Shyny kerek, qazaq últynyng ótken ghasyrdaghy basynan keshirgen súmdyq qayghy-qasireti turaly ózge últ ókilining auzynan estigening qiyn eken. Senerindi de, senbesindi de bilmeysin. Seneyin desen, sol kezde pyshaqtyng qyrynday bolyp shyqqan, aptasyna bir ret qana oqytylatyn «Qazaq KSRO tarihynda» bәri «keremet», bәri «tamasha». Qazaq últy tek sosializmning arqasynda ghana mýldem qúryp ketuden aman qalypty-mys. Senbeyin desen, shyndyqtyng týsi - suyq, dәmi - kermek. Sonymen...

...1979 jyly 17 nauryzdan 11 sәuirge deyin, Qyrghyzstannyng Cholpon-Ata qalasyndaghy «Kógildir Ystyqkól» atty sanatoriyinde әri emdelip, әri demalghanym bar. Sol kezding ózinde Býkilodaqtyq mәnge ie sanatoriyding kelbetin suretteuge til jetpeydi. Tabighatynyng ózi túrghan bir júmaq. Suy móp-móldir kól, múnartqan tau shyndary, synsyghan orman...
Sanatoriyanyng 500 oryndyq ashanasy boldy. Bir ýstelde tórt adam tamaqtanamyz. Qyrghyzdyng qarty, onyng kempiri, men jәne Tәshkennen kelgen orys mayor. Qauqyldasatyn kóbine ýsheumiz. Mayor jyldam tamaghyn ishedi de, tayyp túrady. Shaldyng esimi - Kamchybek, kempiri - Altynay bolsa kerek. Olar qyrghyz tilinde sóileydi, men qazaqsha ýn qatamyn. Áyteuir, bir-birimizdi erkin týsinemiz. Esimde qalghany: «chon», «ele» jәne basqa sózderi...

Shyny kerek, qazaq últynyng ótken ghasyrdaghy basynan keshirgen súmdyq qayghy-qasireti turaly ózge últ ókilining auzynan estigening qiyn eken. Senerindi de, senbesindi de bilmeysin. Seneyin desen, sol kezde pyshaqtyng qyrynday bolyp shyqqan, aptasyna bir ret qana oqytylatyn «Qazaq KSRO tarihynda» bәri «keremet», bәri «tamasha». Qazaq últy tek sosializmning arqasynda ghana mýldem qúryp ketuden aman qalypty-mys. Senbeyin desen, shyndyqtyng týsi - suyq, dәmi - kermek. Sonymen...

...1979 jyly 17 nauryzdan 11 sәuirge deyin, Qyrghyzstannyng Cholpon-Ata qalasyndaghy «Kógildir Ystyqkól» atty sanatoriyinde әri emdelip, әri demalghanym bar. Sol kezding ózinde Býkilodaqtyq mәnge ie sanatoriyding kelbetin suretteuge til jetpeydi. Tabighatynyng ózi túrghan bir júmaq. Suy móp-móldir kól, múnartqan tau shyndary, synsyghan orman...
Sanatoriyanyng 500 oryndyq ashanasy boldy. Bir ýstelde tórt adam tamaqtanamyz. Qyrghyzdyng qarty, onyng kempiri, men jәne Tәshkennen kelgen orys mayor. Qauqyldasatyn kóbine ýsheumiz. Mayor jyldam tamaghyn ishedi de, tayyp túrady. Shaldyng esimi - Kamchybek, kempiri - Altynay bolsa kerek. Olar qyrghyz tilinde sóileydi, men qazaqsha ýn qatamyn. Áyteuir, bir-birimizdi erkin týsinemiz. Esimde qalghany: «chon», «ele» jәne basqa sózderi...
Qazir qaydam, sol jyldary qyrghyzdyng qazaqqa yqylasy erekshe. Tipti qyrghyzdyng jerinde qazaq kóp túrady eken. Ejelden auyly-aralas, qoyy-qoralas, bauyrlas últtar ýshin búl tansyq ta bolmas. Tek...
Arada eki-ýsh kýn ótti. Kólding jaghasynda bir top qazaq jigitteri qayyqqa kezekke túrghan edik (sol jyldary qayyqty esip, kól jaghalauynda jarty saghat seruendeu 50 tiyn túrady). Jaghada oryndyqta sayaq otyrghan ol meni kórip, qasyna shaqyrdy. Janyna jetip bardym.
- Uaqytyng bar ma? Ángime tyn­daysyng ba? - dedi.
- Bar. Qúlaghym sizde.
- Onda, qúlaq sal. Tek menen estigenindi ekining birine aita kórme. Úmytpasam, 1930-1931 jyl boluy kerek. Búdan búryn qazaq qyrynda týrli kóterilis bolyp, boorlarymyzdyng basyna kýn tughanyn emis-emis estigenbiz. Kóktem shygha, taudyng arghy jaghyndaghy qazaq auyldaryn jappay ashtyq jaylap, adamnyng qynaday qyrylyp jatqany turaly suyq habar jetti. Bizde senderdegidey jýgensizdik bola qoyghan joq. Halyq qit etse, tau asyp, Qytaygha qashatyn. Sonymen bir kýni auyl aqsaqaldary er-azamattar men jigit-bozbalalardy jinap: «Qazaqpen bayaghydan tuma elmiz. Olar qyrylyp jatqanda, qimylsyz qalghanymyz jón bolmas. Jasyryn baryp, tiri qalghandaryn osynda jetkizeyik» dedi. Aytyldy-boldy. Týn qaranghylyghyn paydalanyp, jaqyn jerdegi eki qazaq aiylyna jettik. Ondaghy kórgenimdi sen súrama, men aitpaymyn. Bayghústar ornynan da túra almaydy. Sodan o dýniyelik bolghandaryn jedel jerlep, tiri qalghandaryn arqalap, atqa, esekke salyp, tau asyrdyq. Keybireuleri jete almay, jolda jan tәsilim etti. Eki auyldan otyz-qyryq er-azamaty, qatyn-qalashy, jigit-qyzy, bala-shaghasy bar qazaqtardy әkeldik. Kelgennen keyin de ashtyq ótip ketken balalardyng kóbi jan tapsyrdy. Ash adamgha birden toyyp, tamaq ishuge bolmaydy eken. Talaylar qazandaghy et piser-pispesten asqa jabysyp, kýiip qala jazdady. Úrlap iship, tamaq ózegine týsip ketkenderding talayyn kórdim... - dedi de, qariya kemsendep baryp, kózine jas aldy...Sodan keyin әngimemiz jalghasqan joq. Qyrghyz qariya men keyuana sanauly kýnderden son, emdelu merzimi bitken son, ýilerine attandy...
Ras, 1964 jyly sol kezdegi Kenes Odaghynyng tasyr minez basshysy N.Hrushevti taghynan alyp tastaghanda, ýlken naghashymyz, soghys ardageri Ápen Tekebaevtyng ókingeni esimde. Qaryndasy, jas ústaz:
- Dúrys bolghan. Stalindi qoymay jamandap edi. Ózine keregi sol! - degende, naghashymyz: - Stalin qúrysyn! 1928-1932 jyldary qansha qazaqty ashtan óltirdi. Hrushev әiteuir eshkimdi atyp, qyryp-joyghan joq, - dep ashulanghan. Ári qaray әngime óz-ózinen tyna qaldy. Onda toghyz jastaghy balamyz, «ashtyq» degen úghymnyng ózin týsinbek týgili, sózding maghynasyna da parqymyz jete qoymaytyn. Biz eseygenshe, naghashymyz da ómirden ozdy. Mine, sol әngime men qyrghyz shalynyng bayandauyn salystyra otyryp, sonau jyldary últymyzdyng tarihynda esten ketpes bir soyqannyng bolyp ótkenin ishimiz sezdi. Al onyng qayghyly aqiqatyna arada on jyl ótken song baryp, kózimiz jetti...
Nege ekeni belgisiz, qazirgi qazaq­tyng birazynyn, әsirese ózge mektepte oqyghandardyng tarihy jady tym qysqa. Últymyzdyng aituly kýnderine kelgende nemese qúny sú­rausyz ketken bozdaqtardy eske týsiru, azalaugha qatysty enjarlyghy men sýlesoqtyghy basym. Ánsheyinde sonau Estoniyadaghy soghys kezinen qalghan eskertkishterding ornyn auystyryp jatqanda, keybir halyq qalaulylary óre túra kelip, ózderining «alandaushylyghyn» bildiredi. Egemendi elding ishki isine aralasady. Nege?..

Serik YQSANGhALIY
Oral qalasy

«Týrkistan» gazeti