Qazaqstandaghy sayasy qughyn-sýrginderding ózindik sipaty men erekshelikteri patshalyq rejim kezindegi otargha degen astam kózqarastan arylmaghan bolishevizmning Dala jәne Týrkistan ólkelerine sovet ókimetin kýshpen ornatuynda jatqan edi...

1

Qúramynda Qazaq Eli de bolghan imperiyalardyng týpki maqsattary úqsas: patshalyq ta, sovet ókimeti de memleketti kýsheytu ýshin negizgi halyq úsaq úlystardy ózine qúiylystyryp, sinirip alugha tiyis dep bildi. Patsha zamanynda qaranghy qazaq týpting týbinde etnikalyq bitimi saqtalsa da, bara-bara tili, dili, ómir salty túrghysynan kәdimgi orys mújyghyna ainaluy tiyis edi. Qazaqtyng әigili qyrghyndardan aman qalghan bóligin jarqyn bolashaqqa bastaghan sovettik biylik te osyny – damudyng jana satysyna say assimilyasiyalanghan, orys últyna singen, kommunistik ruhtaghy jana adam tәrbiyeleudi kózdegen bolatyn.

Dúrysynda, sarizmdi «halyqtar týrmesi» retinde әshkerelegen bolishevikter әuelde ezilgen júrttargha óz taghdyryn ózi aiqyndau mýmkindiginen bastap, imperiya qúramynan shyghyp ketuge deyin beriletin qúqtardy qamtamasyz etetini jayynda úran kótergen-di. 1917 jylghy 2 qarashada «Resey Respublikasy atymen Últ mәseleleri boyynsha halyq komissary Iosif Djugashviliy-Staliyn, Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy V. Uliyanov (Leniyn)» qol qoyghan Sovet ókimetining alghashqy qújattarynyng biri «Sharualar men júmysshylar qúqtarynyng deklarasiyasynda»  patsha ýkimetinin  últ sayasaty el ishinde «halyqtardyng qúldyghyn» tughyzghan «últtyq ezgi sayasaty» retinde aiyptalghan-tyn. Sóitip jana revolusiyalyq ókimet Reseyding teng qúqyqty halyqtarynyng erikti odaghyn qúrudy úsyndy. Búl ýshin olardyng tendigi men egemendigi, bólinip, derbes memleket qúruyna deyin erkin týrde ózin-ózi biyleuge qaqylyghy, sonday-aq barlyq últtyq jәne últtyq-diny artyqshylyqter men shekteulerding joyylatyny, az últtar men etnografiyalyq toptardyng erkin damytylatyny kórsetildi. Deklarasiyada bolishevikter biyligi ústanbaq últ sayasatynyng osynday tórt negizgi prinsiypi jariya etilgen bolatyn.

Osynau Resey halyqtary qúqtarynyng deklarasiyasyna iyek artqan «Alash-Orda» Halyq Kenesining mýshesi Jahanshah Dosmúhamedov 1918 jylghy nauryzda Mәskeuge Oraldan alashtyq arnayy delegasiyany bastap bardy. Delegasiya sovet ókimeti kósemderimen kelissóz jýrgizdi. II Jalpyqazaq sezi hattamasyn tapsyrdy. Kishi Halkomkeneste Alash-Orda mekemelerin sovettik reliske audaru jobasyn jasady.  Últtar isteri jónindegi komissardyng Ortalyq Alash ýkimetimen tóte jeli arqyly sóilesuine múryndyq boldy (tóte jeli súhbatynyng mazmúny jayynda Semeydegi qazaq baspasózi – «Saryarqa» gazeti, «Abay» jurnaly – jazyp, Sovet ýkimetining Alash avtonomiyasyn moyyndaghanyn 1918 jylghy sәuirde shattana habarlaghan). Halkomkenestegi kelissóz nәtiyjesinde últ komissariaty ishinen qazaq bólimi ashylatyn boldy, Oral oblystyq zemstvosyna (tóraghasy –  arnayy delegasiyanyng Jahanshah sekildi basshysynyng biri,  «Alash-Orda» Halyq Kenesining mýshesi Halel Dosmúhamedov) óz qyzmetin jalghastyra beruge púrsat etildi, alashtyq mekemelerdi sovettik jýiege say rәsimdeu ýshin iri kólemde qolma-qol qarjy bosatyldy. Qaytar jolda, Saratov júmysshy, soldat jә­ne sharua deputattary sovetining Atqaru komiytetinen Alash qúrylymyn sovettik negizde Oral oblysynda qayta qúrugha jәrdemdesetin núsqaushy jiberu jәne aqtar qolastyndaghy qazaq eldi mekenderine delegasiyanyng arnayy ýndeuin aeroplanmen jetkizu kelisildi. Sovdep Atkomy  ózining otyrystarynda delegasiyanyng barlyq mý­shelerin tyndady. Tek delegasiya je­tekshisi Jahansha Dosmúhame­dov­ting ózine ýsh mәrte sóz alugha tura keldi. Odan Atkom mýsheleri óz­deri onasha pikirlesti. Aqyry Jansha Dos­múhamedovti songhy mәjilisine je­ke shaqyrdy.

Delegasiyanyng Saratovta qa­lay bolisheviktik tezge salyn­gha­nyn sovettik zertteushi Baqytjan Qa­rataev ózining Alash-Orda jayyn­daghy enbeginde (QR OMA, 1227-q., 1-tizim, 2-is, 1-baylam) to­lyq jazghan eken. (Qart qayratker HH ghasyrdyng basynda qazaq azat­tyq qozghalysynyng bastauynda túrghan­men, keyin aldymen sosial-de­mok­rattar, odan bolishevizm ja­ghyna birjola oiysqan bolatyn. Qa­zan tónkerisinen keyin sovet plat­formasynda biraz jyl bel­sendi júmys atqarghan da, 1926 jy­ly kommunistik partiyadan shy­ghyp, qalghan ómirin últ-azattyq kó­terilister men revolusiyalyq qoz­ghalys tarihyn zertteuge arna­ghan edi). Onyng «Alash-Ordany» óte únatpaghany belgili, sondyqtan, tiyi­sinshe, zert­teui últtyq qúrylym men onyng qay­ratkerlerin barynsha qaralau túrghysynan jazyldy. Jәne búl ta­qyrypty A.K. Bochagovtyng ar­nayy júmysy (Alash-Orda. Krat­kiy istoricheskiy ocherk o nasio­na­lino-burjuaznom dviyjeniy v Ka­zahstane perioda 1917–1919 gg. Kzyl-Orda, 1927) men N.I. Mar­ty­nenko qúrastyrghan alashor­dalyq qújattar jinaghy (Alash-Orda. Sbornik dokumentov. Kzyl-Orda, 1929) shyqqannan keyin kóterip otyrghandyqtan, so­vettik oqyrmannyng qolyna tiygen sol kitaptarda keltirilgen derek­ter­di qaytalamay, olarda joq mә­limetterdi ainalymgha qosudy maq­sat etipti. Olary qa­zirgi zertteushi ýshin manyzdy de­rekter edi. Alash-Ordany qatty sy­na­p, onyng qayratkerlerine ayau­syz qara kýie jaqqanymen, Qa­rataev jú­mysy, bәribir,  solardy bizding zamangha jet­kizui­men qúndy.

Sonymen, bolisheviyk-zertteushining oqighany bir jaqty baghalaugha, yaghny belgili-bir tendensiyagha qúrylghan zertteuinen  biz Mәskeuge 1918 jyl­ghy nauryzdyng ortasynda bar­ghan «Alash-Orda» delegasiyasynyng eldegi biy­likti bekem qolgha alghan Sovet óki­meti basshylyghymen birinshi ke­lissózi qanday jeniske jetkenin kó­re alamyz. Leninmen, Sta­liyn­men kezdesulerinde útymdy ke­lis­sózder jýrgizip, Kishi Sovnar­komda tiyisti qújattardy senimdi týr­de dayyndaghan, algha qoyghan mәselesine oray Ýlken Sovnar­kom­nyng sheshimin shyghartqan, sol orayda elde atqarylugha tiyis sayasy júmysqa qajet qarjy bóldirtip, ózde­rimen alyp kele jatqan dele­gasiya mýsheleri ózderin Saratovta óte layyqty dengeyde ústady. Kózqarastary men ústanymdaryn dә­leldi týrde qorghady, ortalyqpen ke­lisimderin jýzege asyrugha Sara­tov sovdepshilerining jәrdemi qa­jet­tigin dәiektedi. Saratov Atqaru komiytetining Oral delegasiyasy mәselesin qaraghan songhy mәjilisine Jansha ghana qa­tystyrylghan-dy. Ol taghy da or­talyqqa sapardyng maqsaty men qol jetkizgen nәtiyjesin tilge tiyek ete kele, Oral sovdepin aq kazaktar ýkimetining qúla­t-qany delegasiyagha Mәskeude ghana mәlim bolghanyn eske aldy. Saratov sovdepimen bir­lesip atqarmaq júmys nobayyn ayan etti. Delegasiyanyng Oral ónirining aqtar qolastyndaghy túrghyndaryna arnaghan ýndeuin úshaqpen Jayyq syrtyna jetkizip tara­tugha sovdepten kómek súraytynyn aitty.

Jahanshah (Jahansha, Jan­sha) Dosmúhamedovting 1918 jylghy 17 sәuirde Saratov Atkomy mәjilisinde maqúldanghan, artynsha sovdep baspahanasynda kóbeytip basylyp, Zauralie eldi mekenderine aeroplan aparyp tastaghan ýndeuinde:

«Jalpyqazaqtyq «Alash-Orda» Ha­lyq Kenesi Resey Federativtik Res­publikasynyng sovettik biyligin moyyndady da, Halyq Komissar­lary Kenesimen qarym-qatynas ornatty», – degen janalyq jariya etildi. Sosyn kelissóz barysynda ornatylghan qarym-qatynasta qol jetkizilgen nәtiyjeler retinde: «Halyq Komissarlary Kene­sining janynan jaqyn kýnderde Qazaq isteri jóninde komissariat qú­rylady da, eng qysqa merzim ishin­de qazaq ólkesining avtono­miya­sy jayynda dekret jariyalanady», – dep habarlandy. Oghan deyin: «Ýstimizdegi jyldyng 1 sәuirinde ót­ken Halkomkenes mәjilisining № 335 Qaulysyna sәikes, Zaura­lie­ning zemstvo me­ke­meleri ózderining әdettegi min­det­te­rin búrynghysynsha atqara beru­ge tiyis» ekeni aityldy.

Kelissózding osynday manyzdy týiinderin habarlay kele, delegasiya «Oral oblysynyng Jayyq syrty bóligindegi qazaq­tyng barlyq zemstvolyq jәne qoghamdyq úiymdary men laua­zym­dy túlghalaryn, barsha qazaqtardy sovet ókimetine qarsy baghyttalghan qozghalystardyng eshqaysysyna da qatyspaugha, sonday qarsylyq qoz­ghalystargha aralasy bar adamdargha eshqanday kómek kórsetpeuge» sha­qyrdy.

«Esterinizde bolsyn, qandas qa­zaq bauyrlar, – degen qaratpa sózdermen, ýndeude myna jәitke erekshe nazar audaryldy, – sizderding últtyq tagh­dyrdy óz qoldarynyzgha alu, últtyng ózin-ózi biyleu qúqyghyna ie bolu jónindegi tabighy tilekteriniz­ge túnghysh ret enbekshilerding So­vet ókimeti resmy týrde qúlaq asty! – Osylay dep jar sala kele,  delegasiya odan әri: – Sovet ókimeti qazaq últynyng últtyq mýddesin jәne ózin-ózi biy­leu qúqyghyn moyyndap otyr. Orys proletariatynyng osynau saya­sy tektilik-mәrttigin baghalay bi­linizder!» – dep, qazaq halqynyng últtyq-memlekettilik bolashaghyn sovet ókimetimen baylanystyra baghalady.

Ne kerek, Ýndeuge 1918 jylghy 17 sәuirde delegasiya atynan qol qoyghan «Jalpyqazaqtyq «Alash-Orda» Ha­lyq Kenesining Mýshesi Dos-Mú­hamedov» qazaq halqyna osynday jýrekjardy sózder arnaghan-dy. Búl, shyntuaytynda, Alash-Orda memlekettik qúrylymyn sovettik platformany tiyimdi paydalana otyryp, sovettik jýie ishinde saqtap qaludyng birden-bir yqtimal joly bolatyn (yaghny osylay,  Alash-Orda qúrylymyn Sovet jýiesine kiriktiru arqyly – últtyq tútastyqty búzbay, otarlyq qalyptan janghyrghan últtyq memlekettilikti bayandy etu, bolashaq sovettik sayasi-ekonomikalyq solaqay reformalardyng aldyn alu, qazaqty ýsh dýrkin qyzyl qyrghyngha dushar etken «ashtyq sayasatyna» jol bermeu qamtamasyz etiler edi). Ýndeudi aqtar qolastyndaghy qazaqtar da, kazachestvonyng Oraldaghy Áskery ýkimeti de oqydy. Áriyne, Oraldaghy sovet ókimetin taratyp, sovdepti tútqyndap ýlgergen Áskery ýkimet alashtyq delegasiyany Oralgha jetken bette qamaugha alugha әzir túrghan. Biraq olay etpedi, óitkeni sovet biyligining Alash-Ordadan teris ainalghany jayyndaghy habar Alash-Orda delegasiyasy eline kelgenge deyin-aq shartarapqa jetip ýlgergen-tin...

2

Sovet ýkimeti basshylarynyng Alash-Orda delegasiyasyna bergen uәdelerinen ainyp, baspasóz arqyly halyqqa jәne jer-jerdegi ókilderine jedelhatpen joldaghan úrandary («enbekshi halyq, moynynnan óz burjuylaryndy, dosmúhamedovterindi sypyryp tasta, tendikti sovet ókimeti beredi, qazir sovettik qazaq avtonomiyasyn jasau jobasy jasalyp jatyr, últtar komissariaty ishinen qazaq bólimi úiymdastyrylady, tt.») Tashkentte 1918 jylghy sәuirding ortasynda ashylmaq Týrkistannyng Sovettik avtonomiyasyn jariyalap, Týrkistan Respublikasyn qúrugha tiyis Sovetter sezine Leninning qúttyqtau hat jibergen uaqytyna say keldi.

Búl eki joldaudyng arasynda taghdyrly sabaqtastyq, tamyrlastyq bar edi. 1917 jylghy 10 jeltoqsanda Qoqanda shanyraq kótergen «burjuaziyalyq» Týrkistan Respublikasyn qúlatu ýshin Tashkent bolishevikteri  ortalyqtan eshelondap qaruly kýsh tasymaldanuyna qol jetkizgen. Sóitip sodan eki ay ilgeride  arnayy aldyrylghan әskermen birge Týrkistan ólkesindegi der kezinde qarulandyrylghan armyan-dashnaktardy qosa júmyldyryp,  Qoqan qalasyn tas-talqan qausatqan, halqyn 1918 jylghy aqpanda kempir-shal, bala-shaghasyna sheyin ýsh kýn boyy qyrghyngha úshyratqan. Últtyq avtonomiyagha, jalpy týrki halqyna qarsy bolishevikter tarapynan jasalghan sol qanisherlik jәne shyn bostandyqqa jetu sharty jayynda «Birlik tuy» gazetinde Qayretdin Bolghanbaev «Túla boylary qan sasidy» dep sol kýnderi jazdy.

Sondaghy asqan jauyzdyqpen jasalghan qandy qylmysty juyp-shai ýshin, ortalyq ýkimet ólkening Sovettik avtonomiyasyn әzirleuge shúghyl kirisudi qosh kórip, arnayy tapsyrmamen músylman ókilderin Tashkentke júmsaghan da, ólkede taktikalyq tәsilmen avtonomiya jariyalaugha tiyis Sovetter sezine dayyndyqty qyzu jýrgize bastaghan. Osy kezde Semeyden Alash-Ordanyng últtyq mýdde túrghysynan tújyrymdaghan talaptary Mәskeuge jetip, olardyng tym derbestikti kýitteui, dәlirek aitqanda, jergilikti oblsovdepti kózge ilmey, ortalyq biylikting qazaq avtonomiyasyn jariyalauyn súrauy  sovettik ýkimetke únamady. Búl sonyng aldynda ghana Dosmúhamedov delegasiyasymen jasalghan kelissózdegi uaghdalarynan bolisheviyk-basshylardyn  tayqyp ketuine qosymsha bir sebep bolghan-dy: ólkelerde avtonomiya sovet ókimeti úsynghan ýlgide ghana, Týrkistan ólkesindegidey týrde jasalugha tiyis...

Qazaq halqynyng jarty bóligi Orta Aziya aumaghynda:  negizgi bóligi Qoqan handyghynda (patsha zamanynda – Týrkistan general-gubernatorlyghynyn, sovettik dәuirde – Týrkistan Respublikasynyng Syrdariya, Jetisu oblystarynda, sonday-aq birqatary búrynghy Búhara  әmirligi jәne Hiua handyghynda (Aqpan revolusiyasynan keyin bolishevizm yqpalymen jasalghan Búhara jәne Horezm Halyq Respublikalarynda) túratyn. Monarhiya qúlaghannan keyin kóp úzamay Tashkentte qos ókimet ornaghan-dy: biylikte bir jaghynan –Uaqytsha ýkimetting Týrkistan komiyteti (onyng qaramaghynda ýkimet әskeri bar-tyn), ekinshi jaghynan – júmysshylar men soldattardyng Tashkent soveti túrdy (ony qala júmysshylary men garnizonynyng soldattary qoldaytyn).  Úzamay  Tashsovet saylaghan Atkom men Revkom ólkedegi naqty biylikti qolgha aldy. Petrogradtan Mústafa Shoqaymen birge Tashkentke baryp qogham júmystarynyng bel ortasynda jýrgen Zәky Validov sol shaqta-aq sovdep mýshelerining ólkege kelip jatqan jartymsyz azyqtan jergilikti halyqqa mýldem eshtene bermeudi maqsat etkenin keyin Týrkiyada jazghan  «Hatiralarynda» aitqan-tyn. (Biylik birjola qolgha tiygennen keyin olar qazaqtardyng jylqysyn, barsha malyn armiya qajetine tartyp ala otyryp, azyq-týlikti «marksizm túrghysynan bolashaghy joq» kóshpendilerge emes, «әlemdik revolusiya jasaytyn qyzylәskerlerge» ghana bóludi dúrys kórgen).

Bolishevikter ólkening bayyrghy túrghyndarymen eshqanday da sanaspaytynyn 1917 jylghy qarashanyng ortasynda, III sovetter sezinde Týrkistannyng Halyq Komissarlary Kenesin saylaghan kezde ashyq tanytty. Ólkedegi az ghana (bes payyz) kelimsekterding jergilikti (toqsan bes payyz) halyq ókilderinen ýkimet qúramyna eshkimdi qospauyn әdiletsizdik dep sanap, ólke ýkimetining halyq qúramyna say proporsional negizde jasaqtaluy tiyistigin sezde músylman úiymdary atynan mәlimdegen Serәli Lapinning sózin kózge ilmedi.

Qoqanda ótken Tórtinshi tótenshe músylman sezi bolashaq Resey Federasiyasy qúramynda bolugha tiyis Týrkistan avtonomiyasyn (múhtoriyatyn) qarashanyng sonyna qaray (jana kýntizbekpen 10 jeltoqsanda) jariya etti. Sezdi ashqan sózinde Mústafa Shoqay birden tolyq mәnindegi memleket qúrudyng onay emestigine nazar audardy. Óitkeni búl tarapta tynghylyqty ister atqaruy yqtimal,   memlekettik qyzmette istep tәjiriybe jinaqtaghan azamattar qatary kemshin-tin. Eng bastysy, avtonomiyagha qorghan bolarlyq armiya joq bolatyn. Al qazir «Resey qanshama әlsirep qalsa da, kýsh-quaty bizden әldeqayda artyq», sondyqtan da  «biz geografiyanyng ózi mәjbýrlep túrghan» ahualdy eskeruimiz kerek, yaghny «Reseymen beybit jәne dostyq rәuishte ómir sýruge tiyispiz», – dedi. «Men Sovetterding sayasatyn qabylday almaymyn», – dep aghynan jaryldy ol. Sosyn biyligin nayza úshymen ornatyp jýrgen olardyn, yaghny «bolishevikterding kýiretkishtik kýsh-quatyna senemin» dep, óz pighyldaryn oryndau jolynda keshegi patsha ýkimeti sekildi ozbyrlyqqa salatynyna kýmәn keltirmeytinin aitty.

Mústafanyng kýdigi úzamay-aq rasqa ainaldy. Múhtoriyat qúrmetine, el boludy  quanyshtaugha 1917 jylghy 13 (26) jeltoqsanda Tashkentte jinalghan jergilikti týrkistandyqtar (ishinde jan-jaqtan saltatpen kelgen týrkistandyq qalyng qazaq ta bar) qaruly bolishevikterding oqshasharmen tasadan atqylauyna tap boldy. Mústafa Shoqay búl qasiretti kýnning eshqashan úmytylmaytynyn jazdy. Alayda últtyq memlekettilikting janghyruyna jaulyqpen qaraghan sovettik biylikting qaruly kýshi avtonomiya ýkimetin qúlatyp qana qoymay, 1918 jylghy 15 aqpannan bastap birneshe kýn boyy jauyzdyqpen Qoqan qalasyn qausatyp, halqyn qynaday qyruy arqyly úmytylmas qaraly oqighalardy ýstemeley týsti.

Ólkede bolishevikter «sovet ókimetin myltyq nayzasymen ornatyp» (S. Qojanov),  «әlemdik revolusiya mýddesi» ýshin repressiyalarmen astasqan «ashtyq sayasatyn» (M. Shoqay) jýrgizdi. Týrkistan Sovettik Respublikasynda Ashtyq komissiyasyn basqarghan Túrar Rysqúlovqa kelimsek «revolusionerlerdin» jergilikti halyq mýddesimen sanaspaytyn astamshylyghymen jankeshti kýres jýrgizuge tura keldi.

3

1920 jyldyng basynda Jetisu aqtardan tazartylyp, azamat soghysy ayaqtaldy. Monarhiya qúlap, sovet ókimetining ornyqqanyna kózderi jetken son, patshanyng 1916 jylghy Mausym pәrmeni tútatqan kóterilisti qaruly әskery kýshpen basu saldarynan Qytaygha ótip ketken qyrghyz-qazaqtar keri orala bastady. Eline qaytqan bosqyndardy tughan jerine qayta qonystandyru ýshin Týrkrespublika Ortalyq Atqaru Komiyteti arnayy komissiya qúryp, tóraghalyghyna kommunist Tóreqúl Janúzaqovty taghayyndady.   Komissiya Jetisugha attanyp ketti. Resey Federasiyasynyng Týrkistan Respublikasyndaghy Jetisu oblysyna oralyp jatqan bosqyn qyrghyz-qazaqtardy jayghastyru jóninde Týrkatkom Ayryqsha Komissiyasynyng tóraghasy  arnayy baghdarlama men júmys josparyn jasaghan-dy, ol 1920 jylghy mamyrda Jetisu oblәskeriyrevkom sheshimimen bekitildi.

Búl qújatta T. Janúzaqov «jergilikti halyqtyng ókili retinde onyng túrmysyn, әdet-ghúrpyn jәne dәstýrlerin biletindikten», «onyng Sovet Biyligine kózqarasyn qysqasha sipattap, soghan sәikes qazaq-qyrghyzdar arasynda júmys isteu ýshin» arnayy jasalghan baghdarlama úsynudy jón kórgenin aita kele, oblystaghy sovet ókimetin basqaratyn ózge últ ókilderi ýshin paydaly maghlúmattar beredi. Sovet biyligi ornaghaly beri jol berilip kele jatqan basty kemshilikti ataydy: «Barlyq is-sharalar, shygharylyp jatqan dekretter búqaragha onyng ana tilinde jetpeydi, sondyqtan da onyng tynys-tirshiligining evolusiyalanuyna,  tiyisinshe sovettik qúrylys prinsipterine naqty yqpalyn tiygizbeydi. Búl túrghyda auyzeki yaky basylymdar arqyly týsindirmeler jasalmaydy, jergilikti sovet organdary tarapynan eshqanday shara qoldanylmaydy, sóitip zandar men dekretter búqara ýshin belgisiz bolyp qala beredi». Qyrghyz-qazaq arasyndaghy qalyptasqan ahualdy týsindiredi: olar sәti týskende ashyq taptyq kýreske aparatyn tovarlyq óndiristing kapitalistik túrpatymen, industriyalyq ónerkәsippen tanys emes; qyrghyz-qazaqta manap, bek, bay mәrtebeleri ekspluatasiya nәtiyjesi emes, Qúdaydyng darytqany dep sanalady...

16, 17 jәne 18-shi jyldarghy ...oqighalar mýldem dayyndyghy joq qyrghyz-qazaq basyna týsti de, ...mәdeny dengeyi tómendikten, ...jetkiliksiz bilim men tәjiriybeni qarsy qoya almady. Qyrghyz-qazaqty bilmeytin adamdar keltirip jatqan myn-san kedergiler saldarynan olardyng barsha revolusiya qúbylystaryna belsene qatysuyna mýmkindik berilgen joq. Taptyq tәrbie kórmegendikten, revolusiyanyng sayasy jәne ekonomikalyq talaptary ishinen dúrys baghdar taba almay qaldy. Osylardyng bәri birlese kele, halyqtyng ahlaqy qúldyrauyna, ekonomikalyq túrghyda kýizeluine sebep boldy.

Qazirgi jaghdayda búlar jana da naqty, mәdeny jәne progresti tirshilikke beyimdeluge degen qúlshynys tughyzyp otyr. Olardyng «sosialistik bastaulargha negizdelgen sanaly qozghalysyn, nadandyqtan mәdeniyetke, sayasy maujyraudan revolusiyashyldyqqa, ekonomikalyq tәueldilikten derbestikke betteuin retke keltiru maqsatynda» jýrgiziluge tiyis sharalardy ataydy. Qolgha alynuy qajet sayasy júmystardy, partiya úiymdarynyng mindetterin, ekonomika salasynda atqarylugha tiyis isterdi, sovettik qúrylystyng bayau damu sebepterin ashyp, ony partiya sezi sheshimderine say órkendetu joldaryn tújyrymdap, tizip kórsetedi.

Resey (bolishevikter) Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining jariyaly sheshimderine ýndes jasalghan búl baghdarlamany oryndatpau ýshin Jetisu oblysynyng ortalyghy Vernyy (Almaty) qalasynda Dmitriy Furmanov bastaghan ortalyq biylik ókilderi qily arandatushylyq әreketter jasap, Tóreqúl Janúzaqovty Ayryqsha bólim arqyly tútqyndaydy. Al jerine kirmeler «egis egip qoyghandyqtan», eline «demokratiyalyq ókimet ornady» degen senimmen oralghan bosqyn qyrghyz-qazaqtyng óz atamekenine qonystandyryluyn keyinge qaldyrtady. Jalpy, jergilikti halyqtyng últtyq mýddesin tek taktikalyq tәsil retinde, shekteuli auqymda ghana eskeru Ortalyq sovet biyligining basty ústanymy bolatyn, sondyqtan da Týrkrespublika Ortalyq Atqaru Komiytetining qyzmetin Tashkentke jibergen emissarlyq úiymdary (Týrkburo, Týrkkomissiya, Týrkmaydan Áskeriyrevkenesi), Vernyida ýsh-tórt ay biylik qúrghan Furmanov sekildi arnayy ókilderi arqyly qatang baqylauda ústaytyn. Qolyna airyqsha biylik berilgen  Furmanov ózining solaqay sheshimderimen qala garnizonynyng narazylyghyn tughyzady, soldattardyng 1920 jylghy 11 mausymda kórsetken qarsylyghyn Týrmaydan basshysy Mihail Frunzege «aqtar býlik shyghardy» dep habarlaydy. Nәtiyjesinde «býlik» basylyp, ýlken sot jýredi de, bir oq shygharmaghan «býlikshilderdin» ýlken bóligi atu jazasyna kesiledi. Halyqty repressiyamen qorqytyp, ýreyli jaghdayda ústau – bolishevikterdi jeniske jetkizip otyrghan negizgi tәsilderding biri boldy...

Sol 1920 jyly kýzde Predsovnarkom Lenin Mәskeude Týrkatkom tóraghasy Rysqúlovty qabyldap, oghan Tashkentte últtyq birlikti kózdegen Týrk Respublikasy jәne Týrk halyqtarynyng kommunistik partiyasy jayynda jyl basynda qabyldanghan sheshimderding qate ekenin moyyndatty. Odan song serikterine qúpiya týrde Orta Aziyany bólshekteu jóninde tapsyrma berdi...

4

Kolchaktan kýder ýzip, Sovet ókimetin moyyndaugha bekingen Alash-Orda qayratkeri Ahmet Baytúrsynov «monarhiyanyng tórinde otyrghannan, sosializmning eteginde jýrgendi» qalaytynyn aitqan edi. Qazәskeriyrevkom mýshesi, alghashqy aghartu halyq komissary boldy. Qazaq respublikasynyng jaghdayyn jaqsartu jayynda Leninge úsynystaryn jazdy.  Leninge joldaghan hattarynda ezilgen halyq mýddesin Túrar Rysqúlov ta, ózge qayratkerler de kóterdi.

Últtar isteri jónindegi halyq komissariatynda eki jyl istep, shetelge jasyryn ótip ketken әzirbayjannyng asa kórnekti qayratkeri Mәmed Ámin Rasulzade  1923 jyly Bas hatshy Iosif Stalinge Stambuldan: «...Reseyde qazir jasalyp jatqannyng bәri osynda jýz jyl ilgeride bolghannan is-jýzinde eshtenesimen erekshelenbeydi, – dep jazdy. – Tura búdan jýz jyl ilgergi kezdegidey, Resey taghy da ózine jana otarlar qosyp aluda. ...biylikke kelgen kommunistik partiya ózining búrynghy iydeologiyalyq ústanymynan ainyp, reseylik imperiyany qayta janghyrtugha bel baylady.

...Úlyderjavalyq shovinizmdi júmysshylyq kosmopolitizmmen almastyru eshtene ózgertpeydi, týpting týbinde úsaq últtardy jonggha әkeledi. Onyng ýstine sizder óz qarularynyzdyng kýshimen Kavkaz ben Týrkistanda últtyq qozghalysty túnshyqtyryp jatyrsyzdar jәne ony jergilikti proletariat mýddesi ýshin jasap otyrmyz deysizder. Biraq múnda proletariat patshalyqtyng orystandyru sayasaty saldarynan payda bolghan, әri eleuge túrmaytyn azshylyq sanatynda. Sizder osy azshylyq mýddesi ýshin jergilikti halyqtyng basym kópshiligining óz taghdyryn ózi aiqyndaugha jәne tәuelsizdikke degen zandy qúqyghyn esh kýdiktenbesten ayaqqa taptadynyzdar.

Ázirbayjan men Týrkistanda jariyalanghan proletariat diktaturasy óz mәni jóninen bayaghy Mәskeuding diktaturasy, odan basqa týk emes.  Imperiya astanasy Petrograd bolyp túrghanda da bәri tura osylay bolatyn...

Bәribir sizder qalaghandarynyzgha jete almaysyzdyr. Shyghys, atap aitqanda  týrk halyqtary, qaytkende, eshtenege qaramastan, týpting týbinde tәuelsizdikke qol jetkizedi. ...Shyghys halyqtary kommunistik normalar men prinsipter boyynsha emes, óz qalaulary boyynsha ómir sýretin bolady»...

5

Týrk halyqtarynyng tәuelsizdikke qol jetkizip, óz qalaulary boyynsha ómir sýruine mýmkindik 1991 jyly tudy. Al 1917 jyly biylikke kelgennen imperiyashyldyq-tapshyldyq kózqaras sovet ókimeti jýrgizgen qughyn-sýrginderding túghyryna ainalghan-dy. IYdeyasyn ómirge kýshpen engizu, repressiyalyq sharalardy  búryn da, qyzyl terror jayynda arnayy zang qabyldaghan song da әdettegi tәsili etu bolishevizmning ómir salty boldy. Qazaqstanda ol negizinen últtyq mýddeni kýitteushilerge qarsy qoldanyldy. Respublikadaghy oiy ózgesheler týsirilgen qughyn-sýrgin tabighaty sonda edi...

Beybit Qoyshybaev,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty, Repressiya
qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya mýshesi

Abai.kz