بالا كۇنىمىزدە «تابالدىرىققا تۇرما، بويىڭ وسپەي قالادى»، «ءۇيدىڭ ىشىندە ىسقىرما، شايتان شاقىراسىڭ»، «بەتىڭدى ەكى قولمەن باسپا، جاقىنىڭ قايتىس بولىپ كەتەدى» دەگەن سەكىلدى جورامالدى تىيىمداردى ءجيى ەستيتىنبىز. شىندىعىندا سولاي ما؟ ارينە، جاماندىققا جورىعاندى جاقتىرمايتىن حالقىمىز مۇنداي ىرىمداردى باسقا ماعىنادا قولدانعان بولسا كەرەك.

بالا كۇنىمىزدە «تابالدىرىققا تۇرما، بويىڭ وسپەي قالادى»، «ءۇيدىڭ ىشىندە ىسقىرما، شايتان شاقىراسىڭ»، «بەتىڭدى ەكى قولمەن باسپا، جاقىنىڭ قايتىس بولىپ كەتەدى» دەگەن سەكىلدى جورامالدى تىيىمداردى ءجيى ەستيتىنبىز. شىندىعىندا سولاي ما؟ ارينە، جاماندىققا جورىعاندى جاقتىرمايتىن حالقىمىز مۇنداي ىرىمداردى باسقا ماعىنادا قولدانعان بولسا كەرەك.

ىرىمدار حالىقتىڭ تابيعاتپەن ۇيلەسۋىنەن، بىتە قايناسۋىنان پايدا بولعان. ادامنىڭ جاراتىلىستى تۇيسىنۋىنەن تۋىنداعان. ءاربىر مادەنيەتتىڭ استارىندا ءدىني نانىم-سەنىم جاتادى. ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىستا قوعامنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنداعى رۋحتارعا تابىنعان - توتەميزم، اڭدارعا تابىنعان - انەميزم، تاس مۇسىنگە تابىنعان - فەتيشيزم جانە وتقا تابىنۋشىلىقتاردان قالعان ىرىمدار دا بار. بۇلاردىڭ كەيبىرى يسلاممەن سينتەزدەلگەندىكتەن، ءبىزدىڭ حالىققا جات ەمەس. ايتالىق، كەلىن تۇسكەندە وتقا ماي قۇيۋ، جاڭا ۇيگە كىرگەندە وتپەن الاستاۋ سەكىلدىلەر. تۇندە دالادا قالىپ قويسا، جىن-جىبىردان نەمەسە دالالىق ايماقتا اڭ-قۇستان قورعانۋ ءۇشىن وت جاعۋ - ءتيىمدى ءادىس. ويتكەنى، ونداي قاۋىپتىلەر (جامان ەنەرگيا، يت-قۇس، ت.ت.)وتتان قاشادى ەكەن. اسىلىندا، ىرىم-تىيىمدار - تازالىققا، ادالدىققا، مادەنيەتتىلىككە باستايتىن تاربيەلىك قۇرال ىسپەتتى. «بوساعانى كەرمە»، «بوساعادا، تابالدىرىقتا تۇرىپ سالەمدەسپە»، «ءۇيدى، كىسىنى اينالىپ جۇگىرمە» دەگەن سەكىلدىلەر كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ادەپتىلىكتى ساقتاۋعا بايلانىستى ايتىلعان. «ۇيگە قاراي جۇگىرمە»-ءنىڭ ماعىناسى ەرتەدەگى تۇرمىستىق بولمىسىمىزدان حابار بەرەدى. بۇرىنعى كەزدەرى جاۋ شاپسا نەمەسە سۋىت حابار جەتسە، ۇيگە، الدە اۋىلعا قاراي جۇگىرىپ، ياكي اتپەن شاۋىپ حابارلاعان ەكەن. «ۋھىلەمە» دەگەن دە بار. مۇنىڭ ءمانىسى مىنادا - ىشىندە شەرى بار مۇڭدى ادام ءجيى كۇرسىنەدى. سوندىقتان، بىرەۋ ۋھىلەگەندە «جاماندىققا جورىلماسىن» دەپ ايتىلعان. سونداي-اق، قۇران سۇرەلەرىندە اتا-اناعا قاراپ ءتىل قاتقاندا ۋھىلەپ سويلەمەۋ تۋرالى ايتىلادى. مۇنداي ماندەگىلەر - تالىمدىك نەگىزدەگى ىرىمدار. كەيبىر ءداستۇرلى دىنىمىزگە قارسى كەلەتىن جورالعىلار دا بار. مىسالى، ولىك شىققان ۇيدەن «وسىمەن بۇل شاڭىراقتا ەندى ءولىم-ءجىتىم بولماسىن» دەپ مايىتپەن بىرگە قۇلىپتى قوسا كومۋ سياقتىلار دىنىمىزدە كورسەتىلمەگەن. بۇل جونىندە اباي قۇنانباەۆتىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى جايلى» اتتى ەڭبەگىندە وتە ورىندى ايتىلعان. قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك: «...دۇنيەدە نە نارسەنىڭ سەبەبىنە كوزى جەتپەسە، سول نارسەنى قۇداي قىلىپ، ءدىن تۇتاتۇعىن ادەتتەردىڭ سارقىنىن ءبىز دە كەي جەردە كورگەنىمىز بار. كەلىن تۇسكەندە ۇلكەن ءۇيدىڭ وتىنا ماي قۇيىپ، «وت انا، ماي انا، جارىلقا!» دەگىزىپ باس ۇرعىزعان سەكىلدى، «ولگەن ارۋاققا ارنادىق» دەپ شىراق جاققان سەكىلدى، جازعىتۇرىم كۇن اۋەلى كۇركىرەگەندە قاتىندار شومىشىمەن ءۇيدىڭ سىرتىنان ۇرىپ، «ءسۇت كوپ، كومىر از» دەگەندەرى سەكىلدى. بۇعان ۇقساعان كوپ ەدى، قۇدايعا شۇكىر، بۇل كۇندە جوعالىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى» دەيدى حاكىم اقىن. ال، ەندى «تۇندە تىرناق الۋعا بولمايدى»، «سىپىرعىشتى جوعارى قاراتىپ قويمايدى» دەگەندەر گيگيەنالىق تازالىق ءۇشىن ايتىلعان. سەبەبى، تۇنگى كۇڭگىرت كەزدە الىنعان تىرناقتىڭ ىدىسقا الدە اسقا ءتۇسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سىپىرعىش بار لاس قوقىستى جيىستىرادى، ونىڭ باسى جوعارى قاراتىلىپ قويىلسا، ونداعى ميكروبتاردىڭ اۋاعا تارالۋى ىقتيمال عوي. كەي كىسىلەر «قازاق ىرىم ەتەدى، ىرىمى قىرىن كەتەدى» دەپ ءمان بەرمەيدى، بىراق، ونىڭ ءتۇپ-توركىنىندە عىلىمي نەگىز بارىن دا بىلگەن ءجون. ماسەلەن، شالا تۋىلعان بالانى مەرزىمدى ۋاقىتى تولعانشا تۇماقتىڭ ىشىنە ۇلپا مامىق نەمەسە بوتانىڭ ءتۇبىتىن، تۇيە­­نىڭ جاباعىسىن وراۋىش ەتىپ، كەرەگەگە باي­لاپ كۇن تۇسەتىن جەردە نەمەسە قىس مەزگىلى بولسا جىلى ورىندا باققان. بۇل كادىمگى قازىر مەديتسينادا قولداناتىن ۆاكۋم ەمەس پە؟ مىنە، وسىنى ءبىزدىڭ حالىق ەرتەدە-اق بىلگەن. بۇدان بايقايتىنىمىز، ىرىمداردىڭ تۇبىندە نەگىز بار. تەك، «دۇنيەنىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەپ وتكەننىڭ دە، جاڭانىڭ دا جاقسىسىن زەردەلەي بىلگەن ءجون.

قامار راحمەتۋللينا
تاراز

«انا ءتىلى» گازەتى