Býginde qazaq qoghamynda baylar men kedeylerding arajigi orasan ashyluda. Osyghan baylanysty qazaq biyliginen úsynghan qoghamdyq baylyqty әdil bólu, baylyq qoryn qúru, júmys oryndaryn ashu,  ekonomikamyzdy damytyp, kedeylikten arylu baghdarlamasyn kóre almay otyrmyz.

Barlyq jerde birneshe oligarhtar qazaq últynyng altyn, mys, kómir, jer, liysenziyasyn menshiktep, barlyq baylyghyna ie bolyp, bankterdi de menshiktep aldy. Barlyq mýmkindikter men baylyqty halyqtan tartyp  alghan.

Sondyqtan da biz eng aldymen kedeylikten shyghudyng jolyn izdestiruimiz kerek!

Alayda, býginde elimizde  múnyng bәrin múqiyat josparlap, kedeylikten shyghu ýshin júmysty jýieli týrde jýrgizuge batyly jetetin kóshbasshy, sayasatker nemese qogham qayratkeri kózge týsip túrghan joq. Ony úiymdastyratyn ministrlik te, departament te joq.

Býginde qazaq elining ontýstiktegi kórshisi 1,4 milliard halqy bar qytay eli kedeylikten tolyq arylyp qoyghan.

Al nebәri 19 million halqy bar, tabighy baylyqtary men 2 724 902 km²   sharshy metr jeri bar tәuelsiz qazaq eli nelikten kedeylikten shygha almay otyr?!

Qytayda 1978 jyldan bergi 43 jylda  800 million halyq kedeylikten qútqaryldy. Qytaydaghy kedeylikti joydyng songhy kezeni 2012 jyly bastalyp, búl kezeng óte auyr synaqtar arqyly jýzege asty.

2012 jyly Qytayda 98,2 million kedey adam qalghan bolatyn. 2017 jylgha deyingi 5 jylda olardyng 68 milliony kedeylikten qútqaryldy. Al 2017 jyldyng sonyna qaray 30 million kedey adam qaldy dep mәlimdegen bolatyn qytay ýkimeti.

Shyndyghynda, kedeylikti joy turaly óte egjey-tegjeyli josparlar, jobalar  jәne әdisterdi 1992 jyly qytaydyng shaghyn auylyndaghy partiyanyng jas kóshbasshysy  jazyp úsynghan bolatyn-dy. Búl jas kóshbasshy Sy Szinipiyn  edi.

2012 jyly  Sy Szinipin qytaydyng ontýstigindegi eng kedey provinsiyalarynyng auyldaryn aralap, naqty jaghdaymen tanysty. Kólikpen jetuge qiyn biyik tauly jerlerdegi auyl túrghyndarynyng túrmysy kedey jәne óte tómen jaghdayda  boldy. Ol auyldarda jol joq, jaryq joq edi.

Tóragha Sy Szinipin dereu kedeylikpen kýresu baghdarlamasyn iske qosty. Kedeylik, joqshylyq, tapshylyqpen kýresuge 800 000 qyzmetker jiberdi jәne 255 000 júmys tobyn qúrdy, olar jer-jerlerde saualnama jýrgizip, jan-jaqty mәlimetter jinap, barlyq jaghynan kómek kórsetti.

Kedeylikti joy ýshin jergilikti partiyalardyng 3,0 million hatshylary men sheneunikteri júmyldyryldy, olar kedeylerdi tórt topqa bólip, olardyng kedeylik sebebin jәne kedeylikten  shyghu joldaryn anyqtau  júmysyn jýrgizdi.

Saualnama mýmkindigi shekteuli, bilim dengeyi tómen jәne enbekke jaramsyz adamdar sanatynda jýrgizildi. Olardyng arasynan nesie beru arqyly kedeylik sanatynan shygharugha bolatyn adamdar tobyn iriktedi. Kedeylikpen kýreste qytay qonys audarudy (ishki migrasiya), ónerkәsiptik damudy, ekologiyalyq ótemaqyny, bilim men әleumettik qamtamasyz etu joldaryn  qoldandy.Sonday-aq kedey qystaq jәne kedey auyldar toby dep bólip, mәjbýrlep-yntalandyru sharalaryn engizdi.

Kedeylerge  alghashqy ýsh jylda 50 000 yuani payyzsyz nesie berdi. Alayda, búl nesiyeni almauy tiyis keybir pysyqaylar  alyp, ózderine  kólik pen pәter alyp paydalanyp ketkenderi  anyqtalyp,  onday qatelikterdi tolyghymen retke keltirip, týzedi.  Sol arqyly kedeylikke tirkele almaghan 8,2 million adam qaytadan naqtyly anyqtalyp, janadan tirkeldi.

Auru-syrqau bolyp kedeylengen  adamdar medisinalyq saqtandyrugha qamtylyp, emdelip, kómek aldy. Kedey adamdar kedeyler túraghynan auqattylar  túraghyna   kóshirildi. Olardy oqytu, bilim beru jәne әleumettik jenildikter beru júmysyn úiymdastyrdy.

Kedeylerge mekenjayy boyynsha kómektesu júmysy da  jýrgizildi. Zertteu nәtiyjesinde 7 million tozyghy jetken baspana anyqtalyp, kedeyler jana ýilerge qonys audardy. Kedeyshilikke baylanysty mektepti tastap ketken,  mektepke bara almay qalghan balalardy jalpy bilim beru mektepterine  qamtumen qatar kәsiptik oqulargha  qabyldap, týrli mamandyqtar iygertti. Kedeyshilik aimaghyna elektr, taza su, joldar, internet, auruhanalar men mektep qyzmetterin jetkizdi.  Kedeylerge eko kómek kórsetilip, olardy tabighatty qoqystan tazalau, aghash otyrghyzu siyaqty júmystarmen  qamtyp  jalaqy tóleu arqyly kedeylikten 3 million adam  qútyldy. Osylaysha kedeylerge meken - jay boyynsha kómektesu  sәtti jýrildi.

Jalpy QHR 1949 jyly alghash qúrylghan kezde jan basyna shaqqandaghy JIÓ nebәri 17 dollardy qúraytyn bolsa, 1978 jyly jan basyna shaqqandaghy JIÓ 155 dollardy qúrap,  býgingi tanda  900 dollargha jetipti.

HH ghasyrdyng basynda Qytay eli auru, soghys pen ashtyqqa úshyraghan  kedey el boldy. 1966-1976 jyldardaghy mәdeny revolusiya kezinde Qytay tipten kedeylengen bolatyn.

Alayda, 1978 jyldan bastap, Den Syaopinning sayasaty Qytay ekonomikasyn jaqsarta bastaghandyqtan, kedeylik tómendey bastady. 2012 jyldan bastap kedeylikpen kýres osylaysha jana beleske kóshti.

Býginde shalghaydaghy Tiybet, Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq audany men Qytaydyng ontýstigindegi Yuninani men Hunani provinsiyalaryndaghy  kedey auyldar әli de barshylyq.  Oghan, týrli problemalardy aitugha bolady, mәselen keybir basshylar kedeylikten qútyldyq dep jalghan aqparlar berdi. Jalghandyqtyng bәri ashylyp, ótirik aitqandar jauapqa tartyldy, kedeylerding naqty sany men esimderi qayta jariyalandy.

Shynjan-Úighyr avtonomiyaly ólkesi jәne ishki Mongholiya da kedeylikpen óz betterinshe kýresken.  Ol jerlerde memleket kedey malshy otbasylaryna jana ýiler salugha, búzauly siyr beruge, kooperativtermen yntymaqtastyqta júmys oryndaryn qúrugha jol ashyp, memleketten jenildetilgen nesie úsyndy. Dihandargha jer berildi, eger ol adam jerde júmys istey almasa, ol jerdi kooperativke jalgha berip, aqsha tapty.

Býkil Qytayda kedeylikpen kýresude negizinen bilim, densaulyq saqtau, elektr energiyasy, joldar men turizmge erekshe kónil bóldi.

2018 jylgha qaray Qytayda 18,5 million kedeyler qaldy. Sonymen  kedeylikke qarsy nauqandyq kýres songhy ret jýrgizildi. 2019 jyldyng sonynda Uhanidaghy indet kedeylikpen kýresti bayaulatsa da kýres toqtamady, jalghasa berdi.

Qytayda kedeylikpen kýres jalpy qoghamdyq júmysqa ainaldy. Barlyq partiyalar, memlekettik organdar men azamattar jappay kedeylikpen kýresti. 2020 jyldan beri qaray kedeylikpen kýres ayaqtaldy deuge bolady. Al, 2021 jyldyng aqpanynda Tóragha Sy Szinipin «Qytaydaghy kedeylik is jýzinde joyyldy» dep mәlimdedi.

Kedeylikke qarsy kýres naghyz soghys tәrizdi boldy. Búl shayqas qúrbandarsyz bolghan joq. Kedeylikpen kýreste 1800 -den astam memlekettik jәne әleumettik qyzmetkerler, partiya men ýkimetting jas patriottary qaza tapty. Olar kedeylerdi qútqaru jolynda otan aldyndaghy mindetterin abyroymen  oryndady. Songhy segiz jylda Qytay kedeylikti joygha 1,6 trillion yuani (246,0 milliard dollar) júmsady.

Qazaq eli de ontýstik kórshimizding osy keremet tәjiriybesin engizip, elimizdi kedeylikten tezirek alyp shyghuy - kezek kýttirmeytin negizgi mәsele bolmaq.

Qazaqtyng bir jauy kedeylik, kedeylikpen kýresu - tәniri syilaghan Tәuelsizdikti nyghaytudyng basty kepili ekendigin úmytqan tәrizdimiz.

Amantay Toyshybayúly 

Abai.kz