Resey media basylymdary ishinde qazaqqa qany qas «REGNUM» degen sayt bar. Kýn sayyn Oatalyq Aziya jayynda ne týrli qiytúrqy materialdardy ýzbey jariyalap túrady. Tayauda «Asharshylyq» taqyrybynyng ónin ainaldyrudyng bas iydeology Dmitriy Verhoturovtyng «Goloshekin qazaqtargha ne berdi?//Chto Goloshekin dal kazaham?» atty shatpaghyn jariyalap, el aman júrt tynyshta TMD aqparattyq kenistigin ala tayday býldirdi. 

«REGNUM-nin» sondaghy aitpaghy - qazaqtar 1920-1930 jj. kenestik Qazaqstan tarihyn búrmalaugha kóshipti. Bәlening bәrin shygharghan mәjilis deputatty Berik Ábdighaniyúly eken.

El qyrylyp, jer qúlazyp qalghan kezde jergilikti últty ana tilinde óz topyraghynda, el ensesin kóteteretin tehnikalyq kәsipke baulymay, ishki Reseyden maman-kadrlar әkeluding iygiligin maqtan etken Dmitriy Verhoturov qúrghaq sifrlardy jónsiz tizbekteydi-au.

Avtor: «Na yubiyleynoy sessiy SIK Kazahskoy ASSR v oktyabre 1930 goda Filipp Goloshekiyn obeshal skoruiy likvidasii negramotnosty v Kazahstane y byl prinyat zakon o vseobshem nachalinom obucheniiy», - dep bir kósilip alyp, 1900-1920 jyldary tatar men qazaq arab jazuy Resey týrikterin sauattandyruda zor ról atqarghanyn qaperine de almay, Qujaqtyng arqasynda qazaqtar sauattandy dep, aidy aspangha biraq shygharady.

Kenestik dәuirde búrmalanghan qazaqtardyng 2 payyz oryssha sauatty bolghanyn, «býkil últ ana tilinde eki payyz sauatty boldy», dep qayyra dәleldep shәt-shәlekeyge týsedi. Baytúrsynúly әlipbiyining Resey týrikterining eng jetilgen shәkirtterining ózi bir aida qara tanityn әlipby bolghanyn esten shygharady. Ári tatar baspagerlerining tek jana qazaq jәne qazaq shaghatayymen 1870-1920 jj. 20 millionnan asa  kitap shygharghanyn, qissa jәne dastan jazatyn әr qazaq shayyrynyng Jýsipbek Shayhyslyamúly siyaqty әdeby agentterining bolghanyn esten shygharyp alady.

Onyng esesine: «Gramotnosti v Kazahstane do revolusiy byla ponyatiyem dovolino uslovnym po prichiyne pochty polnogo otsutstviya knig y periodicheskoy pechati. Po dannym spravochnika «Kuliturnoe stroiytelistvo v SSSR», v 1913 godu v Kazahstane bylo napechatano 13 knig na russkom yazyke tirajom chetyre tysyachy ekzemplyarov y dve knigy na kazahskom yazyke, tirajom odna tysyacha ekzemplyarov. V 1913 godu bylo okolo 4,2 mln kazahov, uroveni ih gramotnosty osenivalsya v 2%, to esti iymelosi 84 tysyachy kazahov, umevshih chitati. Dorevolusionnoe knigoizdanie na kazahskom yazyke sovershenno ne moglo udovletvoriti potrebnosty daje etogo nichtojnogo gramotnogo menishinstva.

Tovarish Goloshekin doljen po pravu pochitatisya naravne s Abaem, potomu chto eto byl istinnyy kazahskiy pervopechatniyk, vpervye davshiy kazaham po-nastoyashemu massovuy liyteraturu. Uje v 1928 godu bylo vypusheno 312 knig po-russky tirajom 1532 tysyachy ekzemplyarov y 311 knig po-kazahsky tirajom 1531 tysyacha ekzemplyarov. V 1933 godu — 476 knig po-russky (2741 tysyacha ekz.) y 467 knig po-kazahsky (2720 tysyach ekz.). V 1938 godu sootnoshenie vypuska izmenilosi: 467 knig po-russky (7580 tysyach ekz.) y 276 knig po-kazahski, no zato tirajom 6177 tysyach ekzemplyarov, ily srednim tirajom 22,3 tysyachy ekzemplyarov na knigu», - dep jalghan kenestik ótirikti bizge maylap ótkizbek bolady.

Sondaghy aitpaghy Qujaq bolmasa, qazaq baspasózi damymay qalady eken. Tek bir ókinishtisi - ony orynan alyp tastaghany bolghan eken.

«Kstati, y v gazetnom dele Goloshekin prodvinulsya daleko vpered. V 1928 godu pechatalosi 10 kazahskih gazet tirajom 31 tysyacha ekzemplyarov (russkih gazet bylo 30, tiraj — 173 tysyachy ekzemplyarov). V 1933 godu, kogda Goloshekina snyaly s posta pervogo sekretarya Kazkraykoma, vyhodilo 60 kazahskih gazet tirajom 92 tysyachy ekzemplyarov», - deydi.

Kenestik ómirge beyimdelmegen qazaqtardyng 70 payyzyn typ-tipyl qúrtyp, óte sauatty etip, kitap oqugha ýiretkendik Goloshekin men qazaq bolishevikterining dausyz jetistigi bolyp tabylady-mys.

Sózding túzdyghy: Resey biyligining meyli qazaq, meyli orys tildi qazaq bolsyn últymyzdyng jandy jerine pyshaq súghyp, alash ýshin Gitler men Stalinnen ótken zәlim Goloshekindi dәripteuge ashyq kóshuining astarynda Qazaqstandaghy últtyq azshylyqty tituldy miyletke qarsy qoiy sayasaty búghyp jatyr. Búghan el biyligi men deputattarymyz qalay jauap qaytarar eken!?

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz