پاۆلودار قالاسىنىڭ جانە وبلىسىنىڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋ تۋرالى «ايقىن» گازەتىندە كەيىنگى كۇندەرى جاريالانىپ جاتقان پىكىرلەر ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. 1998 جىلدان وسى ماسەلەگە ءۇن قوسىپ، باسپاسوزدە ماقالالار جاريالاپ، ءار كەزدەرى وبلىستىڭ اكىمدەرى ع. جاقيانوۆقا، ق. نۇرپەيىسوۆكە جانە ە. ارىنعا ارنايى حات جازىپ جۇرگەن مەنى بەي-جاي قالدىرمادى. تاعى دا ءوز پىكىرىمدى كوپ تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءسوز كوپ، ءىس جوق بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلمەي كەلە جاتۋىنىڭ ەكى ۇلكەن سەبەبى بارشامىزعا بەلگىلى. ءبىرى - وڭىردەگى دەموگرافيالىق احۋال، ياعني ۇلتىمىزدىڭ سانىنىڭ ازدىعى، كوپتىڭ تىزەگە سالۋى، ەكىنشىسى - قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بۇل ماسەلەدە ءبىراۋىزدى بولماۋى. ۇسىنىس كوپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىنا ءبىرى كونبەيدى.
پاۆلوداردىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە بايلانىستى ابىلايكەنت (ابىلايحان), بايانتاۋ، بۇقار جىراۋ، ەرتىس (ەرتىسكەنت), كەرەكۋ، قيماق (قيماقيا، قيماقكەنت), قىپشاقكەنت، سارىارقا، سىرلى قالا دەگەن سياقتى ءبىراز ۇسىنىس تۇسكەنى، وسى ۇسىنىستاردى بەرۋشى قازاقتاردىڭ وزدەرى ءبىر توقتامعا كەلمەي جۇرگەنى اياققا تۇساۋ بولىپ وتىرعاندا، ەندى قوناەۆ، نۇركەنت، نۇرارقا دەگەن ۇسىنىستار قوسىلدى.

پاۆلودار قالاسىنىڭ جانە وبلىسىنىڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋ تۋرالى «ايقىن» گازەتىندە كەيىنگى كۇندەرى جاريالانىپ جاتقان پىكىرلەر ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. 1998 جىلدان وسى ماسەلەگە ءۇن قوسىپ، باسپاسوزدە ماقالالار جاريالاپ، ءار كەزدەرى وبلىستىڭ اكىمدەرى ع. جاقيانوۆقا، ق. نۇرپەيىسوۆكە جانە ە. ارىنعا ارنايى حات جازىپ جۇرگەن مەنى بەي-جاي قالدىرمادى. تاعى دا ءوز پىكىرىمدى كوپ تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءسوز كوپ، ءىس جوق بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلمەي كەلە جاتۋىنىڭ ەكى ۇلكەن سەبەبى بارشامىزعا بەلگىلى. ءبىرى - وڭىردەگى دەموگرافيالىق احۋال، ياعني ۇلتىمىزدىڭ سانىنىڭ ازدىعى، كوپتىڭ تىزەگە سالۋى، ەكىنشىسى - قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بۇل ماسەلەدە ءبىراۋىزدى بولماۋى. ۇسىنىس كوپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىنا ءبىرى كونبەيدى.
پاۆلوداردىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە بايلانىستى ابىلايكەنت (ابىلايحان), بايانتاۋ، بۇقار جىراۋ، ەرتىس (ەرتىسكەنت), كەرەكۋ، قيماق (قيماقيا، قيماقكەنت), قىپشاقكەنت، سارىارقا، سىرلى قالا دەگەن سياقتى ءبىراز ۇسىنىس تۇسكەنى، وسى ۇسىنىستاردى بەرۋشى قازاقتاردىڭ وزدەرى ءبىر توقتامعا كەلمەي جۇرگەنى اياققا تۇساۋ بولىپ وتىرعاندا، ەندى قوناەۆ، نۇركەنت، نۇرارقا دەگەن ۇسىنىستار قوسىلدى.
ەندى وسىلاردىڭ قايسىسىنا توقتالامىز دەگەنگە كەلسەك، قاي ۇسىنىستىڭ دا ەڭ الدىمەن تاريحي عىلىمي نەگىزى بولۋى كەرەكتىگى ەسكەرىلە بەرمەيتىندىگى قايران قالدىرادى. وسى رەتتە «ايقىندا» بيىلعى 22 مامىردا جاريالانعان ۇسىنىستاردىڭ ىشىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى، ساياساتتانۋشى ەرلان قارين مىرزانىڭ «نۇركەنت» پەن «نۇرارقانىڭ» استارىن دا ءتۇسىنىپ وتىرمىن. دەگەنمەن ماسەلەنى تالداي قاراساق، ونوماستيكالىق ساياساتتاعى ماقسات - ءبىر اتاۋدى ەكىنشىسىمەن مەحانيكالىق تۇردە اۋىستىرىپ، ايتەۋىر قازاقى اتاۋدى بەرۋ ەمەس، بەلگىلى ءبىر تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ايماقتاردىڭ ءتول اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋى ءتيىس دەگەن پىكىرى وتە ورىندى. وبلىس اكىمى ق.نۇرپەيىسوۆكە وسى ماسەلەمەن 2004 جىلعى 26 شىلدەدە جازعان حاتىم 2004 جىلعى 12 تامىزدا وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسىندا تالقىلانىپ، بايانتاۋ، كەرەكۋ، قيماق، ت.ب. ۇسىنىستاردى سارالاي كەلە، كوميسسيا مۇشەلەرى ءبىراۋىزدان «قيماق» اتاۋىنا توقتالىپ وتىر دەپ حابارلادى سول كەزدە «سارىارقا سامالى» گازەتى «قالانىڭ اتىن وزگەرتەتىن ۋاقىت جەتتى» دەگەن تاقىرىپپەن كوميسسيانىڭ وسى وتىرىسىنان بەرگەن ەسەپ ماقالاسىندا. سونىمەن قاتار گازەت وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسى بۇل ماسەلەگە سول 2004 جىلعى قازان ايىندا قايتا ورالىپ، تاعى دا پىسىقتاي تۇسۋگە ۇيعارعانىن جازعان. ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋدى سول قازان ايىنا قالدىرۋعا پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعىندا تاريحي عىلىمي دەرەكتەر ىزدەپ، بايىپتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى ءوز جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسىن قازان ايىنا قاراي بەرەتىندىگى سەبەپ بولىپتى. گازەت وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىندا پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ارحەولوگ تاريحشى ج.ارتىقباەۆتىڭ «قازىرگى ۋاقىتتا پاۆلودار وبلىسىنىڭ توڭىرەگىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز، بۇل ماسەلە تولىق ءپىسىپ جەتىلگەن جوق. زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءبىر توقتامعا كەلۋى كەرەك، قالانىڭ اتىن «قيماق» نەمەسە «قيماقيا» دەپ وزگەرتۋ قاجەت. بۇعان ۋاقىت جانە ناقتى دالەلدەر قاجەت. قازىر زەرتتەۋلەر جالعاسىپ جاتىر، توقەتەر جاۋابىن قازان ايىندا بەرەمىز» دەگەن ءسوزىن كەلتىرگەن. بىراق جاعداي ءالى سول قالپىندا تۇرعانىنا قاراعاندا، ماسەلە تاريحي عىلىمي دالەلدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىندە نەمەسە ۇسىنىستاردىڭ كوپتىگىندە ەمەس، دەموگرافيالىق احۋالعا بايلانىستى ساياساتشىلدىقتىڭ سالدارى.
«كەرەكۋ» اتاۋىن قولدايتىندار «كەرەكۋ» ءسوزى كونە تۇرىك جازبالارىندا «ءۇي، مەكەن» ماعىناسىن بەرەتىندىگىن ءۋاج ەتەدى. سولاي بولعانىمەن، ونىڭ ناقتى قالا اتاۋىنا قانداي قاتىسى بار. «كەرەكۋ» كورياكوۆ اتاۋىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلىپ كەتكەن ءتۇرى ەكەندىگى (جازۋشى ق.يساباەۆ) تالاي ايتىپ ءجۇر ەمەس پە. ءتىپتى باياعىدا وسى جەردە «كەرەكۋ» دەگەن كونە حالىق ءومىر ءسۇرىپتى، قازىر ولار تۋندرانى جايلايدى (جازۋشى ا.جاقسىباەۆ), ءتىپتى افريكادا پاتشالىق قۇرعان ءبىر ديناستيا «كەرەكۋ» (سەناتور، اكادەميك فيلوسوف ع.ەسىم) ەكەن دەگەن دە قيسىن ايتىلدى. وسىنىڭ ءبارى قۇلاق ۇيرەنىپ قالعان «كەرەكۋ» اتاۋىن قالاي دا نەگىزدەۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان جاساندى ءۋاج سياقتى كورىنبەي مە؟ كەرەكۋدى «كۋكارەكۋ» دەپ كەلەمەجدەيتىن دە پىكىردى قالاي ەسكەرمەي تۇرا الامىز. اقمولانى استاناعا وزگەرتۋدىڭ ءبىر سەبەبى قالا اتاۋىن وسىنداي سان-ساققا جۇگىرتۋگە جول بەرمەۋ بولعانىن ەلباسى «ەۋرازيا جۇرەگىندە» دەگەن كىتابىندا اتاپ كورسەتكەنى بار. ال «قيماق» اتاۋى قازاقستان تاريحىنىڭ اكادەميالىق باسىلىمىندا كونە كارتادا تۇر. ال اكادەميالىق باسىلىم دەگەننىڭ ءمان-ماڭىزىن وقىمىستى قاۋىم جاقسى بىلەدى. وسى ورايدا وبلىستىق اكىمشىلىك ءتۇرلى سالا ماماندارىن، قوعام قايراتكەرلەرىن جيناپ ارنايى عىلىمي تالقىلاۋ ۇيىمداستىرىپ، تۇسكەن ۇسىنىستاردى تالداپ، ءبىر ناقتى شەشىمگە كەلگەنى ءجون بولماس پا؟
ەندى قيماق اتاۋىنىڭ تاريحي عىلىمي نەگىزدىلىگىنە دالەل كەلتىرەيىن.
ەل تاۋەلسىزدىگىنەن بەس جىل بۇرىن 1987 جىلى شىققان «قازاق سسر. قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا» 2 -تومنىڭ پاۆلودار قالاسى تۋرالى مالىمەت بەرەتىن 443-بەتىن قاراساق، «پاۆلودار، كەرەكۋ - قالا (1861 جىلدان), وبلىس ورتالىعى (1938 جىلدان). قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا. ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعىن الا ورنالاسقان. ىpگecى 1720 جىلى كورياكوۆسكي قامالى دەگەن اتپەن قالاندى. 1838-1861 جىلدار اراسىندا كورياكوۆ ستانيتساسى اتاندى» دەگەننەن باسقا ماردىمدى تاريحي دەرەك تاپپايمىز. بۇل كىتاپ توتاليتارلىق كەڭەس زامانىندا شىققاندىقتان باسقا دەرەكتىڭ بولمايتىنى تۇسىنىكتى دە. ال كورياكوۆ ستانيتساسى رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ رەسەي يمپەرياسى پاتشاسىنىڭ تاعىنا وتىرعانىنا 250 جىل تولۋى قارساڭىندا ەكىنشى الەكساندر پاتشانىڭ قازاق دالاسىنا قىدىرىپ قايتقان نەمەرە ءىنىسى ۇلى كنياز پاۆەل نيكولاەۆيچ رومانوۆتىڭ قۇرمەتىنە 1861 جىلى پاۆلودار (پاۆەل سىيى) قالاسى اتانعانى تاريحتان ءمالىم. بۇل وقيعانى جازۋشى زەيتىن اقىشەۆ 1978 جىلى شىققان «جاياۋ مۇسا» رومانىنىڭ 370-384-بەتتەرىندە «قۇرعاق قاسىق» دەگەن تاراۋدا كوركەم بايانداپ بەرگەن. بۇرىنعى قىزىلجار دا سول جولى وسى پاتشا اۋلەتىنىڭ قۇرمەتىنە پەتروپاۆل (پەتر-پاۆەل) اتانىپ شىعا كەلدى. پاتشالىق تا، كەڭەستىك تە وتارلاۋ ساياساتى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ تاريحي جادىنان بايىرعى توپونيمدەردى ءوشىpy ارقىلى رۋحاني ماڭگۇرتتىك، قۇلدىق احۋال قالىپتاستىرا الاتىندارىن جاقسى بىلگەن. سوندىقتان دا حالىق ساناسىنان ەلدىك رۋحتى ءوشىرۋدى ەڭ الدىمەن جەر-سۋ اتاۋلارىن وزگەرتۋدەن باستاعان.
پەتروپاۆلدىڭ قىزىلجار ەكەنى داۋسىز. ال پاۆلوداردىڭ بۇرىنعى اتى كورياكوۆتىڭ قازاقشالانعان كەرەكۋدەن باسقا اتاۋى بار ما؟ بار. ونى ءوز حالقىمىزدىڭ ءتول تاريحىنان تابامىز. وسى رەتتە ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ جۇرتىمىزدىڭ زيالى قاۋىمى الدىندا سويلەگەن سوزىندە ايتقان مىنا ءبىر ويلارى جولباسشى بولا الادى. پرەزيدەنت بىلاي دەگەن ەدى: «قازاقستان جەرىندەگى ەجەلگى مەملەكەتتەر، ولاردىڭ بولاشاق قازاق ۇلتىمەن ساباقتاستىعى دەگەن ماسەلەلەر ءالى تەرەڭ زەرتتەلمەي كەلەدى. ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ، قاڭلىلاردىڭ مeملeكeتتepى، باتىس تۇرىك، تۇرگەش، قارلۇق، قيماق، وعىز قاعاناتتارى، دەشتى قىپشاق، التىن وردا، جوشى ۇلىسى، قازاق حاندىعى... وسىلاردىڭ ارقايسىسىنا ارناۋلى مونوگرافيالار جازىلسا دا ارتىعى جوق... مۇنى ايتىپ وتىرعانىم - قازاق دالاسىنىڭ، قازاقستان جەرىنىڭ كونە تاريحىن ساۋداعا سالىپ، ءبىز وسى ولكەنىڭ ەڭ بايىرعى تۇرعىندارى ەكەنىمىزگە كۇمان كەلتىpگىcى كەلەتىندەر تابىلادى. قازاقستان تاريحشىلارى، ارحەولوگتارى ءبىزدىڭ اۋماقتىق تۇعىر-تياناقتارىمىزدى ناقتى دالەلدەرمەن، قولمەن قويعانداي ەتىپ بەرە الاتىنىنا ەشقانداي كۇمان جوق.
اقايدار ىسىمۇلى،
جۋرناليست-زاڭگەر،
قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى.
استانا
«ايقىن» گازەتى