- الدىمەن ءوزىڭىزدى تولىق تانىستىرىپ وتسەڭىز.

- مەنىڭ اتىم قاجىتەمىرقۇل. اكەمنىڭ اتى ءتالىپ، ءتالىپتىڭ اكەسى مولداشتاي، مولداشتايدىڭ اكەسى بەركىن.

- جالپى وزدەرىڭىز تۇركىستاندا تۇراسىزدار عوي؟

- تۇركىستاننىڭ وتىزجىلدىق دەگەن اۋىلىنانبىز. 93-ءتىڭ اياعى – 94-ءتىڭ باسىندا كەلدىك.

- اۋلەتىڭىز اۋعانعا قانداي تاريحي وقيعا كەزىندە بارىپ ەدى؟

- مولداشتايدىڭ اكەسى بەركىن سىرىم باتىردىڭ نيكولايعا قارسى كوتەرىلىسىندە كەتكەن. شالداردىڭ ايتۋى بويىنشا باتىستاعى قازاقتىڭ قيىندىققا كەزدەسكەن ۋاقىتتارىندا بەركىن بابامىز 500 وتباسىنىڭ كوشباسشىسى بولىپ تاجىكستانعا تابان تىرەپ، سوندا قايتىس بولادى. سودان مولداشتاي اۋعانستانعا وتەدى. ودان كەيىنگى ءۇش ۇرپاق وسى جەردە. مەن ءوزىم اۋعانستاننىڭ باعلان قالاسىنىڭ اقبول اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەنمىن.

- ول جاقتا قانشا ۋاقىت تۇردىڭىزدار؟

- ايتقانىمداي ول جاققا اكەمنىڭ اكەسى بارعان. ول كىسىنىڭ قاي جىلى بارعانىن بىلمەيمىن. ءوزىم 36-شى جىلعىمىن.

- اۋعانستانداعى جاعدايدى ايتقاندا كوبىنە «ول جاقتاعى قازاقتار تىلىنەن ايىرىلعان، وزبەكتەنىپ كەتكەن» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر ايتىلادى. ونىڭ سەبەبى نەدە؟ ءبىز، قازاقتار ءجۇز سۇرايمىز، رۋ سۇرايمىز. ول ءبىزدىڭ قازاققا ءتان ۇلتتىق كود قوي. وسى ءبىر رۋلىق ءداستۇر ول جاقتا قانشالىقتى ساقتالعان؟

- ونىڭ سەبەبىن ايتايىن. ءبىز قاتاعان وڭىرىنە ورنالاسقان قازاقپىز. ونداعى قازاقتار ءبىرىنشى 1880 جىلداردىڭ شاماسىندا اۋعانستانعا تابان تىرەگەن. ولار وزدەرى مەشىت سالىپ، ءبىر اۋىل بولىپ، وزدەرىنىڭ ىشىنەن اقساقالى شىعىپ، ۇكىمەتپەن بايلانىسىپ، باسقا ەلگە ارالاسپاي اۋىل بولىپ وتىرعان. قاتاعان وڭىرىندەگى قازاقتار ءتىلىن جوعالتقان جوق. ءبىر وتباسىنىڭ اكەسى ءولىپ كەتىپ وزبەكتىڭ يا تاجىكتىڭ ىشىندە قالىپ كەتپەسە، ەشكىم قازاق ءتىلىن ۇمىتپاعان. بىراق مىنا مازاري-شاريف، يراكتارعا ورنالاسقان قازاقتار اۋىل بولماي، ءار جەردە ءبىر ءۇي بولىپ كۇن كورىپ، اسىرەسە، مىنا يراكتىڭ قازاعى ءتىلىن جوعالتىپ العان. مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا قاتاعان وڭىرىندە شامالى ءۇي قالدى، قۇندىزدا 1-2, يمانتاەۆتا 1 ءۇي بار. سوسىن ايەلىمنىڭ نەمەرە تۋىسقانى فابريكا دەگەن جەردە قالعان. سوسىن ءبىرلى-جارىم اكەسى ءولىپ، شەشەسى قالىپ وزبەك بولىپ، تاجىك بولىپ كەتكەندەر بار. ورىستاق دەگەن جاقتا تاجىكتىڭ ىشىندە رۋى – ادايدىڭ ەسەنبەگى، جولداس دەگەن جىگىت بار ەدى. سونىڭ بالالارى قالىپ تاجىك بولىپ كەتكەن. ونىڭ ءىنىسى قيات دەگەن جىگىت بار ەدى، ول دا ەسەنبەك، وزبەككە ۇيلەنگەن ەدى. ول دا ءولىپ، بالالارى وزبەكتىڭ ىشىندە قالىپ كەتكەن. ودان باسقا كىم بولسا سول قازاق بولعىسى كەلەدى عوي. قازاق بولعىسى كەلىپ جۇرگەندەر كوپ. ال يراك، مازار جاقتا قانشا قالعانىن بىلمەيمىن ەندى.

- شامامەن 200-دەي قازاق دەگەن راس بولىپ تۇر عوي؟

- 200 ءۇي ەمەس، 200 قازاق بولۋى مۇمكىن.

- ءتالىپ ەلدى الدى عوي. سوعان قاتىستى تالىپتەردىڭ ەل باسقارۋىنا سىزدەردىڭ كوزقاراستارىڭىز قانداي؟

- ءبىز ونى ءوز كوزىمىزبەن كورگەن جوقپىز، ارالاسقان جوقپىز. ەستۋىمىز بويىنشا دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. بيلىكتە وتىرسا قانداي بيلىك جۇرگىزەتىنىن وزدەرى بىلەدى، اللا بىلەدى. ءتالىپ دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى «مولدا» دەگەن، «وقىپ جۇرگەن وقۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى. تالىپتەر كەلمەس بۇرىن 80-81-ءشى جىلدارى ءبىز يرانعا ءوتىپ كەتكەنبىز. 93-تە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى ارقىلى ەلگە كەلدىك.

- ءسىم ول جاقتا قازاق بولىپ جازىلىپ الۋشىلاردىڭ كوپتىگىن ايتىپ جاتىر. قۇجات ماسەلەسى دە جولعا قويىلماعان سياقتى. كوپ قازاقتىڭ قۇجاتى دا جوق سياقتى.

- بىزدەر بار زاماندا پاسپورتىمىزعا «قاۋىمى – قازاق» دەپ جازىلاتىن ەدى. قاۋىم – ۇلتى دەگەن ءسوز. ودان كەيىن نە بولىپ جازىلىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. بىراق ۇلت جازىلمايدى دەيدى. سوندىقتان قالاي بولعانىن بىلمەيمىن.

- اۋعاندار دا ءبىز سياقتى سۇننيتتىك باعىتتاعى ەل عوي. تالپتەردىڭ بيلىگى ماقتاارالدان ەسەپتەگەندە 500 شاقىرىمداي جەرگە كەلدى. بىراق ەلدىڭ ىشىندە «تالىپتەر قىزداردى وقىتپايدى ەكەن، مەكتەپ بولمايدى ەكەن، نيقاب كيگىزەدى ەكەن، قىرىپ-جويادى، شاريعات زاڭىن ورناتادى ەكەن» دەگەن ۇرەي بار. ار جاقتاعى از قازاقتىڭ دا، بەرگى جاقتاعى قازاقتىڭ دا ۇرەيى ءبىر. وسى تۋرالى ايتىڭىزشى.

- ەستۋىمىز بويىنشا باياعى ءبىر جىلدارى تالىپتەر بيلىككە وتىرىپ، قايتا كەتكەن جىلدارى شارۋالارى دۇرىس بولماعان. قازىر ينتەرنەتتەن باسشىلارىنىڭ ايتقانىن ەستىپ جاتىرمىز. «ەندى ونداي بولمايمىز، بۇرىنعى ۇكىمەتتە وتىرعان ادامدار كەلسىن، قالاي جۇرگىزۋدى بىلمەي جاتىرمىز» دەيدى. بىراق بولمايتىن كەلەڭسىز جۇمىستاردى ىستەپ جاتقاندارى دا وسى كۇندە بار دەيدى. كەلەشەگىندە قانداي ۇكىمەت قۇراتىنىن اللا بىلەدى، وزدەرى بىلەدى.

- بىزگە اۋعانستاننان وزگە مەملەكەتكە بارىپ، ودان بەرى قاراي اۋىپ كەلگەن، جالپى ءتۇبى اۋعانستاننان كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ دەنى وڭتۇستىك ايماقتا، سودان كەيىن باتىس جاقتا ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ازداعان ەل بار دەيدى.  جالپى قانشا قازاق؟

- بىزدە ساۋات بولماعان سوڭ كوپ نارسەنى ۇمىتىپ قالامىز. وسى تۇركىستاننىڭ وزىندە مىڭ ءۇي شامالى بار. شىمكەنتتە، الماتىدا، جەتىسايدا بار سوسىن. مەن تۇركىستاننىڭ ءوزىن ايتىپ وتىرمىن.

- سىزدەر اۋعانستاندا تۇرعاندا ول جاقتاعى بالالاردىڭ مەكتەپكە بارۋى، وقۋى قالاي ەدى؟

- مەن جاڭا 1936 جىلعىمىن دەدىم عوي. مەن مەكتەپتى كورگەن جوقپىن. مەكتەپ قالالى جەردە بولماسا ءبىزدىڭ وتىرعان جەرىمىزدە، اۋىلدا شامالى بولاتىن ەدى. مەكتەپتى قالاعا جاقىن تۇراتىن ادامداردىڭ بالالارى وقىعان شىعار. بىزدەر وسكەن سوڭ بالالارىمىزدىڭ زامانىندا مەكتەپتە وقىعان بالالار بولدى. وسى جاققا كەلگەن قازاقتاردىڭ ىشىندە ءبىلىمدى، وقىمىستى جىگىتتەر بار. مىنا يمانتاەۆ دەگەن اۋىلدا ءمامىرجالى دەگەن جىگىت بار. ءالى كەلگەن جوق، ءۇي-جايى سوندا. ول جىگىت تە ءبىلىمدى، بالالارى دا وقىعان. بىراق قاتاعان وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ مەكتەپتە وقىعانى از بولدى. مەكتەپ كەيىننەن سالىندى.

- قازىر ءبىز عانا ەمەس، بۇكىل الەم اۋعانستانداعى جاعداي نە بولار ەكەن دەپ الاڭداپ وتىر. ءبىزدىڭ ۇكىمەت تە ءالى قازىر اۋعان بيلىگىنە كەلگەن توپتى مويىندايتىنىن يا مويىندامايتىنىن ايتقان جوق. بىراق بۇگىن شىققان اقپارات بويىنشا سول جاقتاعى ەكى جۇزدەي جاننىڭ كوشەمىن دەگەندەرىن كوشىرەمىز دەپ وتىر. ءبىز دە سول بۇرىن كوشىپ كەلگەندەردىڭ سول جاقتا تۋىس-تانىستارى بار دەپ، ازاماتتارمەن سۇحبات قۇرىپ، ول جاقتاعى جاعدايدى، كوشىپ كەلگەننەن كەيىنگى جاعدايدى بىلەيىك دەپ ىزدەۋ سالعانبىز. سودان كەيىن سىزگە شىعىپ وتىرمىز. ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ كەلە الماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى تۇرمىس جاعدايى ەمەس پە؟

- تۇرمىسىن قيا الماي جۇرگەندەر دە بار. جاعدايى بولماي، كوشۋگە شاماسى كەلمەي جۇرگەندەر دە بار. مەن جوعارىدا ايتقان كىسىلەر تۇرمىس جاعداي بولماي جۇرگەندەر.

- شامسيددين، قازىر ءبىزدىڭ عانا ەمەس بۇكىل الەمنىڭ نازارى اۋىپ وتىرعان – اۋعانستانداعى جاعداي. بيلىك اۋىستى، تالىپتەردىڭ قولىنا ءوتتى، پرەزيدەنت ەلدەن كەتتى، احماد ماسۋد قايتا كوتەرىلىسكە شىعىپ جاتىر، اڭگىمە كوپ. بىراق ءبىزدى الاڭداتاتىن ەكى ماسەلە. ەكىنشىسى اۋعانستانداعى جاعداي ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قالاي اسەر ەتەدى؟ ال ءبىرىنشىسى اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسى. بيلىك «اۋعانستاندا 15 قازاق وتباسى بار، ەكى جۇزدەي عانا ادام» دەپ ايتىپ جاتىر. الايدا «ول جاقتا تۇگەل ءبىر اۋىل قازاق اۋىلى نەمەسە 45-50 مىڭداي ادام بار» دەگەن ءارتۇرلى اقپارات تا ايتىلىپ جاتىر. سىزدەردىڭ ول جاقتا تۋىستارىڭىز بار ما، بىلەتىن تانىستارىڭىز، دوستارىڭىز بار ما؟

- مەنىڭشە، اۋعانستاندا تىنىشتىق بولمايدى. ويتكەنى احماد شاح ماسۋدتىڭ بالاسى شىعادى. ول جاقتا قاراپايىم ادامدار دا قولىنا اۆتومات الىپ سوعىسىپ جۇرە بەرەدى. تاليباندار بيلىككە كەلگەنمەن ولاردى قولدامايتىندار بار. بەلگىلى وڭىرلەرىندە تاليبانعا قارسى توپتار شىعىپ كۇندەلىكتى اتىس-شابىس توقتامايتىن سياقتى. قاتەلەسپەسەم، ول جاقتا قازاق كوپ قالمادى. وتە از. ەكى جۇزدەن كوپ بولۋى مۇمكىن، بىراق 15-20 مىڭداي ادام جوق. ءوزىمنىڭ تانىس دوستارىم جوق، ول جاقتاعى قازاقتار جايلى اكەلەرىمىز بىلەدى.

- «ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ ءتىلى وزبەكتەنىپ كەتكەن، قازاق ءتىلىن ۇمىتقان» دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتىر...

- كەزىندە قازاقتار بارعاندا اۋىل-اۋىل بولىپ تۇرعان. اقمەشىت، باعلان دەگەن جەرلەر بار. وسىدان 150 جىلداي بۇرىن اتا-بابامىز اۋىپ بارىپ، ءبىر اۋىلعا ورنالاسىپ، مەشىت، مەدرەسە سالىپ تۇرعان. بەرتىن كەلە قازاقستانعا بارماق باستى، كوز قىستىمەن وزدەرىن قازاق دەپ جازدىرىپ كەلىپ جاتقاندار بار. ويتكەنى قازاقستاندا مۇمكىندىكتەر كوپ، تىرلىك بار دەگەندەي. سولار قازاقپىز دەپ كەلگەن سوڭ، «قازاقتار وسىنداي بولىپ كەتىپتى» دەۋى مۇمكىن. بىلايشا ءبىر اۋىلدا ءبىر قازاق قالعاندار دا كەزدەسەدى. ولاردىڭ ءتىلى شىنىمەن دە وزگەرىپ كەتكەن. كوپشىلىك بىرگە قونىستانباعان جەردە قازاقتاردىڭ ءتىلى وزگەرىپ كەتكەن. جاڭا ەلشىلىكتەن كەلگەن اقپاراتتا «تەگىن، رۋىن، تايپاسىن ايتسىن» دەپتى. سول وتە دۇرىس بولدى دەپ سانايمىن.

- ول جاقتا وزبەكتەر مەن تاجىكتەر كوپ. قۇداندالى بولادى، الىس-بەرىس بولادى، اسسيميلياتسياعا تۇسەدى. قازىر قازاقستانعا اۋعانستاننان كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ سانى قانشا شامامەن؟ ولار كوبىنەسە قازاقستاننىڭ قاي جەرلەرىنە ورنالاسقان؟

- ءبىز ءوزىمىز 93 جىلدارى يراننان كوشىپ كەلگەنبىز. تۇركىستان وبلىسىنداعى قاراتاۋعا كەلدىك. العاشقى كوش 93-ءشى جىلدارى باستالدى. ءبىز ەشقانداي كۆوتا ەمەس، اكەمىزدىڭ ءۇيىن ساتىپ، ءوز كۇشىمىزبەن كوشىپ كەلدىك. قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى دەگەننەن كەيىن كەلدىك. ودان كەيىنگى كوش 98 جىلدارى بولدى. سودان بەرى قاراي 2003-كە دەيىن سوزىلدى. سوسىن توقتاپ قالدى. اۋعان، يراننان كەلگەن قازاقتاردىڭ كوبى قازاقي دەپ وڭتۇستىك وڭىرگە قونىستاندى. ءبىرازى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا تۇرادى. ول جاقتان كەلگەن قازاقتاردىڭ 90 پايىزى كىشى جۇزدەر.

- اۋعانستاننان كەلگەن قازاقتاردىڭ دەنى ساۋاتسىز ەكەن دەيدى...

- جالپى اۋعانستاننىڭ ءوزى ساۋاتسىز عوي. قازاقستانداعى سياقتى مىندەتتى ورتا ءبىلىم دەگەن جوق. اۋعانستاندا مەشىتتەن، مەدرەسسەدەن ساۋات الادى. قۇران ساۋاتتارىن بىلەدى. ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىزدىڭ ءوزى سولاي. ارابشا ارىپتەردى تانيدى، بىلاي ساۋاتقا جوق.

- بيلىك اۋىستى. ونىڭ قازاقستانعا قانداي قاۋپى بولۋى مۇمكىن؟

- مەن قازاقستانعا اسا قاۋىپ جوق دەپ ويلايمىن. ءبارى اۋعانستاننان بوسىپ جاتىر عوي. تەك قازىرگى ۋاقىتتا عانا اباي بولۋ كەرەك سياقتى. ويتكەنى قازاقستان ورتا ازياداعى دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى عوي. بوسىپ جاتقاندار اقشاسى بارلار. اقشاسى جوقتار سوندا ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنىپ قالعان. قازاقستان ادامداردى شەكارادان وتكىزگەندە قاتتى ابايلاۋ كەرەك. ءدىني ەكسترەميزمگە كەلسەك، اۋعانستاندا ۆاححابيزم سياقتى بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالار جوق. وندايدىڭ ءبارى باتىستان نەمەسە پاكىستاننان كەلەدى. اۋعانستان وزدەرى سۇننيتتىك ەل. راديكالدى بولسا ءوز ىشىندە قىرقىسىپ جاتىر. سىرتقا ولاردىڭ ەش اسەرى جوق.

- ءسىم «پرەزيدەنت تاپسىرما بەرگەننەن كەيىن عانا ول جاقتاعى قازاقتاردى كوشىرۋىمىز مۇمكىن» دەگەندى ايتتى. بىراق ناقتى كوشىرەمىز دەگەن جوق. الەۋمەتتىك جەلىلەردە «اۋعانداعى قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن ول جاقتا نە ىستەپ ءجۇر؟» دەگەندى جازىپ جاتىر. وسى تۋرالى ايتىڭىزشى.

- اۋعانستاندا قازاقتار قالدى. ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە – قارجى ماسەلەسى. سوسىن ساۋاتسىزدىق. ەلشىلىككە كەلۋ ءۇشىن دە قارجى كەرەك، ودان كەيىن بەلگىلى ءبىر قۇجاتتاردى جينايدى، وعان ساۋات كەرەك. مىسالى، 2000 جىلدارى ول جاقتاعى قازاقتاردى ءوز ەلىمىزدەگى جاعدايى بار، ساۋاتتى كىسىلەر بارىپ بولىسىپ، قۇجاتتارىن جاساتىپ، ءۇيىن-جەرىن ساتىسىپ كوشىرىپ اكەلدى. ال ەندىگى ول جاقتا قالعانداردىڭ جاعدايى جوق، كۇندەرىن كورىپ جۇرگەندەر. ول جاقتا قالۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى الەۋمەتتىك جاعداي عوي. اقپارات جوق، بارسا دا ساندالۆپ قالادى. وعان ارى-بەرى جۇرەتىن قارجىسى جوق. اشىعىن ايتۋ كەرەك، دۇرىس باعدارلاما جوق باعىت بەرەتىن. اۋعانستان عانا ەمەس، تۇركياداعى، يرانداعى قازاقتار بولسىن، بەلگىلى ءبىر دۇرىس باعدارلاما جاسالاتىن بولسا قازاقتاردىڭ بارلىعى كەلەر ەدى. تەك كۇنكورىستىڭ قامىن عانا ويلاپ قالىپ جاتىر. «ول جاققا بارعان سوڭ قالاي بولار ەكەن، نانىمىزدان ايىرىلىپ قالمايمىز با، اعايىن-تۋىسقا ماسىل بولىپ قالمايمىز با» دەگەن قورقىنىشپەن ولار كەلە الماي وتىر. ءبىزدىڭ تۇركيادا تۇراتىن تۋىستارىمىز بار. ولار بەلگىلى كاسىپپەن اينالىسىپ وتىر. قازاقستانعا كەلگىسى كەلەدى. بىراق تاعى دا سول، «كەلگەن سوڭ بيزنەسىمىز جۇرمەي قالا ما، بالا-شاعامىز نە بولادى» دەپ ۋايىمدايدى. مەن بىلەتىن قازاقتار ەلگە، اعايىننىڭ ىشىنە كەلۋگە اۋەس. دۇرىس باعدارلاما بولسا ءبارى كەلەتىن ەدى.

- سىزدەر وڭتۇستىكتە تۇراسىزدار. وندا دەنى سول اۋعانستاننان كەلگەن قازاقتار قونىستانعان ىنتىماق چاپاي دەگەن ايماقتار بار. قاتەلەسپەسەم، دوستىق دەگەن اۋىلدا تۇگەل اۋعاننان كەلگەن قازاقتار تۇرادى. ولار قازىر نەمەن اينالىسادى؟

- دوستىق اۋىلىندا تۇرىپ جاتقاندار 93 جىلى كەلگەن. ءبىرازى جامبىل وبلىسىنا تۇسكەن. ولار دا بەرى قاراي ءبىر جەرگە – ىنتىماق اۋىلىنا جينالدى. سوسىن دوستىق ءبىر اۋىل بولىپ تۇرمىز. ال 2000 جىلدارى كەلگەندەر كەنتاۋدا تۇرىپ جاتىر. نەگىزگى كاسىپتەرى ءبىز كەلگەندە تەرى العانبىز، تەمىر، اليۋميني الىپ كاسىپ قىلعانبىز. اياق كيىم تىگۋ، ساۋدا-ساتتىق سياقتى جەكە كاسىپپەن اينالىسامىز. ارقايسى ءوز دوڭگەلەگىن وزدەرى دوڭگەلەتىپ جاتىر. ەندى-ەندى جاستار وقىپ، ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ مامان اتانىپ جاتىر.

Abai.kz