «Tabaldyryqqa túrma, boyyng óspey qalady», «Ýiding ishinde ysqyrma, shaytan shaqyrasyn», «Betindi eki qolmen baspa, jaqynyng qaytys bolyp ketedi» degen sekildi joramaldy tyiymdardy jii estiytinbiz. Shyndyghynda solay ma? Áriyne, jamandyqqa joryghandy jaqtyrmaytyn halqymyz múnday yrymdardy basqa maghynada qoldanghan bolsa kerek.

Bala kýnimizde «Tabaldyryqqa túrma, boyyng óspey qalady», «Ýiding ishinde ysqyrma, shaytan shaqyrasyn», «Betindi eki qolmen baspa, jaqynyng qaytys bolyp ketedi» degen sekildi joramaldy tyiymdardy jii estiytinbiz. Shyndyghynda solay ma? Áriyne, jamandyqqa joryghandy jaqtyrmaytyn halqymyz múnday yrymdardy basqa maghynada qoldanghan bolsa kerek.

Yrymdar halyqtyng tabighatpen ýilesuinen, bite qaynasuynan payda bolghan. Adamnyng jaratylysty týisinuinen tuyndaghan. Árbir mәdeniyetting astarynda diny nanym-senim jatady. Bizding qazirgi qoldanysta qoghamnyng qalyptasu tarihyndaghy ruhtargha tabynghan - totemizm, andargha tabynghan - anemizm, tas mýsinge tabynghan - fetishizm jәne otqa tabynushylyqtardan qalghan yrymdar da bar. Búlardyng keybiri Islammen sintezdelgendikten, bizding halyqqa jat emes. Aytalyq, kelin týskende otqa may qúy, jana ýige kirgende otpen alastau sekildiler. Týnde dalada qalyp qoysa, jyn-jybyrdan nemese dalalyq aimaqta an-qústan qorghanu ýshin ot jaghu - tiyimdi әdis. Óitkeni, onday qauiptiler (jaman energiya, iyt-qús, t.t.)ottan qashady eken. Asylynda, yrym-tyiymdar - tazalyqqa, adaldyqqa, mәdeniyettilikke bastaytyn tәrbiyelik qúral ispetti. «Bosaghany kerme», «Bosaghada, tabaldyryqta túryp sәlemdespe», «ýidi, kisini ainalyp jýgirme» degen sekildiler kýndelikti túrmystaghy әdeptilikti saqtaugha baylanysty aitylghan. «Ýige qaray jýgirme»-ning maghynasy ertedegi túrmystyq bolmysymyzdan habar beredi. Búrynghy kezderi jau shapsa nemese suyt habar jetse, ýige, әlde auylgha qaray jýgirip, yaky atpen shauyp habarlaghan eken. «Uhileme» degen de bar. Múnyng mәnisi mynada - ishinde sheri bar múndy adam jii kýrsinedi. Sondyqtan, bireu uhilegende «jamandyqqa jorylmasyn» dep aitylghan. Sonday-aq, Qúran sýrelerinde ata-anagha qarap til qatqanda uhilep sóilemeu turaly aitylady. Múnday mәndegiler - tәlimdik negizdegi yrymdar. Keybir dәstýrli dinimizge qarsy keletin joralghylar da bar. Mysaly, ólik shyqqan ýiden «Osymen búl shanyraqta endi ólim-jitim bolmasyn» dep mәiitpen birge qúlypty qosa kómu siyaqtylar dinimizde kórsetilmegen. Búl jóninde Abay Qúnanbaevtyng «Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqqany jayly» atty enbeginde óte oryndy aitylghan. Qysqasha toqtalyp óteyik: «...Dýniyede ne nәrsening sebebine kózi jetpese, sol nәrseni Qúday qylyp, din tútatúghyn әdetterding sarqynyn biz de key jerde kórgenimiz bar. Kelin týskende ýlken ýiding otyna may qúiyp, «Ot ana, May ana, jarylqa!» degizip bas úrghyzghan sekildi, «ólgen aruaqqa arnadyq» dep shyraq jaqqan sekildi, jazghytúrym kýn әueli kýrkiregende qatyndar shómishimen ýiding syrtynan úryp, «sýt kóp, kómir az» degenderi sekildi. Búghan úqsaghan kóp edi, Qúdaygha shýkir, búl kýnde joghalyp bara jatqangha úqsaydy» deydi hakim aqyn. Al, endi «Týnde tyrnaq alugha bolmaydy», «Sypyrghyshty joghary qaratyp qoymaydy» degender gigiyenalyq tazalyq ýshin aitylghan. Sebebi, týngi kýngirt kezde alynghan tyrnaqtyng ydysqa әlde asqa týsip ketui әbden mýmkin. Sypyrghysh bar las qoqysty jiystyrady, onyng basy joghary qaratylyp qoyylsa, ondaghy mikrobtardyng auagha taraluy yqtimal ghoy. Key kisiler «qazaq yrym etedi, yrymy qyryn ketedi» dep mәn bermeydi, biraq, onyng týp-tórkininde ghylymy negiz baryn da bilgen jón. Mәselen, shala tuylghan balany merzimdi uaqyty tolghansha túmaqtyng ishine úlpa mamyq nemese botanyng týbitin, týie­­ning jabaghysyn orauysh etip, keregege bay­lap kýn týsetin jerde nemese qys mezgili bolsa jyly orynda baqqan. Búl kәdimgi qazir medisinada qoldanatyn vakuum emes pe? Mine, osyny bizding halyq ertede-aq bilgen. Búdan bayqaytynymyz, yrymdardyng týbinde negiz bar. Tek, «Dýniyening ozyghy bar, tozyghy bar» dep ótkenning de, jananyng da jaqsysyn zerdeley bilgen jón.

Qamar RAHMETULLINA
Taraz

«Ana tili» gazeti