- Aldymen ózinizdi tolyq tanystyryp ótseniz.

- Mening atym Qajytemirqúl. Ákemning aty Tәlip, Tәlipting әkesi Moldashtay, Moldashtaydyng әkesi Berkin.

- Jalpy ózderiniz Týrkistanda túrasyzdar ghoy?

- Týrkistannyng Otyzjyldyq degen auylynanbyz. 93-ting ayaghy – 94-ting basynda keldik.

- Áuletiniz Aughangha qanday tarihy oqigha kezinde baryp edi?

- Moldashtaydyng әkesi Berkin Syrym batyrdyng Nikolaygha qarsy kóterilisinde ketken. Shaldardyng aituy boyynsha batystaghy qazaqtyng qiyndyqqa kezdesken uaqyttarynda Berkin babamyz 500 otbasynyng kóshbasshysy bolyp Tәjikstangha taban tirep, sonda qaytys bolady. Sodan Moldashtay Aughanstangha ótedi. Odan keyingi ýsh úrpaq osy jerde. Men ózim Aughanstannyng Baghlan qalasynyng Aqbol auylynda dýniyege kelgenmin.

- Ol jaqta qansha uaqyt túrdynyzdar?

- Aytqanymday ol jaqqa әkemning әkesi barghan. Ol kisining qay jyly barghanyn bilmeymin. Ózim 36-shy jylghymyn.

- Aughanstandaghy jaghdaydy aitqanda kóbine «ol jaqtaghy qazaqtar tilinen aiyrylghan, ózbektenip ketken» degen sekildi әngimeler aitylady. Onyng sebebi nede? Biz, qazaqtar jýz súraymyz, ru súraymyz. Ol bizding qazaqqa tәn últtyq kod qoy. Osy bir rulyq dәstýr ol jaqta qanshalyqty saqtalghan?

- Onyng sebebin aitayyn. Biz Qataghan ónirine ornalasqan qazaqpyz. Ondaghy qazaqtar birinshi 1880 jyldardyng shamasynda Aughanstangha taban tiregen. Olar ózderi meshit salyp, bir auyl bolyp, ózderining ishinen aqsaqaly shyghyp, ýkimetpen baylanysyp, basqa elge aralaspay auyl bolyp otyrghan. Qataghan ónirindegi qazaqtar tilin joghaltqan joq. Bir otbasynyng әkesi ólip ketip ózbekting ya tәjikting ishinde qalyp ketpese, eshkim qazaq tilin úmytpaghan. Biraq myna Mazariy-Shariyf, Iraktargha ornalasqan qazaqtar auyl bolmay, әr jerde bir ýy bolyp kýn kórip, әsirese, myna Iraktyng qazaghy tilin joghaltyp alghan. Mening týsinigim boyynsha Qataghan ónirinde shamaly ýy qaldy, Qúndyzda 1-2, Imantaevta 1 ýy bar. Sosyn әielimning nemere tuysqany Fabrika degen jerde qalghan. Sosyn birli-jarym әkesi ólip, sheshesi qalyp ózbek bolyp, tәjik bolyp ketkender bar. Orystaq degen jaqta tәjikting ishinde ruy – Adaydyng Esenbegi, Joldas degen jigit bar edi. Sonyng balalary qalyp tәjik bolyp ketken. Onyng inisi Qiyat degen jigit bar edi, ol da Esenbek, ózbekke ýilengen edi. Ol da ólip, balalary ózbekting ishinde qalyp ketken. Odan basqa kim bolsa sol qazaq bolghysy keledi ghoy. Qazaq bolghysy kelip jýrgender kóp. Al Irak, Mazar jaqta qansha qalghanyn bilmeymin endi.

- Shamamen 200-dey qazaq degen ras bolyp túr ghoy?

- 200 ýy emes, 200 qazaq boluy mýmkin.

- Tәlip eldi aldy ghoy. Soghan qatysty tәlipterding el basqaruyna sizderding kózqarastarynyz qanday?

- Biz ony óz kózimizben kórgen joqpyz, aralasqan joqpyz. Estuimiz boyynsha dúrys emes dep oilaymyn. Biylikte otyrsa qanday biylik jýrgizetinin ózderi biledi, Alla biledi. Tәlip degen sózding maghynasy «molda» degen, «oqyp jýrgen oqushy» degendi bildiredi. Tәlipter kelmes búryn 80-81-shi jyldary biz Irangha ótip ketkenbiz. 93-te Preziydentting jarlyghy arqyly elge keldik.

- SIM ol jaqta qazaq bolyp jazylyp alushylardyng kóptigin aityp jatyr. Qújat mәselesi de jolgha qoyylmaghan siyaqty. Kóp qazaqtyng qújaty da joq siyaqty.

- Bizder bar zamanda pasportymyzgha «qauymy – qazaq» dep jazylatyn edi. Qauym – últy degen sóz. Odan keyin ne bolyp jazylyp jýrgenin bilmeymin. Biraq últ jazylmaydy deydi. Sondyqtan qalay bolghanyn bilmeymin.

- Aughandar da biz siyaqty sýnnittik baghyttaghy el ghoy. Tәlpterding biyligi Maqtaaraldan eseptegende 500 shaqyrymday jerge keldi. Biraq elding ishinde «tәlipter qyzdardy oqytpaydy eken, mektep bolmaydy eken, niqab kiygizedi eken, qyryp-joyady, sharighat zanyn ornatady eken» degen ýrey bar. Ar jaqtaghy az qazaqtyng da, bergi jaqtaghy qazaqtyng da ýreyi bir. Osy turaly aitynyzshy.

- Estuimiz boyynsha bayaghy bir jyldary tәlipter biylikke otyryp, qayta ketken jyldary sharualary dúrys bolmaghan. Qazir internetten basshylarynyng aitqanyn estip jatyrmyz. «Endi onday bolmaymyz, búrynghy ýkimette otyrghan adamdar kelsin, qalay jýrgizudi bilmey jatyrmyz» deydi. Biraq bolmaytyn kelensiz júmystardy istep jatqandary da osy kýnde bar deydi. Kelesheginde qanday ýkimet qúratynyn Alla biledi, ózderi biledi.

- Bizge Aughanstannan ózge memleketke baryp, odan beri qaray auyp kelgen, jalpy týbi Aughanstannan kóship kelgen qazaqtardyng deni ontýstik aimaqta, sodan keyin batys jaqta Manghystau ónirinde azdaghan el bar deydi.  Jalpy qansha qazaq?

- Bizde sauat bolmaghan song kóp nәrseni úmytyp qalamyz. Osy Týrkistannyng ózinde myng ýy shamaly bar. Shymkentte, Almatyda, Jetisayda bar sosyn. Men Týrkistannyng ózin aityp otyrmyn.

- Sizder Aughanstanda túrghanda ol jaqtaghy balalardyng mektepke baruy, oquy qalay edi?

- Men jana 1936 jylghymyn dedim ghoy. Men mektepti kórgen joqpyn. Mektep qalaly jerde bolmasa bizding otyrghan jerimizde, auylda shamaly bolatyn edi. Mektepti qalagha jaqyn túratyn adamdardyng balalary oqyghan shyghar. Bizder ósken song balalarymyzdyng zamanynda mektepte oqyghan balalar boldy. Osy jaqqa kelgen qazaqtardyng ishinde bilimdi, oqymysty jigitter bar. Myna Imantaev degen auylda Mamyrjәli degen jigit bar. Áli kelgen joq, ýi-jayy sonda. Ol jigit te bilimdi, balalary da oqyghan. Biraq Qataghan ónirindegi qazaqtardyng mektepte oqyghany az boldy. Mektep keyinnen salyndy.

- Qazir biz ghana emes, býkil әlem Aughanstandaghy jaghday ne bolar eken dep alandap otyr. Bizding ýkimet te әli qazir aughan biyligine kelgen topty moyyndaytynyn ya moyyndamaytynyn aitqan joq. Biraq býgin shyqqan aqparat boyynsha sol jaqtaghy eki jýzdey jannyng kóshemin degenderin kóshiremiz dep otyr. Biz de sol búryn kóship kelgenderding sol jaqta tuys-tanystary bar dep, azamattarmen súhbat qúryp, ol jaqtaghy jaghdaydy, kóship kelgennen keyingi jaghdaydy bileyik dep izdeu salghanbyz. Sodan keyin sizge shyghyp otyrmyz. Ol jaqtaghy qazaqtardyng kele almauynyng bir sebebi túrmys jaghdayy emes pe?

- Túrmysyn qiya almay jýrgender de bar. Jaghdayy bolmay, kóshuge shamasy kelmey jýrgender de bar. Men jogharyda aitqan kisiler túrmys jaghday bolmay jýrgender.

- Shamsiddiyn, qazir bizding ghana emes býkil әlemning nazary auyp otyrghan – Aughanstandaghy jaghday. Biylik auysty, tәlipterding qolyna ótti, preziydent elden ketti, Ahmad Masud qayta kóteriliske shyghyp jatyr, әngime kóp. Biraq bizdi alandatatyn eki mәsele. Ekinshisi Aughanstandaghy jaghday bizding elimizge qalay әser etedi? Al birinshisi Aughanstandaghy qazaqtardyng mәselesi. Biylik «Aughanstanda 15 qazaq otbasy bar, eki jýzdey ghana adam» dep aityp jatyr. Alayda «ol jaqta týgel bir auyl qazaq auyly nemese 45-50 mynday adam bar» degen әrtýrli aqparat ta aitylyp jatyr. Sizderding ol jaqta tuystarynyz bar ma, biletin tanystarynyz, dostarynyz bar ma?

- Meninshe, Aughanstanda tynyshtyq bolmaydy. Óitkeni Ahmad Shah Masudtyng balasy shyghady. Ol jaqta qarapayym adamdar da qolyna avtomat alyp soghysyp jýre beredi. Talibandar biylikke kelgenmen olardy qoldamaytyndar bar. Belgili ónirlerinde talibangha qarsy toptar shyghyp kýndelikti atys-shabys toqtamaytyn siyaqty. Qatelespesem, ol jaqta qazaq kóp qalmady. Óte az. Eki jýzden kóp boluy mýmkin, biraq 15-20 mynday adam joq. Ózimning tanys dostarym joq, ol jaqtaghy qazaqtar jayly әkelerimiz biledi.

- «Ol jaqtaghy qazaqtardyng tili ózbektenip ketken, qazaq tilin úmytqan» degen siyaqty әngimeler aitylyp jatyr...

- Kezinde qazaqtar barghanda auyl-auyl bolyp túrghan. Aqmeshit, Baghlan degen jerler bar. Osydan 150 jylday búryn ata-babamyz auyp baryp, bir auylgha ornalasyp, meshit, medrese salyp túrghan. Bertin kele Qazaqstangha barmaq basty, kóz qystymen ózderin qazaq dep jazdyryp kelip jatqandar bar. Óitkeni Qazaqstanda mýmkindikter kóp, tirlik bar degendey. Solar qazaqpyz dep kelgen son, «qazaqtar osynday bolyp ketipti» deui mýmkin. Bylaysha bir auylda bir qazaq qalghandar da kezdesedi. Olardyng tili shynymen de ózgerip ketken. Kópshilik birge qonystanbaghan jerde qazaqtarding tili ózgerip ketken. Jana elshilikten kelgen aqparatta «tegin, ruyn, taypasyn aitsyn» depti. Sol óte dúrys boldy dep sanaymyn.

- Ol jaqta ózbekter men tәjikter kóp. Qúdandaly bolady, alys-beris bolady, assimilyasiyagha týsedi. Qazir Qazaqstangha Aughanstannan kóship kelgen qazaqtardyng sany qansha shamamen? Olar kóbinese Qazaqstannyng qay jerlerine ornalasqan?

- Biz ózimiz 93 jyldary Irannan kóship kelgenbiz. Týrkistan oblysyndaghy Qarataugha keldik. Alghashqy kósh 93-shi jyldary bastaldy. Biz eshqanday kvota emes, әkemizding ýiin satyp, óz kýshimizben kóship keldik. Qazaqstan Tәuelsizdik aldy degennen keyin keldik. Odan keyingi kósh 98 jyldary boldy. Sodan beri qaray 2003-ke deyin sozyldy. Sosyn toqtap qaldy. Aughan, Irannan kelgen qazaqtardyng kóbi qazaqy dep ontýstik ónirge qonystandy. Birazy Manghystau oblysynda túrady. Ol jaqtan kelgen qazaqtardyng 90 payyzy kishi jýzder.

- Aughanstannan kelgen qazaqtardyng deni sauatsyz eken deydi...

- Jalpy Aughanstannyng ózi sauatsyz ghoy. Qazaqstandaghy siyaqty mindetti orta bilim degen joq. Aughanstanda meshitten, medresseden sauat alady. Qúran sauattaryn biledi. Bizding әke-sheshemizding ózi solay. Arabsha әripterdi tanidy, bylay sauatqa joq.

- Biylik auysty. Onyng Qazaqstangha qanday qaupi boluy mýmkin?

- Men Qazaqstangha asa qauip joq dep oilaymyn. Bәri Aughanstannan bosyp jatyr ghoy. Tek qazirgi uaqytta ghana abay bolu kerek siyaqty. Óitkeni Qazaqstan Orta Aziyadaghy damyghan elderding biri ghoy. Bosyp jatqandar aqshasy barlar. Aqshasy joqtar sonda ómir sýrip ýirenip qalghan. Qazaqstan adamdardy shekaradan ótkizgende qatty abaylau kerek. Diny ekstremizmge kelsek, Aughanstanda vahhabizm siyaqty belgili bir iydeologiyalar joq. Ondaydyng bәri batystan nemese Pәkistannan keledi. Aughanstan ózderi sýnnittik el. Radikaldy bolsa óz ishinde qyrqysyp jatyr. Syrtqa olardyng esh әseri joq.

- SIM «Preziydent tapsyrma bergennen keyin ghana ol jaqtaghy qazaqtardy kóshiruimiz mýmkin» degendi aitty. Biraq naqty kóshiremiz degen joq. Áleumettik jelilerde «Aughandaghy qazaqtar әli kýnge deyin ol jaqta ne istep jýr?» degendi jazyp jatyr. Osy turaly aitynyzshy.

- Aughanstanda qazaqtar qaldy. Eng birinshi mәsele – qarjy mәselesi. Sosyn sauatsyzdyq. Elshilikke kelu ýshin de qarjy kerek, odan keyin belgili bir qújattardy jinaydy, oghan sauat kerek. Mysaly, 2000 jyldary ol jaqtaghy qazaqtardy óz elimizdegi jaghdayy bar, sauatty kisiler baryp bolysyp, qújattaryn jasatyp, ýiin-jerin satysyp kóshirip әkeldi. Al endigi ol jaqta qalghandardyng jaghdayy joq, kýnderin kórip jýrgender. Ol jaqta qaluynyng birinshi sebebi әleumettik jaghday ghoy. Aqparat joq, barsa da sandalvp qalady. Oghan ary-beri jýretin qarjysy joq. Ashyghyn aitu kerek, dúrys baghdarlama joq baghyt beretin. Aughanstan ghana emes, Týrkiyadaghy, Irandaghy qazaqtar bolsyn, belgili bir dúrys baghdarlama jasalatyn bolsa qazaqtardyng barlyghy keler edi. Tek kýnkóristing qamyn ghana oilap qalyp jatyr. «Ol jaqqa barghan song qalay bolar eken, nanymyzdan aiyrylyp qalmaymyz ba, aghayyn-tuysqa masyl bolyp qalmaymyz ba» degen qorqynyshpen olar kele almay otyr. Bizding Týrkiyada túratyn tuystarymyz bar. Olar belgili kәsippen ainalysyp otyr. Qazaqstangha kelgisi keledi. Biraq taghy da sol, «kelgen song biznesimiz jýrmey qala ma, bala-shaghamyz ne bolady» dep uayymdaydy. Men biletin qazaqtar elge, aghayynnyng ishine keluge әues. Dúrys baghdarlama bolsa bәri keletin edi.

- Sizder ontýstikte túrasyzdar. Onda deni sol Aughanstannan kelgen qazaqtar qonystanghan Yntymaq Chapay degen aimaqtar bar. Qatelespesem, Dostyq degen auylda týgel Aughannan kelgen qazaqtar túrady. Olar qazir nemen ainalysady?

- Dostyq auylynda túryp jatqandar 93 jyly kelgen. Birazy Jambyl oblysyna týsken. Olar da beri qaray bir jerge – Yntymaq auylyna jinaldy. Sosyn Dostyq bir auyl bolyp túrmyz. Al 2000 jyldary kelgender Kentauda túryp jatyr. Negizgi kәsipteri biz kelgende teri alghanbyz, temir, aluminiy alyp kәsip qylghanbyz. Ayaq kiyim tigu, sauda-sattyq siyaqty jeke kәsippen ainalysamyz. Árqaysy óz dóngelegin ózderi dóngeletip jatyr. Endi-endi jastar oqyp, uniyversiytet bitirip maman atanyp jatyr.

Abai.kz