«Men azattyqtyng alghashqy onjyldyghyn jana Qazaqstannyng irgetasyn qalau kezeni dep atar edim. Osy uaqytta Elbasynyng basshylyghymen memleketimizding nyshandary belgilenip, biylik jýiesi qalyptasty. Últtyq valutamyz ainalymgha endi. Qaruly Kýshterimiz qúryldy. Ata zanymyz qabyldandy».

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynan

Qazirgi aumaly-tókpeli dýniyede, talay últtar men úlystar ózgening tepkisin kórip, jat pighyldyng ógeyligin sezinip, jautankózge ainalyp, óz aldyna tu tigu qol jetpes armangha ainalghan kezde Jaratqan jar bolyp mynjyldyqtar toghysyna tayau ejelgi órkeniyet mekeni – Qazaqiya óz aldyna El bolyp ense tiktedi. El bolyp úiysudyng basty sharty – Halyqaralyq dәrejede moyyndalghan shekara tútastyghy, el aibynyn asyrar әskeri, ortaq maqsatqa úiystyrar memlekettik tili jәne elding býginin ghana emes, ertenin de kemeldendirer Ata Zany!

Jalpy osy Zang degenning payda bolu tórkinine, týbine bir ýnilip kórsek. Bizding jaman oiymyz Zannyng payda boluynyng týbi yrym-tiymdarda jatyr deydi. Alayda, Zang belgili bir qoghamnyn, memleketting mýddesin kózdey otyryp jasalady. Eger jeke bastyng mýddesin kózdep jasalsa (tarihta onday jaghday da bolghan) onda ol memleketting irgesining shayqaluyna әkep soghady.

Álemning kez-kelgen tolyqqandy elderining eshbirin memlekettik Konstitusiyasyz elestete almaysyz. Qúdayy kórshileri Europanyng ózin kózine ile bermeytin, tәkappar el – Angliya orta ghasyrlardaghy arystan jýrek Richardtyng kezinde qabyldanghan Zandaryn basshylyqqa alady desedi. Osyndayda oigha Shynghyshannyng «Úly Jasaq zanyn» bylay qoyghanda, Qazaq memleketining ejelgi zandary – «Qasym hannyng qasqa joly», «Esim hannyng eski joly» jәne Tәuke hannyng «Jeti jarghysy» keledi eken. Tarihtyng qoynauyna ýnilip otyrghan sebebimiz, Ata Zanymyzda kórsetilgendey qazaq halqynyng ejelden-aq memleket qúryp, bir maqsatqa birikken el bolghanyn aita ketu edi.

Erte dәuirlerde adamzat ru-taypa bop birige bastaghanda ózderine ortaq qaghidattardy ústandy. Ru ishinde belgili bir tәrtip boldy, ústanym boldy. Soghan oray tirshilik ortaq, namys ortaq edi. Qanday da bir rudyng әdet-ghúryptyq qaghida-erejeleri, salty әlsirese ol rular tarih sahnasynan birjola óship nemese basqa rulargha sinip ketip otyrghan. Mine osy kezde әdet-ghúryp zanynyng erejeleri qalyptasa bastady. Odan keyingi taypalyq odaqtar, tipti memleket payda bolu kezinde de ortaq namys, ortaq qaghida, adamgershilik ústyndary, qoghamdaghy qarym-qatynas erejeleri saqtalyp otyrdy. Erterekte zandardy «ata-baba joly», «jón-josyq» dep ataghan. Osyghan oray el ishindegi nebir qiyn dau-sharlar óz jón-josyghymen, saltqa say sheshilip otyrghan. Onday zandy shygharushy el arasynan iriktelip shyghyp, ózin moyyndata bilgen ghúlama ghalymdar men dana biyler bolghan. Sol danalardan qalghan taghylymdar «ýlgili sóz», «ataly sóz» retinde keyingi úrpaqtaryna baghyt siltep otyrdy. Áriyne, zamanyna qaray zan-erejening de ózgerip otyratyny zandylyq. Ókinishke qaray ejelgi saqtar zamanyn bylay qoyghanda, Týrik qaghanaty kezindegi Zandar da bizge beymәlim.  Tek Eljau bi, Nәn bi, Tonykók, Onqay bi, Ayaz bi, Tóbe bi, Mayqy by aitqan sózder ghana ýzik-ýzik bop jetip otyr.

Biz jogharyda biylik qúru ýshin óren sheshendik kerek dedik. Ol Qazaq dalasynda ghana emes, kóne dýniyening bәrine tәn ústanym edi. Qazaq dalasynyng perzentteri Ábu Nasyr әl-Farabiy, Jýsip Balasaghúniy, Qorqyt ata, Jiyrenshe sheshen, Asan Qayghylar, odan keyingi iyisi qazaqqa biylik aitqanTóle biy, Qaz dauysty Qazybek biy, Áyteke biyler de ejelgi Sokrat, Siyseron, Eshil jәne t.b. túlghalardan sheshendigi jaghynan da, danalyghy jaghynan da kem týspeytin edi. Dala biylerining basty ústanymy «tura biyde tughan joq, tughandy biyde iman joq», «by ekeu bolsa, dau tórteu bolady», «biylik әdil bolmasa, halyqtyng berekesi ketedi» degen qaghidattar edi. Daugha biylik aitarda han men qara dep bólmey, bay men kedey dep ekshemey tarazysy – әdildik bolghan biylerding shygharghan zandary men qaghidalary halyqqa jaqyn jәne týsinikti bolatyn. Sebebi, olar halyqtyng ortasynan qaynap shyqqan qúryshtar edi. Eki by daugha týskende ortaq mәmilege kele almasa tóbe biyge jýginetin. Tarihtaghy qanday by bolmasyn jýginer tarazysy – ar soty edi.

Odan keyin dәuir auyp, bastaghy baq qúsy úshyp, keshegi ór el ensesi ezilgen halyqqa ainaldy. Qazaq atqa minip, sadaq tartyp jýrgende Europanyz óndiristik tónkeris jasap, damu jolyna týsip qana qoymay, әlsiz elderge aranyn asha týsken. Sol kezde europanyng sharapatymen damyp, kýsheyip alghan patshalyq Resey óz bodany – Qazaq jerinde zang ghylymyn zertteytin ghylymiy-zertteu mekemesi túrypty, oqu oryndaryn da ashpady. Tek 19 ghasyrdyng sonyna taman qazaq jastary Peterbor, Mәskeu jәne Qazan uniyversiytetterining zang fakulitetterinde oqyp, bilim ala bastady. B. Qarataev, J. Aqbaev, M. Shoqay jәnet t.b. túlghalar alghashqy qarlyghashtar edi. Bodan bola otyryp otarlaushy elding aldynda halqynnyng mýddesin qorghau ýshin solardyng zanyn da, tilin de, bolmysyn da jaqsy biluing kerek qoy. Jogharyda atalghan azamattar búl ýddeden shygha bildi. Olar tek Zang bilimin alyp qana qoymay elimizding әdet-ghúryp zandary men túrmystyq salt-dәstýrlerin de zerttep, el ómirine qoldanbaqshy bolghan synayly. Alayda, ol kezde oq kiristen shyghyp  ketken, otar elding ata jolyn eskerushi adam bolsyn ba?

Aq patshanyng basynan baghy auyp ol shirkin Kenesterding basyna qonghanda Qazaq halqynyng zandyq jýiesi tolyqtay kenestik zang jýiesine baghyndy. Al, ejelgi jón-joralghylar eskilikting qaldyghy retinde kýresinge laqtyryldy. Sóitip, ejelden ózining zandyq qaghidattary bar el býtindey europalyq zang jýiesine kiriptar bop shygha keldi. Tamyr ýzildi, mәngýrttenuding alghysharty qalandy.

1926 jyly sol kezdegi astana – Qyzylorda qalasynda әueli zang qyzmetkerlerin dayyndaytyn kurs ashylyp, artynan ol eki jyldyq zang mektebine ainaldy.  Al, 1934 jyly Almatydaghy Kenes qúrylys instituty Qazaqstanda zang bilimin damytugha sep boldy deydi. Sebebi, 1938 jyly osy institut negizinde alghash Zang instituty qúrylyp, artynan 1955 jyly QazMU-ng qúramyna Zang fakuliteti bop engizilipti. 1972 jyly Qaraghandy uniyversiytetinde elimizdegi ekinshi zang fakuliteti ashyldy. Alghashqyda zang mamandary ghylymy júmystaryn Mәskeu, Leningrad qalalarynda qorghasa keyinirek elimizde QGhA-ng Filosofiya jәne qúqyq instituty ashylyp kandidattyq, doktorlyq dissertasiyalar ózimizde de qorghala bastady. Qazaq zang ghylymynyng negizin salghan ghalymdar retinde S. Zimanov, T. Kýltóleev, Gh. Saparghaliyev, G. Taymanov, S. Sartaev jәne t.b. túlghalardy atay alamyz. Olar kenestik Qazaqstanda zang ghylymynyng mektebin qalyptastyrdy.

Tәuelsiz Qazaq Respublikasy 1993 jyldyng 28-shi qantarynda ózining alghashqy Konstitusiyasyn qabyldady. Degenmen, kóne kenestik soraptaghy Zang jana demokratiyalyq memlekettin, jana qoghamnyng ómir talabyna say kelmegendikten, odan eki jyldan keyin jas memleketting ózindik ústanymdaryn kórsetetin jana Zang qoldanysqa endi. Qazaqstan halqynyng ýshten biri talqylaugha qatysqan jana Konstitusiya 1995 jyldyng 30 tamyzynda býkilhalyqtyq referendum arqyly bekitildi. Referendumgha qatysqan 90 payyz saylaushylardyng 81 payyzy Konstitusiyany jaqtap, dauys berdi. Ózderining mýddesine say qabyldanghan, solardyng qúqyghyn qorghaytyn Ata zannyng avtory retinde Elbasynyng bastauyndaghy býkil halyq dep jasqanbay aitugha bolady. Ol turaly Elbasymyzdyng ózi: «Kópting sózi kiyeli», - deydi dana halqymyz. El-júrttyng talqysynan ótip, tandauyna ainalghan basty qújatymyzdyng avtory – býkil Qazaqstan halqy. Ghasyrlar toghysynda әlemdik órkeniyetting shynyna úmtylghan Qazaqstan halqy tarihy da taghdyrly sheshim qabyldap, jasampaz jana dәuirge qadam basty. Ata Zang bizding býkil jarqyn isterimizding qaynar bastauyna ainaldy», - degen ýlken bagha berdi. Ata Zanymyzdyng kirispesinde: «biz, ortaq tarihy taghdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, bayyrghy qazaq jerinde (erekshelegen biz, avtor) memlekettilik qúra otyryp, ózimizdi erkindik, tendik jәne tatulyq múrattaryna berilgen beybitshil azamattyq qogham dep úghyna otyryp, dýniyejýzilik qoghamdastyqta layyqty oryn aludy tiley otyryp, qazirgi jәne bolashaq úrpaqtar aldyndaghy joghary jauapkershiligimizdi sezine otyryp, ózimizding egemendik qúqyghymyzdy negizge ala otyryp, osy Konstitusiyany qabyldaymyz», - dep maqsatymyz aiqyn kórsetilgen. Búl bizding qazirgi qoghamdaghy azamattargha artylghan mindet, bolashaqqa qaldyrar amanatymyz.

Qazaqstan әlem aldynda ózin demokratiyalyq memleket dep jariyalady. Al, onyng negizi qúqyqtyq memleket bolyp tabylady. Al, sol qúqytyq memleket retinde qalyptasu ýshin zamanaui, sapaly zannama, ony sayma-say qoldanu jәne qúqyqtyq sana degen negizgi ýsh túghyr qajet eken.

Respublika halqy Kenestik kezende mýlde armandap ta kórmegen kóptegen iygi ister osy Ata Zanymyzdyng arqasynda jýzege asyp jatyr. Solardyng qatarynda óshkenimizdi jandyryp, tarihymyzdy tarazylauymyzdy erekshe atap kórsetu qajet. Ásirese, óz aldyna el bolghaly últtyq mәdeny múralarymyzdy janghyrtu isi týbegeyli qolgha alyndy. Sebebi, qanday bir halyqtyng úlylyghy onyng jerining kendigi, baylyghy, qisapsyz halyq sanymen emes, eng әueli terenge ketken tarihiy-mәdeny tamyrymen ólshenetini, ruhani, mәdeni, últtyq múralar elderdi, halyqtardy biriktiretin negizgi faktorlar ekeni kózi qaraqty adam balasynyng bәrine de belgili jayt. Qazaqstan Respublikasynyng «Tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu turaly» 1992 jylghy 2 shildedegi №1448-HII Zany (keyinirek 2019 jylghy 26 jeltoqsandaghy №288-VI Zanymen kýshin joydy) mәdeniyet salasyna sony bir serpin berdi. Osy Zannyng arqasynda jas memleket ózining mәdeniyet salasyn janasha baghytta qarastyra bastady. Solardyng qatarynda búryn Qazaqstan tәjiriybesinde bolmaghan derlik «qoryq-muzey» degen úghym payda bolyp, tarihiy-mәdeny erekshe oryndarda qoryq-muzeyler ashyla bastady. Qazaqstan Respublikasynyng mәdeny sayasaty turaly Tújyrymdamasynyng jobasynda elding shetinde, jelding ótinde ornalasatyn qoryq-muzeyler turaly arnayy qúqyqtyq status qarastyrylyp, ol turistik klasterdi damytudaghy negizgi salalardyng biri boluy kerektigi kórsetilgen. Áriyne, ony qalay damytu jónindegi úsynystar men qoryq-muzey ainalasyndaghy sheshilmey kele jatqan týiindi mәseleler de da osynda kórinis tapqan. Onyng bәri jeke qarastyrylatyn kýrdeli mәsele.

Jazbanyng sonynda barsha otandastarymyzdy Tәuelsizdigimizding tiregi, eldigimizding belgisi, bostandyghymyzdyng kepili – Ata Zang kýnimen qúttyqtay kelip, әlemdik demokratiyalyq ýrdisterding barsha talaptaryna jauap bere alatyn Zanymyz bar, endi sol Zandy saqtap, qorghap, mýltiksiz oryndaytyn qoghamymyz bolsyn dep ayaqtaghymyz keledi.

Dosym Zikiriya,

«Esik» memlekettik tarihiy-mәdeniy
qoryq-muzeyi diyrektorynyng orynbasary

Abai.kz