Júma, 29 Nauryz 2024
Biylik 3106 0 pikir 29 Mamyr, 2021 saghat 20:00

Últtyq Kenestegi úsynystar iske asuda

Qazaqstan Respublikasy Preziydent janynan qúrylghan konsulitativtik organ Últtyq Kenes osy uaqytqa deyin talay úsynystyng basynda jýr. El men jerding mәselesi, halyqtyng qordalanghan talay saualy osy kenes arqyly sheshilip, túshymdy úsynystar aitylyp keledi. Búl kenes biylik pen halyqtyng arasyndaghy altyn kópir qyzmetin atqaruda. Sayasy reformalardyng bastauy da osy kenes arqyly iske asuda. Preziydent Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng elimizde sayasy reformalar jýrgizuge qatysty úsynystary osy Kenesting otyrys barysynda aityldy. Sonyng biri hәm biregeyi ol saylaugha qatysty zang jobasyn ózgertip, jetildirip, saylau prosesin barynsha tiyimdi әri ashyq etu.

«Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly» Qazaqstan Respublikasynyng konstitusiyalyq zanyna ózgerister engizuge qatysty úsynysty preziydent óz joldauynda aityp, artynsha 2020 jyldyng 1-qyrkýieginde halyqqa joldaghan joldauynda naqtylay týsken bolatyn. Preziydent saylau turaly zandy jetildirip, onda halyqtyng óz basshylaryn, yaghny әkimderdi saylau mýmkindigi bolu kerektigin tilge tiyek etti.

Jaqynda ghana, atap aitsaq 28-mamyr kýni atalmysh ózgerister zang jýzinde bekitildi. Mәjilis búl úsynystardy maqúldady. Preziydent jyl basynda, qantardyng 15-inde jana Parlamentting alghashqy otyrysynda sayasy reformalargha qatysty ýsh úsynysty zang jýzinde bekitu kerektigin aitqan edi. Ol auyl әkimderin tikeley halyqtyng saylay aluy, dauys beru bulleteninde «Bәrine qarsymyn» degen jauaptyng boluy jәne saylaudaghy payyzdyq kórsetkishti 7 payyzdan 5 payyzgha týsiru. Mine, osy úsynystar mamyrdyng sonynda maqúldandy. Búl Qazaqstan tarihyndaghy saylaudy týrlendiru boyynsha eng manyzdy zannyng biri desek te artyq aitpaghan bolar edik.

Deputat Aydos Sarym búl zangha qatysty keninen jauap berdi. Aydos Sarymnyng oiynsha búl zang azamattyq qoghamdy qúrugha jәne eldegi demokratiyalyq instituttardy jandandyrugha ýlken sebepker bolmaq.

«Búl elding sayasy jýiesi men qoghamdyq ómirin odan әri demokratiyalandyrugha baghyttalghan óte manyzdy tarihy qadam. Ayta ketu kerek, Ortalyq Aziyada Qazaqstan birinshi ret әkimderding saylauyna halyqtyng qatysuymen tikeley kóship jatyr. Mening oiymsha, búl qogham men ýkimettin, azamattar men memleketting jaqyndasuyna yqpal etedi, sonymen qatar azamattardy jauapkershilikti sezinetin saylaushylargha ainaldyrady. Jergilikti mәselelermen ainalysyp, óz ókilderi arqyly basqaru sapasyn jaqsartugha halyq mýmkindik alady. Barlyghyn jýieli týrde qarastyrghan dúrys.

Jalpy, mening oiymsha, búl úzaq merzimdi saldary bar óte manyzdy qadam. Biz partiyany, sayasy jýieni damytu, azamattardy jauapkershiligi mol etuge shaqyru turaly aityp otyrmyz. Osy qadamdardyng barlyghy osyghan baghyttalghan. Adamdar óz ókilderin saylaudy ýirenip, jergilikti budjet pen ony tolyqtyrumen ainalysqanda, azamattar túlghalyq túrghydan ósip, memleketke, budjetke jәne basqa mәselelerge degen kózqaras mýldem basqasha bolady dep oilaymyn» deydi Aydos Sarym.

Deputattyng pikiri osynday. Jalpy endi saylau turaly zang negizinde biyl auyl әkimderin saylau iske asady. Alghash ret. Tek qana 2003-2004 jyldary tәjiriybe retinde onshaqty auylda әkim saylauy ótken edi, alayda dәl qazirgidey saylau eshqashan bolghan emes. Tútas alyp qaraghanda búl tipti Ortalyq Aziyada alghash ret.

Biyl elimizde 836 auyl әkimin saylau iske asady. Búl degenimiz jalpy eldimizdegi auyldardyng 35 payyzy degen sóz. Búrynghyday taghayyndalmay, endi saylanady. Jergilikti halyqqa ne úsynatynyn, qanday ózgerister әkeletinin kórsetedi. Halyq óz tandauyn jasap, óz basshysyn saylap alady. Al 2025 jylgha deyin barlyq auyl әkimderi saylau arqyly janaruy tiyis. Oghan budjetten 17.6 mlrd tenge kólemindegi qarjy bólinedi. Az aqsha emes.

Auyl әkimderin saylau qalay jýredi? Aldymen auyl әkimine saylaugha týsikis keletin ýmitkerler tirkeledi. Eger ýmitker partiya mýshesi bolsa, onda oghan 1 payyz kólemindegi qoldau dauysyn jinaudyng qajettiligi joq. Al eger partiyada bolmasa, onda qajet bolady. Artynsha saylau nauqany ótip, jenimpazdar dauys bergen halyqtyng sanyna baylanysty anyqtalady. Dauys teng týsip qalghan uaqytta qay kandidat qújatty birinshi ótkizse, sol kandidat jenimpaz bolyp sanalady. Yaghny búl jerde qújatty birinshi ótkizu de manyzdy ekenin eskeruge tiyispiz. Auyl әkimderin saylaugha qatysty Áset IYrghaliyev kelesidey oida. «Negizgi zang jobasy «Saylau turaly» Konstitusiyalyq zangha ózgerister men tolyqtyrular engizedi. Búl reforma 2345 әkimshilik-aumaqtyq birlestikting әkimderine әser etedi. Onyng ishinde 836 әkim osy jyldyng ekinshi jartysynda tikeley dauys beru arqyly saylanady. Memlekettik qyzmet turaly zannamagha sәikes biliktilik talaptaryna sәikes keletin, 25 jastan kem emes Qazaqstan Respublikasynyng azamattary saylana alady. Osylaysha, sayasy partiyalar úsynghan kandidattar men ózin-ózi úsynghan kandidattar saylaugha dauys beruge qúqyly saylaushylar sanynyng keminde 1% qol jinau arqyly qatysa alady. Sonymen birge, audan (oblystyq manyzy bar qala) әkimi úsynylghan kandidattar bolmaghan nemese tek bir ghana úsynys bolghan jaghdayda, sәikesinshe eki nemese bir kandidat úsynugha qúqyly », - dedi ol.

Zang jobasy barlyq kandidattargha eng tómengi jalaqy mólsherinde saylau jarnasyn tóleudi kózdeydi; saylau 40 kýn búryn jariyalanady, al saylaudyng ózi qazirgi әkimning ókilettik merzimi bituine 10 kýn qalghanda ótkiziledi. Saylaudan keyin nәtiyjeler ýsh kýn ishinde shygharylady.

Auyl әkimderin saylau bizding qoghamgha bir jaghynan synaq bolmaq. Yaghny qoghamymyz qanshalyqty berik, rulyq túrghydan qanshalyqty ústamdy, últty rudan joghary qoyatyn dәrejege jetti me, al soltýstik aimaqtaghy jaghday qanshalyqty degen mәselelerdi anyqtap beredi. Yaghny saylau tek qana basshyny tandau emes, sonday-aq búl iydeologiyalyq mәsele desek te bolady.

Endigi tanda auyl әkimderin saylaudan bólek saylaudaghy dauys beru payyzy azaydy. Búl 7 payyzdan bar bolghany 5 payyzgha deyin týsti. Qarapayym adamgha aiyrmashylyq bar bolghany 2 payyz bolyp kóringenimen, búl sayasy baghytta ýlken ózgeris. Mysaly qantar aiyndaghy Parlamenttik saylauda 5 payyzdan asyp, alayda 7 payyzgha jetpey qalghan partiyalar Mәjilisten oryn iyemdene almay qaldy. Al jana zang boyynsha endi olar oryn alugha tolyq qúqyly bolmaq. Bes jyldan keyin bolatyn saylauda partiyalar tiyanaqty dayyndalyp, tek qana sayasy nauqanda qyzmet etpey belsendi bolsa, onda parlamentten oryn alularyna tolyq mýmkindikteri bar.

Búl ózgeris elimizdegi sayasy nauqangha jan bitiredi. Ókinishke oray songhy uaqytta jastardyng sayasatqa qyzyghushylyghy tómendep ketti. Búl azamattyq qogham qúru ýshin alandatarlyq mәsele. Al 5 payyz dauys bolsa, onda jastardyng partiyalar qúru, qozghalystar jasaqtaugha mýmkindikteri artady. Jas partiyalar sany kóbeyedi. Mysaly damyghan Europa elderinde janadan tirkelgen partiyalar ayaghynan tik túryp ketui ýshin tipti 3 payyzdyq mejege deyin týsirip tastaytyn sәtter de bolady. Sondyqtan Qazaqstan dúrys baghytta dep tolyq senimmen aitugha bolady.

Endi dauys beru paraqshalarynda (bulleteni) arnayy «Bәrine qarsymyn» atty grafasy payda bolady. Búl grafanyng manyzy zor. Sebebi biz dauys berushige arnayy tandau beruge tiyispiz, al tandau ishinde ol qalaghan partiya yaky túlgha bolmasa, onda ol ózining qarsylyghyn kórsetuge qúqyly.

Atalmysh ýsh ózgeris aldaghy tanda ýlken sayasy nauqandardyng qazanyn qaynatatyn sheshim ekeni anyq. Qazaqstan sayasy reformalardy qarqyndy negizde jalghastyra beretin bolady.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1571
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3565