بۇگىندە قازاق قوعامىندا بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراجىگى وراسان اشىلۋدا. وسىعان بايلانىستى قازاق بيلىگىنەن ۇسىنعان قوعامدىق بايلىقتى ءادىل ءبولۋ، بايلىق قورىن قۇرۋ، جۇمىس ورىندارىن اشۋ،  ەكونوميكامىزدى دامىتىپ، كەدەيلىكتەن ارىلۋ باعدارلاماسىن كورە الماي وتىرمىز.

بارلىق جەردە بىرنەشە وليگارحتار قازاق ۇلتىنىڭ التىن، مىس، كومىر، جەر، ليتسەنزياسىن مەنشىكتەپ، بارلىق بايلىعىنا يە بولىپ، بانكتەردى دە مەنشىكتەپ الدى. بارلىق مۇمكىندىكتەر مەن بايلىقتى حالىقتان تارتىپ  العان.

سوندىقتان دا ءبىز ەڭ الدىمەن كەدەيلىكتەن شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋىمىز كەرەك!

الايدا، بۇگىندە ەلىمىزدە  مۇنىڭ ءبارىن مۇقيات جوسپارلاپ، كەدەيلىكتەن شىعۋ ءۇشىن جۇمىستى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋگە باتىلى جەتەتىن كوشباسشى، ساياساتكەر نەمەسە قوعام قايراتكەرى كوزگە ءتۇسىپ تۇرعان جوق. ونى ۇيىمداستىراتىن مينيسترلىك تە، دەپارتامەنت تە جوق.

بۇگىندە قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشىسى 1,4 ميلليارد حالقى بار قىتاي ەلى كەدەيلىكتەن تولىق ارىلىپ قويعان.

ال نەبارى 19 ميلليون حالقى بار، تابيعي بايلىقتارى مەن 2 724 902 كم²   شارشى مەتر جەرى بار تاۋەلسىز قازاق ەلى نەلىكتەن كەدەيلىكتەن شىعا الماي وتىر؟!

قىتايدا 1978 جىلدان بەرگى 43 جىلدا  800 ميلليون حالىق كەدەيلىكتەن قۇتقارىلدى. قىتايداعى كەدەيلىكتى جويۋدىڭ سوڭعى كەزەڭى 2012 جىلى باستالىپ، بۇل كەزەڭ وتە اۋىر سىناقتار ارقىلى جۇزەگە استى.

2012 جىلى قىتايدا 98,2 ميلليون كەدەي ادام قالعان بولاتىن. 2017 جىلعا دەيىنگى 5 جىلدا ولاردىڭ 68 ميلليونى كەدەيلىكتەن قۇتقارىلدى. ال 2017 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 30 ميلليون كەدەي ادام قالدى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن قىتاي ۇكىمەتى.

شىندىعىندا، كەدەيلىكتى جويۋ تۋرالى وتە ەگجەي-تەگجەيلى جوسپارلار، جوبالار  جانە ادىستەردى 1992 جىلى قىتايدىڭ شاعىن اۋىلىنداعى پارتيانىڭ جاس كوشباسشىسى  جازىپ ۇسىنعان بولاتىن-دى. بۇل جاس كوشباسشى سي تسزينپين  ەدى.

2012 جىلى  سي تسزينپين قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەڭ كەدەي پروۆينتسيالارىنىڭ اۋىلدارىن ارالاپ، ناقتى جاعدايمەن تانىستى. كولىكپەن جەتۋگە قيىن بيىك تاۋلى جەرلەردەگى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسى كەدەي جانە وتە تومەن جاعدايدا  بولدى. ول اۋىلداردا جول جوق، جارىق جوق ەدى.

توراعا سي تسزينپين دەرەۋ كەدەيلىكپەن كۇرەسۋ باعدارلاماسىن ىسكە قوستى. كەدەيلىك، جوقشىلىق، تاپشىلىقپەن كۇرەسۋگە 800 000 قىزمەتكەر جىبەردى جانە 255 000 جۇمىس توبىن قۇردى، ولار جەر-جەرلەردە ساۋالناما جۇرگىزىپ، جان-جاقتى مالىمەتتەر جيناپ، بارلىق جاعىنان كومەك كورسەتتى.

كەدەيلىكتى جويۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى پارتيالاردىڭ 3,0 ميلليون حاتشىلارى مەن شەنەۋنىكتەرى جۇمىلدىرىلدى، ولار كەدەيلەردى ءتورت توپقا ءبولىپ، ولاردىڭ كەدەيلىك سەبەبىن جانە كەدەيلىكتەن  شىعۋ جولدارىن انىقتاۋ  جۇمىسىن جۇرگىزدى.

ساۋالناما مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، ءبىلىم دەڭگەيى تومەن جانە ەڭبەككە جارامسىز ادامدار ساناتىندا جۇرگىزىلدى. ولاردىڭ اراسىنان نەسيە بەرۋ ارقىلى كەدەيلىك ساناتىنان شىعارۋعا بولاتىن ادامدار توبىن ىرىكتەدى. كەدەيلىكپەن كۇرەستە قىتاي قونىس اۋدارۋدى (ىشكى ميگراتسيا), ونەركاسىپتىك دامۋدى، ەكولوگيالىق وتەماقىنى، ءبىلىم مەن الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن  قولداندى.سونداي-اق كەدەي قىستاق جانە كەدەي اۋىلدار توبى دەپ ءبولىپ، ماجبۇرلەپ-ىنتالاندىرۋ شارالارىن ەنگىزدى.

كەدەيلەرگە  العاشقى ءۇش جىلدا 50 000 يۋان پايىزسىز نەسيە بەردى. الايدا، بۇل نەسيەنى الماۋى ءتيىس كەيبىر پىسىقايلار  الىپ، وزدەرىنە  كولىك پەن پاتەر الىپ پايدالانىپ كەتكەندەرى  انىقتالىپ،  ونداي قاتەلىكتەردى تولىعىمەن رەتكە كەلتىرىپ، تۇزەدى.  سول ارقىلى كەدەيلىككە تىركەلە الماعان 8,2 ميلليون ادام قايتادان ناقتىلى انىقتالىپ، جاڭادان تىركەلدى.

اۋرۋ-سىرقاۋ بولىپ كەدەيلەنگەن  ادامدار مەديتسينالىق ساقتاندىرۋعا قامتىلىپ، ەمدەلىپ، كومەك الدى. كەدەي ادامدار كەدەيلەر تۇراعىنان اۋقاتتىلار  تۇراعىنا   كوشىرىلدى. ولاردى وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر بەرۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىردى.

كەدەيلەرگە مەكەنجايى بويىنشا كومەكتەسۋ جۇمىسى دا  جۇرگىزىلدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە 7 ميلليون توزىعى جەتكەن باسپانا انىقتالىپ، كەدەيلەر جاڭا ۇيلەرگە قونىس اۋداردى. كەدەيشىلىككە بايلانىستى مەكتەپتى تاستاپ كەتكەن،  مەكتەپكە بارا الماي قالعان بالالاردى جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىنە  قامتۋمەن قاتار كاسىپتىك وقۋلارعا  قابىلداپ، ءتۇرلى ماماندىقتار يگەرتتى. كەدەيشىلىك ايماعىنا ەلەكتر، تازا سۋ، جولدار، ينتەرنەت، اۋرۋحانالار مەن مەكتەپ قىزمەتتەرىن جەتكىزدى.  كەدەيلەرگە ەكو كومەك كورسەتىلىپ، ولاردى تابيعاتتى قوقىستان تازالاۋ، اعاش وتىرعىزۋ سياقتى جۇمىستارمەن  قامتىپ  جالاقى تولەۋ ارقىلى كەدەيلىكتەن 3 ميلليون ادام  قۇتىلدى. وسىلايشا كەدەيلەرگە مەكەن - جاي بويىنشا كومەكتەسۋ  ءساتتى ءجۇرىلدى.

جالپى قحر 1949 جىلى العاش قۇرىلعان كەزدە جان باسىنا شاققانداعى ءجىو نەبارى 17 دوللاردى قۇرايتىن بولسا، 1978 جىلى جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 155 دوللاردى قۇراپ،  بۇگىنگى تاڭدا  900 دوللارعا جەتىپتى.

حح عاسىردىڭ باسىندا قىتاي ەلى اۋرۋ، سوعىس پەن اشتىققا ۇشىراعان  كەدەي ەل بولدى. 1966-1976 جىلدارداعى مادەني رەۆوليۋتسيا كەزىندە قىتاي تىپتەن كەدەيلەنگەن بولاتىن.

الايدا، 1978 جىلدان باستاپ، دەن ءسياوپيننىڭ ساياساتى قىتاي ەكونوميكاسىن جاقسارتا باستاعاندىقتان، كەدەيلىك تومەندەي باستادى. 2012 جىلدان باستاپ كەدەيلىكپەن كۇرەس وسىلايشا جاڭا بەلەسكە كوشتى.

بۇگىندە شالعايداعى تيبەت، شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى مەن قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى يۋننان مەن حۋنان پروۆينتسيالارىنداعى  كەدەي اۋىلدار ءالى دە بارشىلىق.  وعان، ءتۇرلى پروبلەمالاردى ايتۋعا بولادى، ماسەلەن كەيبىر باسشىلار كەدەيلىكتەن قۇتىلدىق دەپ جالعان اقپارلار بەردى. جالعاندىقتىڭ ءبارى اشىلىپ، وتىرىك ايتقاندار جاۋاپقا تارتىلدى، كەدەيلەردىڭ ناقتى سانى مەن ەسىمدەرى قايتا جاريالاندى.

شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسى جانە ىشكى موڭعوليا دا كەدەيلىكپەن ءوز بەتتەرىنشە كۇرەسكەن.  ول جەرلەردە مەملەكەت كەدەي مالشى وتباسىلارىنا جاڭا ۇيلەر سالۋعا، بۇزاۋلى سيىر بەرۋگە، كووپەراتيۆتەرمەن ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا جول اشىپ، مەملەكەتتەن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە ۇسىندى. ديحاندارعا جەر بەرىلدى، ەگەر ول ادام جەردە جۇمىس ىستەي الماسا، ول جەردى كووپەراتيۆكە جالعا بەرىپ، اقشا تاپتى.

بۇكىل قىتايدا كەدەيلىكپەن كۇرەسۋدە نەگىزىنەن ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەلەكتر ەنەرگياسى، جولدار مەن تۋريزمگە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.

2018 جىلعا قاراي قىتايدا 18,5 ميلليون كەدەيلەر قالدى. سونىمەن  كەدەيلىككە قارسى ناۋقاندىق كۇرەس سوڭعى رەت جۇرگىزىلدى. 2019 جىلدىڭ سوڭىندا ۋحانداعى ىندەت كەدەيلىكپەن كۇرەستى باياۋلاتسا دا كۇرەس توقتامادى، جالعاسا بەردى.

قىتايدا كەدەيلىكپەن كۇرەس جالپى قوعامدىق جۇمىسقا اينالدى. بارلىق پارتيالار، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتار جاپپاي كەدەيلىكپەن كۇرەستى. 2020 جىلدان بەرى قاراي كەدەيلىكپەن كۇرەس اياقتالدى دەۋگە بولادى. ال، 2021 جىلدىڭ اقپانىندا توراعا سي تسزينپين «قىتايداعى كەدەيلىك ءىس جۇزىندە جويىلدى» دەپ مالىمدەدى.

كەدەيلىككە قارسى كۇرەس ناعىز سوعىس ءتارىزدى بولدى. بۇل شايقاس قۇرباندارسىز بولعان جوق. كەدەيلىكپەن كۇرەستە 1800 -دەن استام مەملەكەتتىك جانە الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جاس پاتريوتتارى قازا تاپتى. ولار كەدەيلەردى قۇتقارۋ جولىندا وتان الدىنداعى مىندەتتەرىن ابىرويمەن  ورىندادى. سوڭعى سەگىز جىلدا قىتاي كەدەيلىكتى جويۋعا 1,6 تريلليون يۋان (246,0 ميلليارد دوللار) جۇمسادى.

قازاق ەلى دە وڭتۇستىك كورشىمىزدىڭ وسى كەرەمەت تاجىريبەسىن ەنگىزىپ، ەلىمىزدى كەدەيلىكتەن تەزىرەك الىپ شىعۋى - كەزەك كۇتتىرمەيتىن نەگىزگى ماسەلە بولماق.

قازاقتىڭ ءبىر جاۋى كەدەيلىك، كەدەيلىكپەن كۇرەسۋ - ءتاڭىرى سىيلاعان تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ باستى كەپىلى ەكەندىگىن ۇمىتقان ءتارىزدىمىز.

امانتاي تويشىبايۇلى 

Abai.kz