Pavlodar qalasynyng jәne oblysynyng ataularyn ózgertu turaly «Ayqyn» gazetinde keyingi kýnderi jariyalanyp jatqan pikirler eldi eleng etkizdi. 1998 jyldan osy mәselege ýn qosyp, baspasózde maqalalar jariyalap, әr kezderi oblystyng әkimderi Gh. Jaqiyanovqa, Q. Núrpeyisovke jәne E. Aryngha arnayy hat jazyp jýrgen meni bey-jay qaldyrmady. Taghy da óz pikirimdi kóp talqysyna úsynyp otyrmyn.

Elimiz tәuelsizdik alghaly beri sóz kóp, is joq búl mәselening sheshilmey kele jatuynyng eki ýlken sebebi barshamyzgha belgili. Biri - ónirdegi demografiyalyq ahual, yaghny últymyzdyng sanynyng azdyghy, kópting tizege saluy, ekinshisi - qazaqtyng ózining búl mәselede birauyzdy bolmauy. Úsynys kóp, birining aitqanyna biri kónbeydi.
Pavlodardyng atauyn ózgertuge baylanysty Abylaykent (Abylayhan), Bayantau, Búqar jyrau, Ertis (Ertiskent), Kereku, Qimaq (Qimaqiya, Qimaqkent), Qypshaqkent, Saryarqa, Syrly qala degen siyaqty biraz úsynys týskeni, osy úsynystardy berushi qazaqtardyng ózderi bir toqtamgha kelmey jýrgeni ayaqqa túsau bolyp otyrghanda, endi Qonaev, Núrkent, Núrarqa degen úsynystar qosyldy.

Pavlodar qalasynyng jәne oblysynyng ataularyn ózgertu turaly «Ayqyn» gazetinde keyingi kýnderi jariyalanyp jatqan pikirler eldi eleng etkizdi. 1998 jyldan osy mәselege ýn qosyp, baspasózde maqalalar jariyalap, әr kezderi oblystyng әkimderi Gh. Jaqiyanovqa, Q. Núrpeyisovke jәne E. Aryngha arnayy hat jazyp jýrgen meni bey-jay qaldyrmady. Taghy da óz pikirimdi kóp talqysyna úsynyp otyrmyn.

Elimiz tәuelsizdik alghaly beri sóz kóp, is joq búl mәselening sheshilmey kele jatuynyng eki ýlken sebebi barshamyzgha belgili. Biri - ónirdegi demografiyalyq ahual, yaghny últymyzdyng sanynyng azdyghy, kópting tizege saluy, ekinshisi - qazaqtyng ózining búl mәselede birauyzdy bolmauy. Úsynys kóp, birining aitqanyna biri kónbeydi.
Pavlodardyng atauyn ózgertuge baylanysty Abylaykent (Abylayhan), Bayantau, Búqar jyrau, Ertis (Ertiskent), Kereku, Qimaq (Qimaqiya, Qimaqkent), Qypshaqkent, Saryarqa, Syrly qala degen siyaqty biraz úsynys týskeni, osy úsynystardy berushi qazaqtardyng ózderi bir toqtamgha kelmey jýrgeni ayaqqa túsau bolyp otyrghanda, endi Qonaev, Núrkent, Núrarqa degen úsynystar qosyldy.
Endi osylardyng qaysysyna toqtalamyz degenge kelsek, qay úsynystyng da eng aldymen tarihy ghylymy negizi boluy kerektigi eskerile bermeytindigi qayran qaldyrady. Osy rette «Ayqynda» biylghy 22 mamyrda jariyalanghan úsynystardyng ishinde «Núr Otan» partiyasynyng hatshysy, sayasattanushy Erlan Qarin myrzanyng «Núrkent» pen «Núrarqanyn» astaryn da týsinip otyrmyn. Degenmen mәseleni talday qarasaq, onomastikalyq sayasattaghy maqsat - bir ataudy ekinshisimen mehanikalyq týrde auystyryp, әiteuir qazaqy ataudy beru emes, belgili bir tarihy zertteulerding nәtiyjesinde aimaqtardyng tól ataularyn qalpyna keltirui tiyis degen pikiri óte oryndy. Oblys әkimi Q.Núrpeyisovke osy mәselemen 2004 jylghy 26 shildede jazghan hatym 2004 jylghy 12 tamyzda oblystyq onomastika komissiyasynda talqylanyp, Bayantau, Kereku, Qimaq, t.b. úsynystardy saralay kele, komissiya mýsheleri birauyzdan «Qimaq» atauyna toqtalyp otyr dep habarlady sol kezde «Saryarqa samaly» gazeti «Qalanyng atyn ózgertetin uaqyt jetti» degen taqyryppen komissiyanyng osy otyrysynan bergen esep maqalasynda. Sonymen qatar gazet oblystyq onomastika komissiyasy búl mәselege sol 2004 jylghy qazan aiynda qayta oralyp, taghy da pysyqtay týsuge úigharghanyn jazghan. Mәseleni týpkilikti sheshudi sol qazan aiyna qaldyrugha Pavlodar oblysynyng aumaghynda tarihy ghylymy derekter izdep, bayypty zertteu júmystaryn jýrgizip jatqan Pavlodar memlekettik uniyversiytetining ghalymdary óz júmystarynyng qorytyndysyn qazan aiyna qaray beretindigi sebep bolypty. Gazet oblystyq onomastika komissiyasynyng otyrysynda Pavlodar memlekettik uniyversiytetining professory, arheolog tarihshy J.Artyqbaevtyng «Qazirgi uaqytta Pavlodar oblysynyng tónireginde zertteu júmystaryn jýrgizip jatyrmyz, búl mәsele tolyq pisip jetilgen joq. Ziyaly qauym ókilderi bir toqtamgha kelui kerek, qalanyng atyn «Qimaq» nemese «Qimaqiya» dep ózgertu qajet. Búghan uaqyt jәne naqty dәlelder qajet. Qazir zertteuler jalghasyp jatyr, toqeter jauabyn qazan aiynda beremiz» degen sózin keltirgen. Biraq jaghday әli sol qalpynda túrghanyna qaraghanda, mәsele tarihy ghylymy dәlelding jetkiliksizdiginde nemese úsynystardyng kóptiginde emes, demografiyalyq ahualgha baylanysty sayasatshyldyqtyng saldary.
«Kereku» atauyn qoldaytyndar «kereku» sózi kóne týrik jazbalarynda «ýi, meken» maghynasyn beretindigin uәj etedi. Solay bolghanymen, onyng naqty qala atauyna qanday qatysy bar. «Kereku» Koryakov atauynyng qazaq tilining ynghayyna qaray beyimdelip ketken týri ekendigi (jazushy Q.Isabaev) talay aityp jýr emes pe. Tipti bayaghyda osy jerde «kereku» degen kóne halyq ómir sýripti, qazir olar tundrany jaylaydy (jazushy A.Jaqsybaev), tipti Afrikada patshalyq qúrghan bir dinastiya «kereku» (senator, akademik filosof Gh.Esim) eken degen de qisyn aityldy. Osynyng bәri qúlaq ýirenip qalghan «Kereku» atauyn qalay da negizdeu ýshin oilap tabylghan jasandy uәj siyaqty kórinbey me? Kerekudi «kukareku» dep kelemejdeytin de pikirdi qalay eskermey túra alamyz. Aqmolany Astanagha ózgertuding bir sebebi qala atauyn osynday san-saqqa jýgirtuge jol bermeu bolghanyn Elbasy «Euraziya jýreginde» degen kitabynda atap kórsetkeni bar. Al «Qimaq» atauy Qazaqstan tarihynyng akademiyalyq basylymynda kóne kartada túr. Al akademiyalyq basylym degenning mәn-manyzyn oqymysty qauym jaqsy biledi. Osy orayda oblystyq әkimshilik týrli sala mamandaryn, qogham qayratkerlerin jinap arnayy ghylymy talqylau úiymdastyryp, týsken úsynystardy taldap, bir naqty sheshimge kelgeni jón bolmas pa?
Endi Qimaq atauynyng tarihy ghylymy negizdiligine dәlel keltireyin.
El Tәuelsizdiginen bes jyl búryn 1987 jyly shyqqan «Qazaq SSR. Qysqasha ensiklopediya» 2 -tomnyng Pavlodar qalasy turaly mәlimet beretin 443-betin qarasaq, «Pavlodar, Kereku - qala (1861 jyldan), oblys ortalyghy (1938 jyldan). Qazaqstannyng soltýstik shyghysynda. Ertis ózenining ong jaghyn ala ornalasqan. Ipgeci 1720 jyly Koryakovskiy qamaly degen atpen qalandy. 1838-1861 jyldar arasynda Koryakov stanisasy atandy» degennen basqa mardymdy tarihy derek tappaymyz. Búl kitap totalitarlyq kenes zamanynda shyqqandyqtan basqa derekting bolmaytyny týsinikti de. Al Koryakov stanisasy Romanovtar әuletining Resey imperiyasy patshasynyng taghyna otyrghanyna 250 jyl toluy qarsanynda ekinshi Aleksandr patshanyng qazaq dalasyna qydyryp qaytqan nemere inisi úly knyazi Pavel Nikolaevich Romanovtyng qúrmetine 1861 jyly Pavlodar (Pavel syiy) qalasy atanghany tarihtan mәlim. Búl oqighany jazushy Zeytin Aqyshev 1978 jyly shyqqan «Jayau Músa» romanynyng 370-384-betterinde «Qúrghaq qasyq» degen tarauda kórkem bayandap bergen. Búrynghy Qyzyljar da sol joly osy patsha әuletining qúrmetine Petropavl (Petr-Pavel) atanyp shygha keldi. Patshalyq ta, kenestik te otarlau sayasaty jergilikti halyqtyng ýrim-bútaghynyng tarihy jadynan bayyrghy toponimderdi óshipy arqyly ruhany mәngýrttik, qúldyq ahual qalyptastyra alatyndaryn jaqsy bilgen. Sondyqtan da halyq sanasynan eldik ruhty óshirudi eng aldymen jer-su ataularyn ózgertuden bastaghan.
Petropavldyng Qyzyljar ekeni dausyz. Al Pavlodardyng búrynghy aty Koryakovtyng qazaqshalanghan Kerekuden basqa atauy bar ma? Bar. Ony óz halqymyzdyng tól tarihynan tabamyz. Osy rette Elbasy N.Nazarbaevtyng júrtymyzdyng ziyaly qauymy aldynda sóilegen sózinde aitqan myna bir oilary jolbasshy bola alady. Preziydent bylay degen edi: «Qazaqstan jerindegi ejelgi memleketter, olardyng bolashaq qazaq últymen sabaqtastyghy degen mәseleler әli tereng zerttelmey keledi. Saqtardyn, Ghúndardyn, Ýisinderdin, Qanlylardyng memlekettepi, Batys Týrik, Týrgesh, Qarlúq, Qimaq, Oghyz qaghanattary, Deshti Qypshaq, Altyn Orda, Joshy úlysy, Qazaq handyghy... Osylardyng әrqaysysyna arnauly monografiyalar jazylsa da artyghy joq... Múny aityp otyrghanym - qazaq dalasynyn, Qazaqstan jerining kóne tarihyn saudagha salyp, biz osy ólkening eng bayyrghy túrghyndary ekenimizge kýmәn keltipgici keletinder tabylady. Qazaqstan tarihshylary, arheologtary bizding aumaqtyq túghyr-tiyanaqtarymyzdy naqty dәleldermen, qolmen qoyghanday etip bere alatynyna eshqanday kýmәn joq.
Aqaydar YSYMÚLY,
jurnalist-zanger,
Qazaqstannyng mәdeniyet qayratkeri.
ASTANA
«Ayqyn» gazeti