ياسۋناري كاۆاباتا. جاپون سۇلۋلىعىنان نۇر العان جىرلار (جالعاسى)
كوكتەمدە - گۇل،
جازدا - قۇس.
كۇزدە - اي.
قىس كۇندەرiندە
كiرشiكسiز اپپاق قار.
دزەن تاقۋاسى دوگەن (1200-1253) ءوزi جازعان وسى ولەڭدi «باستاپقى بەينە» دەپ اتاپتى.
قىستىڭ كۇنگi اي،
سەن بۇلتتار اراسىنان
مەنi جىميىپ شىعارىپ سالىپ تۇرسىڭ.
قارلى ايازدان جاۋراعان جوقسىڭ با؟
بەيمازا جەل مازاڭدى الماعان بولار؟
بۇل دانىشپان مەەنiڭ (1173-1232) ولەڭi.
ماعان ەستەلiككە قولتاڭبا بەرۋدi سۇراعاندا ءاردايىم وسى ولەندەردi جازامىن. مەە ولەڭiنiڭ الدىندا ولەڭنiڭ جازىلۋ تاريحىن تۇسiندiرەتiن العىسوز iسپەتتi ءماتiن دە بار.
كوكتەمدە - گۇل،
جازدا - قۇس.
كۇزدە - اي.
قىس كۇندەرiندە
كiرشiكسiز اپپاق قار.
دزەن تاقۋاسى دوگەن (1200-1253) ءوزi جازعان وسى ولەڭدi «باستاپقى بەينە» دەپ اتاپتى.
قىستىڭ كۇنگi اي،
سەن بۇلتتار اراسىنان
مەنi جىميىپ شىعارىپ سالىپ تۇرسىڭ.
قارلى ايازدان جاۋراعان جوقسىڭ با؟
بەيمازا جەل مازاڭدى الماعان بولار؟
بۇل دانىشپان مەەنiڭ (1173-1232) ولەڭi.
ماعان ەستەلiككە قولتاڭبا بەرۋدi سۇراعاندا ءاردايىم وسى ولەندەردi جازامىن. مەە ولەڭiنiڭ الدىندا ولەڭنiڭ جازىلۋ تاريحىن تۇسiندiرەتiن العىسوز iسپەتتi ءماتiن دە بار.
«1224 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانى. ءتۇن. اسپان بۇلتتى. اي كورiنبەيدi. مەن سارايعا كiردiم دە مالداس قۇرىپ وتىرىپ، جانارىم جۇمۋلى كۇيiمدە تەرەڭ ويعا بەرiلدiم. ءتۇن ورتاسى بولعاندا ۇيقىدان سەرگۋ ءۇشiن جوعارعى پاۆيلوننان تومەنگi پاۆيلونعا تۇسكەمiن. بۇلت اراسىنان شىققان اي ساۋلەلەرi قار بەتiندە جامىراي شاعىلىسىپ جاتىر ەكەن. مۇنداي سەرiگi بار ماعان قاسقىر ۇلىعان ءتۇن قوينىندا اشىق دالادا جالعىز قالۋ دا قورقىنىشتى ەمەس ەدi. بiراز باقىلاعاسىن ورنىمنان تۇرىپ كەتتiم. اي دا كورiنبەي كەتكەن سەكiلدi بولدى. ءتۇن ورتاسى اۋعانىن بiلدiرەتiن قوڭىراۋ سوعىلعاندا جوعارعى پاۆيلونعا تاعى دا كوتەرiلگەم. بۇلت اراسىنان شىققان اي بۇل جولى دا جارقىراپ تۇر ەكەن. مەن زالعا قاراي اياڭدادىم. ال، اي بولسا بۇلتتارمەن بiرگە ەرiپ بارىپ، كورشi تاۋدىڭ شىڭدارى اراسىنا جاسىرىنعىسى كەلەتiن الپەت تانىتتى. شاماسى، ەكەۋمiزدiڭ تۇنگi سەرۋەنiمiزدi جان تۇكپiرiندە قۇپيا ساقتاعىسى كەلگەن سەكiلدi».
سوسىن جوعارىداعى ولەڭ جازىلادى. ءماتiننiڭ جالعاسى مىنانداي: «ايدىڭ تاۋ شىڭىنا قالاي يەك ارتقانىن كورگەسiن، مەن زالعا كiردiم.
مەن باراتىن سول شىڭعا،
كەشiكپەي، اي،
سەن دە كەل.
وسى جانە كەلەر بارلىق كەشتەردە
وتiنەم، اي، مەنiمەنەن بiرگە بول».
مەە ءتۇننiڭ قالعان بولiگiن زالدا وتكiزدi مە، الدە تاڭ الدىندا قايتا ورالدى ما، بەلگiسiز. جازبا ول جايلى جاق اشپايدى.
«كوزiمدi اشقاندا تاڭالاكەۋiمدەگi ايدى كوردiم. بiرقاۋىم مەزگiل كۇڭگiرت بولمەدە وتىرعان مەن وسى بiر جايلاپ توڭiرەگiمە جۇگiرە باستاعان جارىقتىڭ مەنiڭ نۇرلانعان جان-دۇنيەمنەن شىعىپ جاتقانىن، الدە ايدiكi ەكەنiن اڭعارا الماي دال بولعام.
توگiپ جاتىر
جانىم جارىق ساۋلەسiن
ال، اي بولسا،
مۇنى ءوزiنiڭ
بەينەسi دەپ سانايدى».
ەگەر سايگە ساكۋرا اعاشىنىڭ اقىنى بولسا، مەە - ايدىڭ جىرشىسى.
وح، قانداي نۇرلى،
وح، قانداي نۇرلى، نۇرلى.
وح، قانداي نۇرلى
وح، قاندا نۇرلى، نۇرلى، نۇرلى،
جارىق اي!
ولەڭ تەبiرەنگەن، تولقىعان داۋىستىڭ دiرiلiن ەسكە تۇسiرەدi. ءتۇن ورتاسىنان تاڭ الەتiنە دەيiن مەە جازعان «قىسقى اي تۋرالى» ءۇش ولەڭ وسىنداي. ولەڭ استارىندا سايگەنiڭ «ولەڭ جازىپ وتىرعاندا ونى جازىپ وتىرعانىڭ تۋرالى ويلانبا» دەپ كەلەتiن وسيەتi جاتقانى دا ايقىن. وتىز بiر بۋىندى سويلەمنiڭ (جاپوننىڭ ۇيقاسسىز جازىلاتىن تانكا دەپ اتالاتىن ولەڭ ءتۇرiنiڭ ولشەمi - اۋد.) كومەگiمەن ايمەن تانىس ادامىنداي، تiپتi جاقىن سىرلاسىنداي اڭگiمەلەسكەن اقىن شەبەرلiگiنە تاڭ قالماسقا شارا جوق.
«ايعا كوز قاداپ قاراپ وتىرىپ مەن ايعا اينالامىن. اي ماعان اينالماق. مەن تابيعاتقا سiڭiسiپ كەتەمiن».
بوتتيچەللي مۇراسىن زەرتتەۋشi, ارعى مەن بەرگiنiڭ، شىعىس پەن باتىس ونەرiنiڭ ەسiمi الەمگە بەلگiلi بiلگiرi, پروفەسسور ياسيرو يۋكيو بiردە جاپون ونەرiنiڭ ەرەكشەلiگiن ولەڭ iسپەتتi بiر عانا جولمەن بىلاي تۇسiندiرۋگە بولادى دەگەنi بار: «دوستارىڭ جايلى اپپاق قارعا، نۇرلى ايعا، ادەمi گۇلدەرگە قاراپ وتىرعانداعىدان ارتىق ەشقاشان تەرەڭ ويلانا المايسىڭ». راسىندا دا، ايدىڭ نەمەسە قاردىڭ سۇلۋلىعىنا ءسۇيسiنiس، جىلدىڭ ءتورت مەزگiلiنiڭ تاماشا كورiنiستەرiنە تاڭدانىس ساتiندە، وسى بiر ادەمiلiكتi الىستا جۇرگەن دوستارىڭمەن بولiسكiڭ كەلiپ، جانىڭنىڭ مازا تاپپاي شارق ۇراتىنى بار ەمەس پە! سۇلۋلىقتى سەزiنۋ ادام جانىندا الدەبiر ساعىنىشتى وياتپاق، ءومiر مانiنە ۇڭiلدiرمەك. سانا تۇكپiرiندە ۇلكەن ۇعىمدار مەن تۇسiنiكتەردiڭ تامىر جايۋىنا ىقپال جاساماق، قاراپايىم عانا «دوس» ءسوزiن قاسيەتتi «ادام» دەڭگەيiنە كوتەرمەك.
بiرiن-بiرi اۋىستىرىپ وتىراتىن جىلدىڭ ءتورت مەزگiلiنiڭ سۇلۋلىعىن سيپاتتايتىن «قار، اي، گۇل» سوزدەرi جاپون داستۇرiندە جالپى سۇلۋلىق جايلى تۇسiنiكتiڭ دە بالامالارى بولىپ تابىلادى. تاۋ، وزەن، ءشوپ، اعاش، تابيعات قۇبىلىستارى، سونىمەن بiرگە ادام سەزiمi دە وسى سوزدەردiڭ اياسىندا سۋرەتتەلەدi. دوگەن ولەڭiندەگi جىلدىڭ ءتورت مەزگiلiن بiزگە باياعىدان تانىس، كونەرگەن، ەسكiرگەن بەينەلەر دەپ شەشسەڭiز، ويلانىڭىز! تiپتi ولەڭ ەمەس دەپ ايتۋعا دا قاقىڭىز بار! دەگەنمەن، وسى ولەڭ قاريا رەكاننىڭ (1758-1831) ولەر الدىنداعى ولەڭiنە قانداي ۇقساس:
مەن كەتكەسiن
نە قالادى ارتىمدا؟
كوكتەمگi گۇل،
تاۋداعى قۇس،
ۇيەڭكiنiڭ جاپىراعى كۇزدەگi.
مۇندا دا دوگەن ولەڭiندەگiدەي قاراپايىم وبرازدار، قاراپايىم سوزدەر. بiر قاراعاندا ماعىناسى دا جوق سەكiلدi. بiراق ولار ءوزارا جىمداسا، ۇندەسە كەلiپ، جاپونيانىڭ جان-دۇنيەسiن، ءمانiن اشىپ تۇر. سونىمەن بiرگە، بۇل - اقىننىڭ سوڭعى ولەڭi ەكەنiن دە ۇمىتپاعان ءجون.
رەكان لاشىقتا تۇردى. تاۋ-تاستى كەزدi. بالالارمەن وينادى. شارۋالارمەن اڭگiمەلەستi. ادەبيەت، دiن توڭiرەگiندەگi داۋ-داماي، ايتىس-تارتىستارعا بارعان جوق. عۇمىر بويى «جۇزiڭدە كۇلكi, سوزiڭدە ماحاببات بولسىن» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ تiرشiلiك كەشتi. بiراق باسقا ەمەس، ءدال وسى رەكان ءوز ولەڭدەرi مەن كالليگرافيالىق ونەرi ارقىلى كەيiگi ەدو داۋiرiندەگi ءوز زامانداستارىنىڭ توعىشار تالعامدارىنا قارسى بiتiسپەس كۇرەس اشتى. كونەنiڭ مۇراسىنا ادال بولىپ قالدى.ءوزiنiڭ ولەر الدىنداعى ولەڭدەرiندە ول ارتىنا ەشتەڭە قالدىرمايتىنىن جازدى. شاماسى، ول وسى ولەڭدەرiمەن ءوزi ومiردەن وتكەننەن كەيiن دە تابيعات ادەمi قالپىندا قالا بەرەتiندiگiن جەتكiزگiسi كەلگەن بولار. بۇل ولەڭدەردەن رەكاننىڭ رۋحاني-دiني جان-دۇنيەسi, بابالار مۇراتى كورiنiس بەرەدi.
رەكان ەتيگو (قازiرگi نيگاتا) پروۆينتسياسىندا، مەن «قارلى ەل» رومانىندا سۋرەتتەيتiن وڭiردە دۇنيەگە كەلدi. بۇل جاپون تەڭiزi ارقىلى سiبiردiڭ سۋىق جەلدەرi جەتiپ جىعىلىپ جاتاتىن ەلiمiزدiڭ سولتۇستiك قيىر شەتi. بۇكiل ءومiرi وسىندا ءوتتi. جەتپiس ءتورت جىل عۇمىر كەشتi. ابدەن قارتايعان شاعىندا، اجال الدىندا جاتقاندا ساناسى نۇرلاندى. ماعان ءولiم قۇشاعىندا جاتقان اقىننىڭ ءسونiپ بارا جاتقان جانارىندا بۇكiل سولتۇستiك تابيعاتى ءوزiنiڭ قايتالانباس سۇلۋلىعىمەن قايتا بiر كورiنiس بەرiپ وتكەندەي سەزiلەدi.
مەنiڭ: «سوڭعى كوز تiگۋ» دەپ اتالاتىن ەسسەم بار. وسى ەسسەدە اكۋتاگاۆا ريۋنوسكەنiڭ (1892-1927) ماعان قاتتى اسەر ەتكەن ولەر الدىنداعى حاتىنان ءۇزiندi كەلتiرگەن: «مەن، اسىلى ءومiر ءسۇرۋ ينستينكتiنەن ءوزiم بايقاماي ءجۇرiپ ايىرىلىپ قالسام كەرەك،- دەپ جازادى اكۋتاگاۆا. - جۇيكەم سۋىقتاعان. مۇپ-مۇزداي الەمدە تiرشiلiك كەشiپ جاتىرمىن. ءوزiمدi ءولتiرۋ تۋرالى وي ميىمنان شىعار ەمەس. بiراق تابيعات ماعان بۇرىن ءدال مۇنداي ادەمi بولىپ كورiنبەگەن-دi! راس، سiزدەرگە تابيعاتقا تامسانىپ وتىرعان ادامنىڭ ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ تۋرالى ويلاۋى قيسىنسىز، كۇلكiلi بولىپ كورiنەتiن شىعار. بiراق تابيعات مەن سوڭعى رەت جانارىمدى تiگiپ جاتقاندىقتان عانا ادەمi».
اكۋتاگاۆا 1927 جىلى، وتىز بەس جاسىندا ءوزiن-ءوزi ءولتiردi. سوندا مەن «سوڭعى كوز تiگۋiمدە»: «بۇل ءومiر قانشالىقتى اۋىر بولسىن، ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ سانانىڭ نۇرلانۋىنا الىپ بارمايدى. مەندە اكۋتاگاۆاعا دا، سوعىستان كەيiن ءوزiن-ءوزi ولتiرگەن دادزاي وسامۋعا (1909-1948) دا نە اياۋشىلىق، نە جاناشىرلىق سەزiمi جوق. مەنiڭ اۆانگارديست-سۋرەتشi دوسىم بولدى. ول دا جاس كەتتi جانە ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ تۋرالى كوپ ويلايتىن. «سوڭعى كوز تiگۋدi» جازعانىمدا ۇدايى ويىمدا سول دوسىم بولدى» دەپ جازعانمىن.
ءوزiن-ءوزi ءولتiرۋ رۋح مىقتىلىعىنىڭ بەلگiسi ەمەس. وعان تاقۋا يككيۋدiڭ (1394-1481) ءومiرi دالەل. يككيۋ دە ەكi رەت ءوزiن-ءوزi ولتiرۋگە تىرىسقان، بiراق امان قالعان. بiرiندە سۋعا كەتiپ بارا جاتقان جەرiنەن بالىقشىلار قۇتقارىپ قالسا، ەكiنشi جولى سەزiمقۇمار اقىندى ءولiم قۇرساۋىنان ماحاببات الىپ شىعادى.
كيوتوداعى مۋراساكينودا ورنالاسقان دايتوكۋدزي حرامىنا بارۋشىلار كوپ. مەن دە جيi بارىپ تۇرامىن. وسىنداعى ءشاي iشەتiن بولمەنiڭ قابىرعالارىندا يككيۋدiڭ كالليگرافيالىق قولتاڭبالارى ساقتالعان. سولاردىڭ اراسىندا ەكi جازبا ماعان تىم ىستىق. بiرiندە «بۋددانىڭ الەمiنە كiرۋ وڭاي، Iبiلiستiڭ الەمiنە كiرۋ قيىن» دەپ جازىلعان. وسى سوزدەر سانامدا جاتتالىپ قالعان. وقىرماندارىما دا قولتاڭبا رەتiندە بەرiپ تۇرامىن. راس، بۇل سوزدەردi ءار ءتۇرلi تۇسiنۋگە بولادى. ماعىناسى شەكسiز. «بۋددا الەمiنە كiرۋ وڭاي» دەگەن سوزدەن كەيiن، «Iبiلiس الەمiنە كiرۋ قيىن» دەگەن ءسوزدi وقىعاندا يككيۋدiڭ ءوزi بۇكiل عۇلاما بولمىسىمەن مەنiڭ جان-دۇنيەمە كiرiپ كەلە جاتقانداي سەزiلەدi. بۇكiل سانالى تiرشiلiگiندە اقيقاتتى، مەيiرiمدi, سۇلۋلىقتى iزدەپ وتەتiن ونەر ادامىنىڭ «Iبiلiستiڭ الەمiنە كiرۋ قيىن» دەگەن استارلى ءسوزدiڭ تاساسىندا جاتىپ وزiنە ارباپ شاقىراتىن قورقىنىشتى الەمگە دە بiر رەت كiرiپ كورۋ قۇمارلىعى وياناتىندىعى انىق. ونەردiڭ مۇراتى دا كورسەم، بiلسەم ەمەس پە! ول سول ءۇشiن دە ونەر ادامى. بiراق كەيiن قايتار جول قانداي بولماق؟ مiنە، ماسەلە وسىندا. وعان رۋحى السiزدەردiڭ شاماسى كەلمەك ەمەس.
بۋددا سەكتالارىنىڭ ەكiگە بولiنەتiندiگi بەلگiلi. بiرi ادام جاندۇنيەسiنە كومەكتi سىرتتان كۇتسە، ەكiنشiسi, ادامنىڭ ءوز رۋحىنىڭ تالپىنىسى ارقىلى جول تابۋعا، حاقيقاتقا جەتۋگە بولادى دەپ سانايدى. جاپوندار ۇستاناتىن دزەن-بۋدديزم وسى ەكiنشi جولدى دارiپتەيدi. جاپون مىقتىلىعىنىڭ بiر قۇپيا سىرى وسىندا. ونىڭ ءوز قولىنان شىققان ءاربiر دۇنيەگە بارىنشا ادەمiلiك بەرۋگە تىرىسۋى دا ءومiردiڭ ءاربiر قاس-قاعىم ءساتiن باعالاۋعا ۇيرەتكەن وسى تاربيەدە جاتىر. جاپون قولىنان شىققان ءاربiر دۇنيە - جاپون رۋحىنىڭ كورiنiسi.
مەە مەن سايگە بiر-بiرiمەن جۇزدەسiپ، پiكiر الىسىپ تۇرعان. «تاقۋا سايگە كەلگەندە، ۇستاز ولەڭ تۋرالى وي تولعايتىن. مەنiڭ ولەڭگە دەگەن كوزقاراسىم وزگەلەردiكiنەن بولەكتەۋ دەيتiن. گۇلدi, قۇستى، ايدى جىرلايىن، مىنا الەمنiڭ بارلىق كورiنiستەرiن سۋرەتتەيiن، بiراق مۇنىڭ ءبارi شىنداپ كەلگەندە، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، كوزدi الدار بوس ەلەس قانا. بiز جازعان ولەڭ قالاي اقيقات بولا الماق؟ ويتكەنi, گۇل تۋرالى جازعاندا گۇلدi ويلامايسىڭ عوي. اي تۋرالى جازعاندا ايدى ويلامايتىنىڭ تاعى راس. راسىندا، بiز، ءوزiمiز قۇمارتقان، وزiمiزگە ۇناعان نارسەنiڭ بەينەسiن عانا جاسايمىز. كەمپiرقوساق شىقسا ءتۇسسiز اسپان بويالعانداي كورiنەدi. كۇن شىقسا جارقىراعانداي سەزiلەدi. بiراق اسپان وزدiگiنەن بويالىپ، وزدiگiنەن جارقىرامايدى عوي. مiنە، بiز دە وسى اسپان سەكiلدi, ءوز جان-دۇنيەمiزدiڭ شەكسiز كەڭiستiگiندە ءار قيلى زاتتاردى بوياۋ iزiن قالدىرماي وزiمiزگە ۇنايتىن ءار ءتۇرلi تۇستەرگە بويايمىز. جانە وسىنداي پوەزيا عانا بۋددا اقيقاتىن بەينەلەپ بەرە الماق دەپ تۇيiندەيتiن» (شاكiرتi تەنسي كيكايدىڭ «مەە ءومiربايانىنان»).
بۇل سوزدەردەن جاپوندىق، دالiرەك ايتقاندا، شىعىستىق «بوس سانا، «بولمىسسىزدىق» يدەيالارى اڭعارىلادى. مەنiڭ اڭگiمەلەرiمنەن دە «بولمىسسىزدىقتى» تاۋىپ جاتاتىنى بار. بiراق بۇل باتىستىق تۇسiنiكتەگi نيگيليزممەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن باعىتتار. مەنiڭشە، ەۋروپالىقتارمەن بiزدiڭ جان-دۇنيەلەرiمiزدiڭ نەگiزiندە ءار ءتۇرلi باستاۋلار جاتىر.
جىلدىڭ ءتورت مەزگiلiنiڭ ادەمiلiگiن، سۋرەتتەۋگە ارنالعان دوگەننiڭ «باستاپقى بەينە» دەپ اتالاتىن ماۋسىمدىق ولەڭدەرi - تەرەڭ ويعا شومعان سانانىڭ جاراتىلىس قۇپياسىن شەشۋگە تالپىنىسى.
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
