Tarih – tek ótkendi bayandau emes, ol halyqtyng bolmysyn, últtyq sanasyn aiqyndaytyn irgeli ghylym. Alayda songhy jyldary tarihty, shynayy derekti búrmalaytyn tendensiya payda boldy. Osy orayda kәsiby tarihshylar qoghamda tarihy mifterge tosqauyl qoidyng jolyn qarastyrugha shaqyrady.

(Ómir Túyaqbay maqalasynyng izimen)

"Alash" qayratkeri Mirjaqyp Dulatúlynyn: "Bir halyq ózining tarihyn bilmese, bir el ózining tarihyn joghaltsa, onyng artynsha ózi de joghalugha ynghayly bolyp túrady", - deytin sózi bar. IYә, tarihymyzdy joghaltpauymyz, ony zerttep dәripteuimiz kerek.

Úly Dalada quatty imperiyalar, memleketter qúrghan halqymyzdyng arghy tarihyn oqytu mýmkin bolmady. Azattyq dәuirinde keshegi metropoliya tarapynan qoyylghan kedergiler joyylyp, tarihtaghy aqtandaqtardy qalpyna keltiruge mýmkindik tudy. Kәsiby tarihshy ghalymdardan ózge búl sharuagha jazushylar, jurnalister, әuesqoy zertteushiler, t.b. belsene aralasty.

Alayda búl әreket dúrys bolghanymen, uaqyt algha ozghan kelensiz jaghdaylar da tuynday týsti.

Shyghystanushy-tarihshy Ómir Túyaqbaydyng «Jas Alashqa» shyqqan «Qazaqstanda tarihy búrmalaular men mifterge tosqauyl qoidyng joldary» atty maqalasyn oqydyq. Tarihshy qoghamda kópten talqylanyp jýrgen mәseleni dúrys kótergen. "Jalghan tarihshylardyng kelensiz is-әreketine kәsiby tarihshylar nege ýn qatyp, toytarys bermeydi?" - degen súraq ta jii qoyylady. Sondyqtan maqalada kóterilgen mәseleni qolday otyryp, óz oi-pikirimizdi bildirudi jón kórdik.

Tarihty jazu bar da, ony týsinu bar. Ekeui tarih ghylymynyng eki satysy. Biri bolmasa, ekinshisi joq. Qazirgi kýngi qazaq tarihnamasyndaghy basty problema – osy tarihty jazu men ony týsinudi qatar alyp jýre almau. Tarih manyndaghy daulardyng kóbeyip ketuine de osy irgeli mәsele әser etedi.

Qazirgi ózgeristerding tolqynynyng nәtiyjesinde traybalistik, kvaziy-tarihy jәne etnosentristik sipattaghy kóptegen shygharmalar payda boluda.

Bizde tarihy túlghalardan kózsiz batyr jasau ýderisi bar. Búl qúbylys әsirese internet damyp, әleumettik jeliler payda bolghaly órship ketti. Kerisinshe keybirin bolmashy kemshiligi ýshin jerge tyghyp, kisilikten júrday etip jatamyz. Meyli handyq kezenderde bolsyn, Patsha zamanynda da, bertingi Sovet ýkimeti kezinde de týrli qoghamdyq faktorlar, sayasy jaghdaylar bolghany belgili. Sondyqtan biz qay túlghagha jәne qanday oqighagha bolmasyn, obektivti túrghyda bagha bergenimiz abzal. Dereksiz, dәieksiz daqpyrtty tariyhqa engizu ghylymgha jasalghan ýlken qiyanat der edim. Kontekst-jýie, bir-birimen baylanysqan qoghamdyq, sayasi, ekonomikalyq qúrylym, ony eskermeu qatelikke úryndyrady.

Internet kenistigine ýnilip qarasanyz, múnday mysaldar jetip artylady. Psevdo-tarihshylardan qútyla almay jatqanda endi blogerler tarih jaza bastady. Anyzdy kózben kórgendey etip aitu, bireudi әsire úlyqtau nemese satqyn etip kórsetu beleng aldy. Biz búl ýderisti dәl qazir tyiyp tastauymyz qajet. Erteng taghy kesh bolady.

Búl túrghyda men Ómirding kótergen bastamalaryn tolyqtay qoldaymyn. Jәne eldegi ózge de tarihshy-әriptesterimdi osy mәselede auyzbirshilik tanytugha shaqyramyn. Sondyqtan, avtor kótergen úsynystary ghylym ýshin de, qogham ýshin de óte manyzdy:

- búdan bylay jalpy gumanitarlyq ghylymdar aumaghyn jaylaghan, akademiyalyq bilimi joq psevdo-ghalymdardyn, әuesqoy tarihshylardyng jazbalaryna zanmen shekteu qon qajet. Búl mәsele Parlament qabyrghasynda kóterilip, qabyldanghan sheshim qúzyrly ministrlikting baqylauyna berilui kerek dep bilemiz.

- psevdo-tarihshylar men әuesqoylardyng búghan deyingi «jasaghan» enbekterin, jalpy tarihy kitaptardy tekseretin, kәsiby mamandardan qúralghan arnayy saraptama kenesi qúryluy tiyis. Árbir enbek osy kenesting qatang tekseruinen ótkennen keyin ghana baspagha jiberilgeni dúrys.

- atalghan maqsatty jýzege asyru ýshin kәsiby tarihshy ghalymdar kýsh biriktirui jәne tiyisti organdar, mekemeler tarapynan naqty sheshim qabyldatugha kýsh saluymyz qajet dep bilemin.

Jalpy, búl mәsele boyynsha oiymdy aldaghy uaqytta әli tarqatyp jazarmyn...

Jambyl Artyqbaev

Abai.kz