Kóktemde - gýl,

Jazda - qús.

Kýzde - Ay.

Qys kýnderinde

Kirshiksiz appaq qar.

Dzen taquasy Dogen (1200-1253) ózi jazghan osy ólendi «Bastapqy beyne» dep atapty.

Qystyng kýngi Ay,

Sen búlttar arasynan

Meni jymiyp shygharyp salyp túrsyn.

Qarly ayazdan jauraghan joqsyng ba?

Beymaza jel mazandy almaghan bolar?

Búl danyshpan Meening (1173-1232) óleni.

Maghan estelikke qoltanba berudi súraghanda әrdayym osy ólenderdi jazamyn. Mee ólenining aldynda ólenning jazylu tarihyn týsindiretin alghysóz ispetti mәtin de bar.

Kóktemde - gýl,

Jazda - qús.

Kýzde - Ay.

Qys kýnderinde

Kirshiksiz appaq qar.

Dzen taquasy Dogen (1200-1253) ózi jazghan osy ólendi «Bastapqy beyne» dep atapty.

Qystyng kýngi Ay,

Sen búlttar arasynan

Meni jymiyp shygharyp salyp túrsyn.

Qarly ayazdan jauraghan joqsyng ba?

Beymaza jel mazandy almaghan bolar?

Búl danyshpan Meening (1173-1232) óleni.

Maghan estelikke qoltanba berudi súraghanda әrdayym osy ólenderdi jazamyn. Mee ólenining aldynda ólenning jazylu tarihyn týsindiretin alghysóz ispetti mәtin de bar.

«1224 jyldyng 12 jeltoqsany. Týn. Aspan búltty. Ay kórinbeydi. Men saraygha kirdim de maldas qúryp otyryp, janarym júmuly kýiimde tereng oigha berildim. Týn ortasy bolghanda úiqydan sergu ýshin jogharghy pavilionnan tómengi paviliongha týskemin. Búlt arasynan shyqqan Ay sәuleleri qar betinde jamyray shaghylysyp jatyr eken. Múnday serigi bar maghan qasqyr úlyghan týn qoynynda ashyq dalada jalghyz qalu da qorqynyshty emes edi. Biraz baqylaghasyn ornymnan túryp kettim. Ay da kórinbey ketken sekildi boldy. Týn ortasy aughanyn bildiretin qonyrau soghylghanda jogharghy paviliongha taghy da kóterilgem. Búlt arasynan shyqqan Ay búl joly da jarqyrap túr eken. Men zalgha qaray ayandadym. Al, Ay bolsa búlttarmen birge erip baryp, kórshi taudyng shyndary arasyna jasyrynghysy keletin әlpet tanytty. Shamasy, ekeumizding týngi seruenimizdi jan týkpirinde qúpiya saqtaghysy kelgen sekildi».

Sosyn jogharydaghy óleng jazylady. Mәtinning jalghasy mynanday: «Aydyng tau shynyna qalay iyek artqanyn kórgesin, men zalgha kirdim.

Men baratyn sol shyngha,

Keshikpey, Ay,

Sen de kel.

Osy jәne keler barlyq keshterde

Ótinem, Ay, menimenen birge bol».

Mee týnning qalghan bóligin zalda ótkizdi me, әlde tang aldynda qayta oraldy ma, belgisiz. Jazba ol jayly jaq ashpaydy.

«Kózimdi ashqanda tanalakeuimdegi Aydy kórdim. Birqauym mezgil kýngirt bólmede otyrghan men osy bir jaylap tóniregime jýgire bastaghan jaryqtyng mening núrlanghan jan-dýniyemnen shyghyp jatqanyn, әlde Aydiki ekenin anghara almay dal bolgham.

Tógip jatyr

Janym jaryq sәulesin

Al, Ay bolsa,

múny ózinin

Beynesi dep sanaydy».

Eger Sayge sakura aghashynyng aqyny bolsa, Mee - Aydyng jyrshysy.

Oh, qanday núrly,

Oh, qanday núrly, núrly.

Oh, qanday núrly

Oh, qanda núrly, núrly, núrly,

Jaryq Ay!

Óleng tebirengen, tolqyghan dauystyng dirilin eske týsiredi. Týn ortasynan tang әletine deyin Mee jazghan «Qysqy Ay turaly» ýsh óleng osynday. Óleng astarynda Saygening «Óleng jazyp otyrghanda ony jazyp otyrghanyng turaly oilanba» dep keletin ósiyeti jatqany da aiqyn. Otyz bir buyndy sóilemning (japonnyng úiqassyz jazylatyn tanka dep atalatyn óleng týrining ólshemi - aud.) kómegimen Aymen tanys adamynday, tipti jaqyn syrlasynday әngimelesken aqyn sheberligine tang qalmasqa shara joq.

«Aygha kóz qadap qarap otyryp men Aygha ainalamyn. Ay maghan ainalmaq. Men tabighatqa sinisip ketemin».

Bottichelly múrasyn zertteushi, arghy men berginin, Shyghys pen Batys ónerining esimi әlemge belgili bilgiri, professor Yasiro Yukio birde japon ónerining ereksheligin óleng ispetti bir ghana jolmen bylay týsindiruge bolady degeni bar: «Dostaryng jayly appaq qargha, núrly Aygha, әdemi gýlderge qarap otyrghandaghydan artyq eshqashan tereng oilana almaysyn». Rasynda da, Aydyng nemese qardyng súlulyghyna sýisinis, jyldyng tórt mezgilining tamasha kórinisterine tandanys sәtinde, osy bir әdemilikti alysta jýrgen dostarynmen bólisking kelip, janynnyng maza tappay sharq úratyny bar emes pe! Súlulyqty sezinu adam janynda әldebir saghynyshty oyatpaq, ómir mәnine ýnildirmek. Sana týkpirinde ýlken úghymdar men týsinikterding tamyr jangyna yqpal jasamaq, qarapayym ghana «dos» sózin qasiyetti «adam» dengeyine kótermek.

Birin-biri auystyryp otyratyn jyldyng tórt mezgilining súlulyghyn sipattaytyn «qar, Ay, gýl» sózderi japon dәstýrinde jalpy súlulyq jayly týsinikting de balamalary bolyp tabylady. Tau, ózen, shóp, aghash, tabighat qúbylystary, sonymen birge adam sezimi de osy sózderding ayasynda suretteledi. Dogen ólenindegi jyldyng tórt mezgilin bizge bayaghydan tanys, kónergen, eskirgen beyneler dep sheshseniz, oilanynyz! Tipti óleng emes dep aitugha da qaqynyz bar! Degenmen, osy óleng qariya Rekannyng (1758-1831) óler aldyndaghy ólenine qanday úqsas:

Men ketkesin

Ne qalady artymda?

Kóktemgi gýl,

Taudaghy qús,

Ýienkining japyraghy kýzdegi.

Múnda da Dogen ólenindegidey qarapayym obrazdar, qarapayym sózder. Bir qaraghanda maghynasy da joq sekildi. Biraq olar ózara jymdasa, ýndese kelip, Japoniyanyng jan-dýniyesin, mәnin ashyp túr. Sonymen birge, búl - aqynnyng songhy óleni ekenin de úmytpaghan jón.

Rekan lashyqta túrdy. Tau-tasty kezdi. Balalarmen oinady. Sharualarmen әngimelesti. Ádebiyet, din tóniregindegi dau-damay, aitys-tartystargha barghan joq. Ghúmyr boyy «jýzinde kýlki, sózinde mahabbat bolsyn» degen qaghidany ústanyp tirshilik keshti. Biraq basqa emes, dәl osy Rekan óz ólenderi men kalligrafiyalyq óneri arqyly keyigi Edo dәuirindegi óz zamandastarynyng toghyshar talghamdaryna qarsy bitispes kýres ashty. Kónening múrasyna adal bolyp qaldy.Ózining óler aldyndaghy ólenderinde ol artyna eshtene qaldyrmaytynyn jazdy. Shamasy, ol osy ólenderimen ózi ómirden ótkennen keyin de tabighat әdemi qalpynda qala beretindigin jetkizgisi kelgen bolar. Búl ólenderden Rekannyng ruhaniy-diny jan-dýniyesi, babalar múraty kórinis beredi.

Rekan Etigo (qazirgi Niigata) provinsiyasynda, men «Qarly el» romanynda suretteytin ónirde dýniyege keldi. Búl Japon tenizi arqyly Sibirding suyq jelderi jetip jyghylyp jatatyn elimizding soltýstik qiyr sheti. Býkil ómiri osynda ótti. Jetpis tórt jyl ghúmyr keshti. Ábden qartayghan shaghynda, ajal aldynda jatqanda sanasy núrlandy. Maghan ólim qúshaghynda jatqan aqynnyng sónip bara jatqan janarynda býkil soltýstik tabighaty ózining qaytalanbas súlulyghymen qayta bir kórinis berip ótkendey seziledi.

Menin: «Songhy kóz tigu» dep atalatyn essem bar. Osy essede Akutagava Runoskening (1892-1927) maghan qatty әser etken óler aldyndaghy hatynan ýzindi keltirgen: «Men, asyly ómir sýru instinktinen ózim bayqamay jýrip aiyrylyp qalsam kerek,- dep jazady Akutagava. - Jýikem suyqtaghan. Múp-múzday әlemde tirshilik keship jatyrmyn. Ózimdi óltiru turaly oy miymnan shyghar emes. Biraq tabighat maghan búryn dәl múnday әdemi bolyp kórinbegen-di! Ras, sizderge tabighatqa tamsanyp otyrghan adamnyng ózin-ózi óltiru turaly oilauy qisynsyz, kýlkili bolyp kórinetin shyghar. Biraq tabighat men songhy ret janarymdy tigip jatqandyqtan ghana әdemi».

Akutagava 1927 jyly, otyz bes jasynda ózin-ózi óltirdi. Sonda men «Songhy kóz tiguimde»: «Búl ómir qanshalyqty auyr bolsyn, ózin-ózi óltiru sananyng núrlanuyna alyp barmaydy. Mende Akutagavagha da, soghystan keyin ózin-ózi óltirgen Dadzay Osamugha (1909-1948) da ne ayaushylyq, ne janashyrlyq sezimi joq. Mening avangardist-suretshi dosym boldy. Ol da jas ketti jәne ózin-ózi óltiru turaly kóp oilaytyn. «Songhy kóz tigudi» jazghanymda údayy oiymda sol dosym boldy» dep jazghanmyn.

Ózin-ózi óltiru ruh myqtylyghynyng belgisi emes. Oghan taqua Ikkuding (1394-1481) ómiri dәlel. Ikku de eki ret ózin-ózi óltiruge tyrysqan, biraq aman qalghan. Birinde sugha ketip bara jatqan jerinen balyqshylar qútqaryp qalsa, ekinshi joly sezimqúmar aqyndy ólim qúrsauynan mahabbat alyp shyghady.

Kiotodaghy Murasakinoda ornalasqan Daytokudzy hramyna barushylar kóp. Men de jii baryp túramyn. Osyndaghy shәy ishetin bólmening qabyrghalarynda Ikkuding kalligrafiyalyq qoltanbalary saqtalghan. Solardyng arasynda eki jazba maghan tym ystyq. Birinde «Buddanyng әlemine kiru onay, Ibilisting әlemine kiru qiyn» dep jazylghan. Osy sózder sanamda jattalyp qalghan. Oqyrmandaryma da qoltanba retinde berip túramyn. Ras, búl sózderdi әr týrli týsinuge bolady. Maghynasy sheksiz. «Budda әlemine kiru onay» degen sózden keyin, «Ibilis әlemine kiru qiyn» degen sózdi oqyghanda Ikkuding ózi býkil ghúlama bolmysymen mening jan-dýniyeme kirip kele jatqanday seziledi. Býkil sanaly tirshiliginde aqiqatty, meyirimdi, súlulyqty izdep ótetin óner adamynyng «Ibilisting әlemine kiru qiyn» degen astarly sózding tasasynda jatyp ózine arbap shaqyratyn qorqynyshty әlemge de bir ret kirip kóru qúmarlyghy oyanatyndyghy anyq. Ónerding múraty da kórsem, bilsem emes pe! Ol sol ýshin de óner adamy. Biraq keyin qaytar jol qanday bolmaq? Mine, mәsele osynda. Oghan ruhy әlsizderding shamasy kelmek emes.

Budda sektalarynyng ekige bólinetindigi belgili. Biri adam jandýniyesine kómekti syrttan kýtse, ekinshisi, adamnyng óz ruhynyng talpynysy arqyly jol tabugha, haqiqatqa jetuge bolady dep sanaydy. Japondar ústanatyn dzen-buddizm osy ekinshi joldy dәripteydi. Japon myqtylyghynyng bir qúpiya syry osynda. Onyng óz qolynan shyqqan әrbir dýniyege barynsha әdemilik beruge tyrysuy da ómirding әrbir qas-qaghym sәtin baghalaugha ýiretken osy tәrbiyede jatyr. Japon qolynan shyqqan әrbir dýnie - japon ruhynyng kórinisi.

Mee men Sayge bir-birimen jýzdesip, pikir alysyp túrghan. «Taqua Sayge kelgende, ústaz óleng turaly oy tolghaytyn. Mening ólenge degen kózqarasym ózgelerdikinen bólekteu deytin. Gýldi, qústy, Aydy jyrlayyn, myna әlemning barlyq kórinisterin suretteyin, biraq múnyng bәri shyndap kelgende, qúlaq qúryshyn qandyryp, kózdi aldar bos eles qana. Biz jazghan óleng qalay aqiqat bola almaq? Óitkeni, gýl turaly jazghanda gýldi oilamaysyng ghoy. Ay turaly jazghanda Aydy oilamaytynyng taghy ras. Rasynda, biz, ózimiz qúmartqan, ózimizge únaghan nәrsening beynesin ghana jasaymyz. Kempirqosaq shyqsa týssiz aspan boyalghanday kórinedi. Kýn shyqsa jarqyraghanday seziledi. Biraq aspan ózdiginen boyalyp, ózdiginen jarqyramaydy ghoy. Mine, biz de osy aspan sekildi, óz jan-dýniyemizding sheksiz kenistiginde әr qily zattardy boyau izin qaldyrmay ózimizge únaytyn әr týrli týsterge boyaymyz. Jәne osynday poeziya ghana Budda aqiqatyn beynelep bere almaq dep týiindeytin» (shәkirti Tensy Kikaydyng «Mee ómirbayanynan»).

Búl sózderden japondyq, dәlirek aitqanda, Shyghystyq «bos sana, «bolmyssyzdyq» iydeyalary angharylady. Mening әngimelerimnen de «bolmyssyzdyqty» tauyp jatatyny bar. Biraq búl Batystyq týsiniktegi nigilizmmen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn baghyttar. Meninshe, europalyqtarmen bizding jan-dýniyelerimizding negizinde әr týrli bastaular jatyr.

Jyldyng tórt mezgilining әdemiligin, suretteuge arnalghan Dogenning «Bastapqy beyne» dep atalatyn mausymdyq ólenderi - tereng oigha shomghan sananyng jaratylys qúpiyasyn sheshuge talpynysy.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"