Qyj-qyj etken,
keudemdegi alyp kýsh.
Saharanyn,
soqpaghynday saghynysh.
S.N. 

Bizding auyl Baqanas ózenining tómengi, ontýstik aghysy. Sondyqtan savhoz atauy kezinde «Baqanas» dep ataldy. Ayagózden Qarqaralygha deyingi negizgi aimaq Shúbartau. Ol bir shúbarlanghan tau, ya ala-ala tóbeler dep elestetetin Shúbartau tau emes. Yaghni, qazaq dalasynda Shúbartau atauly tau joq. Bizden ontýstik Balqash jaqta deytúghyn, keyde resmy jaghrapiyalyq derekterde qosar aitylatyn, keyde Sayaq dep qana jalqy atalatyn Shúbartau-Sayaq tauynyng (Kýngey Sayaq depte ataydy shaldar) jóni basqa. Álbette, Shúbartaugha qatysy bar. Biraq týptep kelgende sol Shúbartau alaby, Balqash kólining teriskeyinlegi alpys shaqyrymday jatqan jazyqty-alasa qojyr taular. Asty tolghan baylyq pen kenish desedi. Álihan Bókeyhanovtyng «Ábilmәmbet hannyng kenje ýii – qarashanyraghy Shúbartau elinde, Kýngey Sayaqta» dep jazatyn Sayaghy – osy qojyr taudyng biyigi.

Biraq qanshama han qonysy, orda tigilgen jer desek te, jalghyz ózi Shúbartau atyn arqalay almasa kerek-ti. Sonymen Shúbartau – Shynghystaudyng kýngey sengiri de emes, jalghasa bitken adyry da emes, ýzilip baryp órkeshtengen bólek silemi de emes, qaytalap tújyrsaq, tau deytin qosymshasy bolghanmen, oronim ataulygha esh qatysy joq jazyq dala. Sol bir jazyqta Abay jazdy kýn shilde bolghanda dese, Nesipbek auylym-auylym degen edi ghoy. Aytpaqshy,  Maghauiyanyng Múhtarynyng da kindigi kesilgen Kópbeyiti de, Baqanasty qaq jaryp jaypang ghana túr. Osy bir auyl әueli kereylerdin, keyin Ábilpeyizding atalyq tólengitterining ata mekeni. Mening júrtymnyng sýiegi Nayman, ishinde Janghúlydan taraytyn Búlghaq atanyng úrpaghymyz. Jonghar shapqynshylyghy basylghan kezinde ata júrtym әueli Naymantaudy (qazirgi Shynghystau) tastap, keyin kәmpeske de Qytay asyp, aqyry Tansyq, keyin osy Baqanas jaghasyn meken etken. Baqanas jaghasy qút ornaghan qadirli meken boldy. Sol jaghanyng jaypanynda kókem (әkem) kónening kózderin kóp aitatyn. Essiz bolghanda esersoqtanyp tynday qoymadyq. Es bilgeli eskerdik, esimizdegini jazyp qalugha tyrysyp, baghyp qaludy bastadyq.

Kókem ýiding túnghyshy, sondyqtan ýlken shaldyng qolynda ósken, shaldyng balasy. Alty ailyq kezinde ýlken ýige ketken kókemning kózi kórgenderi qazir maghan qyzyq. Nege deseniz, qatqan nangha qanbaqsha sekirip kónil toyatyn újmaq kýnder siyaqty. Álde kókem әserlenip aitady ma, kim bilsin?!

Biraq bәtenkemen su keshken er qazaqtyng tarihynda altyn dәuir әueli alty qanatty Aq ordada, keyin Áz-Tәukening zamanynda ornaghanyn biz jaqsy bilemiz. Biraq Tәukening jeti jarghysyn kórgen aqsaqaldar sabaqtastyghy bertinge deyin bar edi. Sonyng biri kókem auzynan tastamaytyn – Qasymbay aqsaqal.

– Jeti oqyghanda apam qaytty. Atam ekeumizde jiyrma menshik qoy boldy. Sony baghatynmyn. Kóp úzamay atam da qaytty. Sóitip óz әke-sheshmning ýiine bardym. Qysta ýidegi maldardy qaraymyn. Jazda Qasymbay aqsaqalmen «Jas talap qaydasyn?» dep kete baramyn. Jas talap Qasymbay aqsaqaldyng qara shanyraghy. Qazir bir auyldy qoya túr, bir atanyng balalary birin-biri tanymaytyn hәlde. Bizdi shaldar qalay tәrbiyeleytin edi... bir qysta Qasymbay aqsaqal atshanamen kelip, meni ishikke orap ýiine alyp ketti. Jaryqtyq aqsaqaldyng meni jaty joq demesin dep elpektegeni ghoy. Mening bar qyzyghym asau minu. Aqsaqalgha at beriniz mineyin degenim de, lәm-mim demey attyng myqtysyn erttep beretin edi. Qasymbay aqsaqaldyng ýlken úly bar, Aqyltay. Ekeumiz tete óstik. Men aqjal atqa mine bastaghanda Aqyltaydyng kәnserti bastalatyn. Meni aqjal attan týsirip, men berispey aqyry Qasymbay aqsaqal qamshymen Aqyltaydy eki úryp jylatatyn. Kóp úzamay ekinshi raund bastalady. Qasymbay aqsaqaldyng bәibishesi apam Aqyltay jaq, Qasymbay aqsaqal men jaq, Jas talapta jaumen alysqanday bir alysyp alatyn edik. Jaz shygha júrt teriskeydegi Qaynargha jaylau asady. Qasymbay aqsaqalda malyn aidaydy. Men maldyng artynan jýruge kishimde epti boldym. Aqsaqal ózimen birge apamnan súramay alyp ketetin. Qazir týsinip eljirep qalamyn. Sóitsem apamnyng meni izdeytinin bilip, bәribir aqsaqaldyng shanyraghyna keletin sezip otyrady eken. Onysy tuysqandyghymyz tastay berik bolsyn, bir-birimizdi jii kórip, balalar biri-birin tanysyn degen danalyghy. Jaylauda qazirgidey kelip kete salu joq. Qúrmetine qúiryghy tolghan qozyny soyyp, bir júma et bitkenshe jatady. Ýlkender kósilip әngime, odan qalsa tau asu, jaylau jortu. Biz bolsaq sary dalanyng shegin kórmesekte shegin tabarday jýgire oinaymyz. Sóitip bir-birindi tanuyng ne, bir-birinsiz jýre almay qalatyn edik. Qaytip tanqalmaysyn. Dalanyng daralyghy ghoy búl degen – dep kósiledi kókem.

Shynymen-aq, dala akademiyasynyng danalyghyna keshegi kóp tanqalsa da biz paqyrlar ózimizshe synap kelemiz. Aqymetting oqyrman sózdi synaghanymen, sózi de oqyrmangha syn dep aitady. Bizding syn syn emes, atalyghymyzdan ala almay qalghan sylbyr su siyaqty maymónke dýnie ghoy.

Mende qu-myn. Kókem qanshalyqty ras aitady eken dep, birde Qasymbay aqsaqaldyng ortanshy úly, qazirde el aghasy Estay aghadan osy jóninde súradym. – Ákemde Nayman qasqa deytin ózinen basqa minbeytin sәigýligi boldy. Sony sening kókeng ghana mine alatyn. Mine alghanda aqsaqal mingizetin. Ákendi ýige kóp alyp keletin. Tipti sol kezde Talghat aghany bizding ýiding balasy dep te oilaytynbyz. Eseye oghanda kózimiz jetti. Aqsaqaldyng kózin kórgen aghamyz, qazir bizge әke siyaqty, tughanymyzday tumalap túrady – dedi. Qamqaday auzyma qúm qúiyldy. Estay aghanyng da Shaghyr deytin eshkimge mingizbeytin bәigesi bar etin. – Agha, Shaghyrynyz qayda, mingim kelip túr dep qasha jóneldim...

Súltanbeybarys Núrtóleuov 

Abai.kz