Ybyray múrasy – iygerilip bitpeytin sarqylmas qazyna. Uaqyt ótken sayyn úly túlghalardyng beynesi biyiktey beretini siyaqty, olardyng ómirine qatysty ashylmaghan derekter boluy da zandy. «Ybyray az zerttelip, kóp jazylghan», - deydi ybyraytanushy-ghalym Serikbay Ospanov.  Songhy uaqytta aghartushynyng ómiri men pedagogikalyq qyzmeti jayynda filologiya ghylymdarynyng doktory Almasbek Ábsadyq óz zertteu maqalalaryn jariyalap jýr.

Ybyray jayynda jana dәiekti derekter ashsa, nege qúptamasqa?! Alayda, búghan deyin anyqtalghan derekterdi qayta jazyp, ony janalyq dep tanyp jýrgen Almasbek Ahmetúly Ybyray jayynda keybir derekterding bayybyna barmay, óz boljamyna say mәlimet taratyp jýr.  Mәselen, A.F.Chernyshevtyng «bes danyshpan» sureti jayynda jazylghan maqalasynda «Ondaghy derekter kópshilikke jәne altynsarintanushylargha asa tanys emes» («Egemen Qazaqstan» gazeti 15 nauryz, 2021 j.) dep jazady.

Búl suret Altynsarin muzeyi ashylghan kýnnen bastap ekspozisiya zalynyng qaq tórinde túr. Ekskursiya barysynda aitylyp jýrgenge 30 jylday uaqyt boldy. Sonda Ybyraydy zertteushi Ybyray muzeyine bas súqpaghan-au degen oigha qaldyq.

Qostanay oblystyq Ybyray Altynsarinning memorialdyq muzeyining ekspozisiyalyq zalynan

Muzey qorynda Orynbordyng tumasy, suretshi A.Chernyshevtyng 1853 jyly qylqalamyna arqau bolghan «bes danyshpan» suretinen ózge, Y.Altynsarinnen qalghan qúndy jәdigerler – Ybyraydyng balasymen, shәkirtteri men ústazdar arasynda týsken,  otbasylyq sureti saqtalghan. Búl suretterding barlyghy QR memlekettik arhiyvinde (QR OMA. Op. 2. 327 is),  QR Ortalyq muzeyinde de bar.  Búlardyng bәri – fotosuretterding kóshirmeleri.  Osy suretter jayynda maghlúmattar jetip artylady. Kýni býginge deyin aitylyp ta, jazylyp ta jýr.

Ghalymdar Ybyray fotosuretteri jayynda «sensasiya» jasaghysy kelse, eshqashan, eshbir jerde jariyalanbaghan Ybyray Altynsarinning Orynbordaghy shekaralyq komissiya mektebin ayaqtaghanda týsken jas horunjiy shenin alghan sәtindegi suretti izdese jón bolar edi. Ybyraydyng osy sureti tabylsa, shynymen, naghyz janalyq – osy!

Gh.Balghymbaev esteliginde jas Ybyraydyng bizge beymaghlúm sureti jayynda bylay deydi: «Snimky fotokartochky (fotografii) I.A. Altynsarina ya znai sleduishiye:

1) Fotografiya v forme molodogo horunjego – snimok po okonchaniy kursa Orenburgskoy Kirgizskoy shkoly, cherez god, po okonchaniy kursa poluchil zvanie molodogo horunjego v 1858 godu.» (Ortalyq ghylymy kitaphanasynyng qoljazbalar qory, «Vospominaniya Balgymbaeva ob I.Altynsariyne», 128 b.).

Ybyray suretterine qatysty «Abai.kz» aqparattyq portalynda taghy da A.Ábsadyqtyng boljamdyq negizde jazylghan birneshe maqalalary jariyalanghan bolatyn. Ol «Altynsarinning otbasylyq sureti qayda týsirilgen?» maqalasynda: «Gh.Balghymbaevtyng esteligine sýiene otyryp, bizder («bizder» dep kimderdi menzep otyr? Maqala avtory nege óz jeke kózqarasyn bildire otyryp, kópshilik atynan sóileydi?) surettegi әkening qasynda túrghan bala Altynsarinderding túnghyshy – Abdolla, anasynyng qolyndaghy bóbek – ekinshi úly Ábdirahman, al boyjetken qyz – bala kýtushi dep sanaymyz. Búl otbasynyng ýshinshi balasy Sharipa atalmysh surette beynelenbegen: ol әli dýniyege kelmegen nemese әlde bir sebeptermen (qúndaqtauly nemese besikte jatuy mýmkin) fotogha tartylmaghan dep boljaymyz», - dep jazady. Ókinishke qaray, búl boljamdar (A.Á. maqalasynda «boljaymyz», «shyghar», «boljaugha bolady», «bәlkim», «topshylaymyz», «dep sanaymyz» jәne t.s.s. boljaulyq mәndegi sózder kóp kezdesedi) aqiqatynda olay emes. Búl boljaudy qajet etpeytin, kimning kim ekendigi  Gh.Balghymbaevtyng esteliginde «taygha tanba basqanday» kórinip túr.

Gh.Balghymbaevtyng esteliginen: «Fotosnimok I.A.(Ibray Altynsarina Ó.S.) s semiey: jenoy Ayganys v kamchatovoy shapke, synom Abdulloy, docheriu Zlihoy za samovarom, snimok 1887 goda ily 1886 goda. Eta fotografiya byla prislana zamestivshim ego, I.A., – byvshim inspektorom A.V. Vasilievym mne 1941 godu byla peredana mnoi uchenomu sekretaru obshestva izucheniya Kazahstana tov. Jiyrenchinu dlya peresnyatiya» (Ortalyq ghylymy kitaphanasynyng qoljazbalar qory, «Vospominaniya Balgymbaeva ob I.Altynsariyne», 128 b.).

Gh.Balghymbaevtyng qoljazbasy

Sonday-aq, Gh.Balghymbaev esteliginde Ayghanys kóp uaqytqa deyin qúrsaq kótermey, Ospannyng eki jasar Hamitbek degen balasyn asyrap alghanyn aitady. Alayda ol úzaq ómir sýrgen joq, 5-6 jasynda qaytys boldy. Ybyray men Ayghanysqa búl qaza qatty batady.1882 jyly túnghyshy Abdolla dýniyege keledi. Eki jyldan keyin 1884 jyly Ábdirahman tuady. Odan eki jyl ótken son, 1886 jyly (1887) qyzy Shәripa dýniyege kelgendigin bayandaydy.

Y.Altynsarinning tikeley tuysy, Qazaqstannyng Halyq Jazushysy Mәriyam Hakimjanova: «Ábdighaly óte sauatty kisi edi. Altynsarin turaly estelikter jazyp jýrdi bir kezde. Meni ózining qyzynday kóretin. Ábdighaly aghay úzaq uaqyt osy Almaty qalasynda boldy. Sol aralasyp jýrgen kezimizde mening qolymdaghy әr týrli suretterin, jinap jýrgen materialdarymdy eskertkishine qosamyn dep at-týiedey qalap alghan edi. Ol kezde Ábekeng osy Ortalyq muzeyde qyzmet isteytin. Jazghan eskertkishining keybir danasyn Qazaqstan ghalymdar muzeyine til әdebiyet bólimine ótkizipti. Akademiyagha tapsyrghandardyng ishinde menen alghan suretteri joq. Ábekeng osy muzeyde istep jýrgende qaytys boldy. Muzeyding diyrektory ol kezde Ábish Jiyrenshin bolatyn. Songhy uaqytta Ábish Jiyrenshin menen alynghan Ibrahimning ýy ishimen týsken bir suretin bir jaqtan taptym dep gazetke jariyalady. Shyndyqqa kelsek, mening Balghymbaevqa bergen suretimning biri ekeni anyq». («Esten ketpes beyneler». – Almaty. 1995 jyl, «Dәuir» baspasy, 16-bet)

Altynsarin muzeyi qoryndaghy kartotekadaghy jazbada «...Kamzol men qara taqiya kiygen qyz bala túr. Qyzdyng (Zliqa) janynda ýstine úzyn etekti ashyq kóilek pen shapan kiygen, basynda qara bórikti, orta jastaghy әiel (Ayghanys) jas balany (Shәripany) ústap otyr» dep jazylghan.

«Y.ALTYNSARIN OTBASYMEN»
(ong jaqtaghy Ybyray Altynsariyn, aldynda –úly Abdolla, sol jaqtagh júbayy Ayghanys, qyzy Shәripa, onyng artynda  túrghan Ospannyng qyzy Zliha)

Búl suretti bizding muzeyge Gh.Balghymbaev qyzmet atqarghan QR Ortalyq muzey bólimining mengerushisi, muzeytanushy Marat Ábdeshov tapsyrghan. Kartotekadaghy mәlimet M.Ábdeshovtyng bayandauy boyynsha jazylghan.

Osy suret jayly naqty pikirimizdi Gh.Balghymbaev pen M.Hakimjanova derekteri dәleldep otyr.

Osydan-aq, maqala avtorynyn:  «anasynyng qolyndaghy bóbek – ekinshi úly Ábdirahman, al boyjetken qyz – bala  kýtushi dep sanaymyz»,  «Búl otbasynyng ýshinshi balasy Sharipa atalmysh surette beynelenbegen: ol әli dýniyege kelmegen nemese әlde bir sebeptermen (qúndaqtauly nemese besikte jatuy mýmkin) fotogha tartylmaghan dep boljaymyz»» degen boljamynyng dúrys emes ekendigi aitpasaq ta týsinikti.

Derek-dәiekter negizinde, búl otbasylyq surettegi  boyjetken – Ospannyng qyzy Zliha, surettegi eki balanyng biri – Abdolla, ekinshisi – Shәripa dep naqty aita alamyz. Ybyraydyng janynda túrghan Abdollanyng (1882) jas shamasyn 5-6 jasar desek, Ábdirahman (1884) odan eki jas kishi bolsa, shamamen jas mólsheri 4 jasar bolatyny anyq. Ayghanystyng qolyndaghy bala 1-1,5 jasar baladay kórinedi.  Surettegi eki balanyng dene bitimderine qarap-aq,  qorytyndy shygharugha bolady.

Týiindey kele, zertteushiler belgili derek-dәiekterdi naqty aighaqtarmen tolyqtyryp nemese týzetip jatsa, onyng ghylymdaghy tyng janalyghy dep qabyldar edik. Alayda, anyqtalghan aighaqtan attap, óz boljamymen jalghan aqpardy jar salyp jýru kimge abyroy әpermek? Iya, ghylym zertteuden túrady, biraq onda emosiya, qalau, kóripkeldik jýrmeydi.

TAQYRYPQA TÚZDYQ:

Altynsarin bederlengen bir suretting syry

Altynsarinnyng otbasylyq sureti qayda týsirilgen?..

Ybyray Altynsarin qayda jerlengen?

Altynsarin qayda jerlengen? (Jauap maqala)

Saltanat Ótelbaeva,

Qostanay oblystyq Ybyray Altynsariyn
memorialdyq muzeyi basshysynyn
ghylymy júmys jónindegi orynbasary

Abai.kz