III

Men sóilep bolghanda ýirenu uaqyty bitip edi. Sәrsenning sonda aitylghan mәselelerin tyndaushylar anyqtap súraugha ertenine kiristi. 1945-shy jyly jaz basynda Ýrimjige qashqan gomindanshylardyng sonynan 12 qora qoy aidatyp bergenin «qoryqqandyghymnan» dep moyyndady Sәrsen. «Sondaghy gomindang saqshy mekemesining qanisher bastyghy myltyghyn bilep túryp búiyrghandyqtan 25 qoyshy tauyp bergenim ras. Áyteuir qoyshylardyng paydasyn kózdep jalaqysyn molaytqyzdym» -dedi. Al 44-shy jyly kóktem men jazda partizan ýilerin barlap jýrip, sary ayaqtardy ýstinen týsirip, eki ret eki partizan ústatqanyn, «bastyq bolghandyghymnan» dep moyyndady. «Audandyq prqanyng bir bólim bastyghy bolghandyghym ýshin әriyne gomindang qylmysy maghan da ortaq qoy. Áyteuir ústatqan barlaushy ghana basqa. Qashyp ketipti, әitpese moyynynan qoyyp berer edim!»

- Joq, sondaghy ústatyp bergen barlaushy dәl ózinsin!... Onyndy kórgen adamdar qashqan joq, ólgen de joq! -dedim men.

- Aytyp túrmyn ghoy, Bighash, ýgit bólim bastyghy bolghandyghymnan olardyng tógilgen qanyna men de ortaqpyn dep! Men basqa keybireushe «appaqpyn, perishtemin» dep, Maujushy siyaqty dәnishpan, kóregen bolghanmyn dep otyrghanym joq qoy!... Ol shaqta qaramyn, qap-qara soqyrmyn. Negiz jaghynan gomindannyng bar qylmysynda bolghanmyn!... Olay ýlestes bolatynym, sanminjuiydi ýgittep, uyn shәshippin de jýrippin ghoy, búdan zor qylmys bola ma?

III

Men sóilep bolghanda ýirenu uaqyty bitip edi. Sәrsenning sonda aitylghan mәselelerin tyndaushylar anyqtap súraugha ertenine kiristi. 1945-shy jyly jaz basynda Ýrimjige qashqan gomindanshylardyng sonynan 12 qora qoy aidatyp bergenin «qoryqqandyghymnan» dep moyyndady Sәrsen. «Sondaghy gomindang saqshy mekemesining qanisher bastyghy myltyghyn bilep túryp búiyrghandyqtan 25 qoyshy tauyp bergenim ras. Áyteuir qoyshylardyng paydasyn kózdep jalaqysyn molaytqyzdym» -dedi. Al 44-shy jyly kóktem men jazda partizan ýilerin barlap jýrip, sary ayaqtardy ýstinen týsirip, eki ret eki partizan ústatqanyn, «bastyq bolghandyghymnan» dep moyyndady. «Audandyq prqanyng bir bólim bastyghy bolghandyghym ýshin әriyne gomindang qylmysy maghan da ortaq qoy. Áyteuir ústatqan barlaushy ghana basqa. Qashyp ketipti, әitpese moyynynan qoyyp berer edim!»

- Joq, sondaghy ústatyp bergen barlaushy dәl ózinsin!... Onyndy kórgen adamdar qashqan joq, ólgen de joq! -dedim men.

- Aytyp túrmyn ghoy, Bighash, ýgit bólim bastyghy bolghandyghymnan olardyng tógilgen qanyna men de ortaqpyn dep! Men basqa keybireushe «appaqpyn, perishtemin» dep, Maujushy siyaqty dәnishpan, kóregen bolghanmyn dep otyrghanym joq qoy!... Ol shaqta qaramyn, qap-qara soqyrmyn. Negiz jaghynan gomindannyng bar qylmysynda bolghanmyn!... Olay ýlestes bolatynym, sanminjuiydi ýgittep, uyn shәshippin de jýrippin ghoy, búdan zor qylmys bola ma?

- Qanshalyq molynan moyyndaghan bolyp kórinse de, shpiondyq jaqqa bastyryp kórshi qane!

- Ózi tandap qúrama qalpaq kiyip ala qoyady eken de, tesiginen shyghyp kete beredi eken, ha-ha-ha-ha....

- Áy, su júqpas-au mynaghan!

- Su júqsyn-júqpasyn, joldastar, men onymen eseptespeymin, -dep týiildi Sәrsen. - Tek Mauzydúng iydeyasy júqsa bolghany! Barlyq tirshiligim sonda ghana. Mening barlyq tirshiligim, panam - Maujushy ghana! - dep aiqaylap jiberdi.

- Qashannan beri! -dep jymidy Erbol.

Sәrsen ile qayyrdy jauabyn.

- Osynda Mauzydúng iydeyasy kelgennen beri!

- Tilindi tartyp sóile! - Erbol zekirip qaldy. - Sendey gomindannan qalghan nәjesetke Maujushy pana bolmaq pa!... Men endi anyqtap úqtyrayyn saghan, Mauzydúng iydeyasynyng sen shyghyp qútylyp keterlik tigisi joq, ol qúrama emes, túp-tútas qúryshtan qúiylghan iydeya! Ol - Marksizm-Leninizm!

Ayyrjap Sәrsennen endi tújyrymday súrady:

- Jә, Sәrsen, sen ózine misal retinde qoyylghan ýsh mәselege, qazirshe negizgi jaghynan moyyndadyng ghoy?

- IYe, әriyne men gomindang prqasynyng bir bólim bastyghy bolghandyghym ýshin negizgi jaghynan bәri de bar mende!

- Olay bolsa, qay jaqtyng jauyngeri bolyp, qay maydanda túryp kelgen ekensin, ózing aitshy!

- Men ýsh aimaq tónkeris bastalghangha deyin sózsiz jau jaqta túryp keldim dedim ghoy, jau bolyp kelgenmin. Al, Bighabilding talaby boyynsha... mynany da moyyndaymyn: tipti osynda aupartkom kelgenshe Bighabilding jauy jaghynda túryp kelgenim yp-ras. Ýsh aimaqtaghy últtyq tónkeriske mal-janymdy týgel salghanym tek qoryqqandyghymnan ghana dedim ghoy!

- Olay bolsa tónkeristik azamattardyng ýstinen jýrgizgen materialdaryndy zang jaghynan tekseruge tiyistimiz. Jala jabuyna mýlde rúqsat joq! Onday әreket isteseng qatty jazalanasyn!

- Qúp-qúp!... Jala japsam, tipti, dúspan jaqta bolmasam da jazalanugha tiyistimin. Al, realda bolghan is turaly pikir aituymdy shektemessizder, solay emes pe!

- Sәrsen turaly sózdi osymen toqtata túralyq! -dedi Janbujan. - Óz mәselesin tanuy qazirshe jaman emes. Osylay sóilese jaqsy! Al endi sóilemegen basqa azamattargha ótelik. Dúrys pa, búrys pa?

Sóilemegen azamattar ózderine layyqty qalpaq qana tigip, sol júmystarynan asa almay otyr eken. Búrynyraq tigip bolghandary búrynyraq kiyip, tәp-tәuir sóiledi. Tigip bola almaghandary pishken materialdaryn jalbyratyp, Shәkerbaysha ortagha tastay sóiledi. Keybiriniki qalpaq týgil besiktegi balagha týbek te, sauyn eshkige jelinqap ta bola almaytynday edi. Áyteuir, Sәrsen sayasattyng óneshimen onalyp, «kómegimen» kórik tauyp, kәdege jaray berdi. Eng olaghy Áliya siyaqty. Qalpaghyn tigip kiidi bylay qoyyp, әli pishe almay otyrghanday, asa qiyn halge týskenin jaltaqtauynan bayqadym. Sóileu kezegi ózine jaqyndaghan sayyn sasyp, sasqan sayyn óni sarala tartyp, alaq-júlaq qaray berdi maghan. Óitetini әiteuir kii qajet bolghan song onysyn ózinde bar materialdan pishse, ózining «qyz» basyn ondyrar ma. Qyz týgil kelinshek kiyse de «kezegendik» degen jiyangerlikten de kesirli qalpaq qoy, beti shydap qalay kiymek!... Al, ózinde joq materialdan pishse, «ótirik!» dep myna Bighabildar sap ete týspey endi ayar ma, «ózinning Sәrsenge tәiny bolghanyng ras boldy ghoy» -dep kesetip eskertip te qoymady ma! «Ásen, Ýsen, Qasen-Kýsen... búl kezde bәrining moynynan asyp, ayaghynyng astyna týsken!» dep ishek-qarnymdy aqtara salar! -degen kýdikpen sasyp otyrghany, men kýlip jibergende tipti aiqyndaldy, kózinen jasy yrshyp ketti de, betin eki alaqanymen basyp otyryp qaldy. Ýirenu uaqyty bitken jariyalanghanda bir-aq kóterdi basyn. Sóileu kezegi endi jetip edi. Qinalys teri jýzinen búrshaqtap ketken eken. Qol oramalyn alyp beti men moyynyn sýrtti de sonymnan ilese shyqty. Bólimge sonymnan ilese kirip, auyz bólmedegi óz ornyna ekpettey súlady.

Týpki bólmege kirgen eki bastyq gazetterin shiyrshyqtay ústap qayta shyqty. Orynbasar ýnsiz ketti de, Shekerbay Áliyagha qarap túra qaldy.

- Ýi, Áliyash, ne boldy, auyrdyng ba?! -dey saldy da jauap kýtpey-aq býiir bólmedegi maghan úmtyldy. - Al, Bighash, biz әkim kabiynetine mәjiliske kettik. Bólim qyzmeti ózine qaldy. Áliyash auyrghan bolsa... sóilesip kórshi, auyrsa doqtyrgha barsyn! Al, sen ekeuin, -dep, qatar stoldaghy eki inspektorgha qarady. - Mektep aralaysyndar ma?.. Birer aidan beri tekserilmey qalghan mektep bar ma edi, Bighash?

Birimizden jauap shyghyp ýlgergenshe, bastyghymyz lyp etip, esikten shyghyp ta ýlgerdi. Ýsheuimiz qatar kýldik. Osy ýirenude «qyrttyq» pen «ezbelik» qalpaqtaryn qabattay kiygeni sauap bolghanday. Bir jiyngha keterinde qalghanymyzgha bir jiyn ashpay ketkeni osy ghana edi. «Sózin búdan qysqartsa, bastyqtyghyn bile almay qalmaymyz ba!» dep bir inspektor eselep kýldi de, «Áliyanyng neden auyrghanyn da qaytalap súramay-aq ketti ghoy, endi qaytpek búdan artyq!» dep biri kýldi. «Maghan sóilegeni әli artyq. Erteng «myljyndyq» qalpaq kiygizbesenizder bolmas!» dep men kýldim.

Shәkerbay ózining basqa ýlkenirek mәselelerining barlyghyn Dosan әkimge artyp «qútylyp», ózi tigip kiygen qalpaqtar edi búl. Qyzmettester týgel meni «qazymyr», «ezbe», «qyrt» dep ataytyn. Sonday kemshilikterim ras ta boluy mýmkin. Qyzmetke solay shógelirek quzamasam bolmaytynday edi!» dep moyyndaghan.

- Shәkenning súraudy qoyyp-qoyyp, jauap kýtpey kete saluy sol qalpaghynan qoryqqandyghynan boldy ghoy. Býite bersek, búl jadigóy qasaqana mylqaugha ainala qoyar ma eken! -dedi bir inspektor.

- Biz búl ýirengen taqyrybymyzdan aua jayylyp baramyz, -dep oilana qaldym men. - Asyra siltenip barady. Bәrine qalpaq izdetip, «qyrtpyn», «myljynmyn» degizbey-aq, jana demokratizmning negizgi jaularyn ghana aiqyndap týsindirip, solargha baylanghandardy ghana sóz etu qajet edi búl joly...

Sózimdi toqtata qoydym, auyz bólmedegi Áliya basyn kóterip alyp, qaray qalghan eken. Eki inspektor týregelip, qyzmetterine jóneldi.

Onasha qalghanymyzdy bilip, ornynan kýrsine týregeldi kóne tanys. Aqyryn jyljyp jetip, qarsyma túra qaldy. Óni quaryp, sazara qarady maghan:

- Bigha, qosh bolynyz, әsirese sizding aldynyzda kýnәm kóp, keshir!

- Qayda ketpeksin?

- Ólemin!

- Ne ýshin?

- Ózimnen ketken sol mәselelerdi sóilep, qalpaq kiygenshe solay bolghanym jaqsy eken!

- Sonynnan basqa mәselelerindi, misaly, deldal burjuaziyanyng balasy ekenindi ghana sóilep shyqsang bolmady ma!

- Siz endi sol mәselelerdi әshkerelemey qoymaysyz ghoy!

- Qalaysha?

- Men, sýigeninizden aiyrdym, baqytyndy bayladym... Qolymnan kelgen bar qastyqty isteppin... tipti Sәrsenmen tildes bolyp, óziniz aitqanday tayniylik te istegenim әshkerelendi. Meni endi ayamaugha tiyistisiz!

- Ayamaghanda ne istemekpin?

- Bәrin jayyp salyp, abyroyymdy tógesiz!... Ózinizding menen aqtaluynyz ýshin de solardy әshkereleuiniz qajet qoy!

- Áliya, men olay әshkereleuge zәrulyqtan qútylghanmyn, -dep jymidym. - Sóilemek emespin. Sebebi, bizding búl joly is jýzindik әreketke baylanystyryp talqylaugha tiyisti mәselemiz - jana demokratizm turaly, onyng dosy men qasy turaly ghana. Mәselen, Júngo qoghamynyng jartylay otar, jartylay feodalizm qaline týsip qaluy sening әueyilik mәselennen bolghan emes. Atap aitqanda búl qogham sening Qasenmen de, Ýsenmen de, menimen de jýruinnen tuylghan bala emes. Sondyqtan búl jolghy ýirenude men sóileytin mәsele ol emes!.. Tipti onyng turaly basqalargha da sóiletpeuge barmyn!

- Ras pa?... Basqalar... tipti bәrin sóilep jatyr ghoy!

- Sasqan siyrsha әrtýrli japalaytyndar ghana solay sóilep jatyr. Olardyng negizgi ýlgisi de týrtkisi de Sәrsen. Al, mening ýlgim Sәrsenning qarsy jaghynda bolugha tiyisti. Sasatyn eshqanday mәselem de joq. Sening Ýsen, Kýsendering turaly búl jiynda auyz ashpaymyn!

Áliya oryndyq tartyp aparyp, alysyraq otyra kýrsindi. Bar mýsәpirlik basyna ornaghanday ynghaysyzdanyp, tyrnaghyn shúqylady. Tura qarap otyrghan maghan bata almay, túqyra týsti. Men:

- Ólip alu degendi múnan song oiyna alushy bolma, naghyz adam bolugha tyrys! -dep týiildim.

- Men sizden býtindey basqasha birdene ekenmin! -dep kýbirledi Áliya. - Múnymdy keyinirek biraz týsinsem de, óz shyrayyma qarap, tenmin dep ýmitimdi ýzbey kelgenmin. Endi tolyq týsindim. Meni tastap ketkeninizge endi narazylyghym joq. Tipti... ol jaghynan qaryzdarmyn!

- Qaryzdarmyn dep týsinsen, múnan songhy tapqan mahabbatyna opaly bol, adal bol! Baqyttyng kilti denening syrtqy súlulyghynda ghana deytin qate týsinikten bez!... Sonan song bir betti-bir tildi, shynshyl... jәne ózine baylanysty mәselelerde ózimshil bolmay, әdil oilaytyn bol!... Maghan emes, adamgershilikting osy mindetterine qaryzdarsyn. Biraq, qazirgi sen ýshin әsirese songhylary óte qiyn-au! -dep kýlip jiberdim. - Búlar ýshin ter tóge jýrip, sana izdeu kerek qoy!

- Sizge qaryzdar bolatynym... óte obaldy is istep qoydym ghoy!... Sol maghan...

- Maqpalgha obaldy is istegenderding negizgisi sen emessin. Onyng әkesine sening solay shaghymdy hat jazarlyq sbebing bar ghoy. Al, óz obalymdy da saghan artpaymyn. Múnan song әlgindey dúrys adam bolu jolyna týsseng bolghany!

Áliya maghan basyn ie kýlimsirep týregeldi. Jasauraghan kózin jalt etkizip bir qarady da qayta túqyra iyildi. «Tóleyin!» dep qaldy. Tóleytini ne ekenin týsinbesem de, búl iyiluining shyn peyilimen taghyzym etkeni ekenin týsindim. Artyna kilt búrylyp, kózin sýrte jóneldi de, ornyna qayta baryp otyrdy. Qybyrsyz jym-jyrt oigha ketkendey, týske sheyin sol otyrysynan jazbady. Týsten keyin de istegen isinen sol melshiui kóbirek bolghanyn bayqap otyrdym. «On bala tuudan júrt aldynda ózi turaly on minut sóileuding qiyn bolyp otyrghanyn qarashy» degen oimen kýlkim de keldi. Erteng sóileuinen jylauy kóbeyip bylyqtyrar ma eken degen kýdigim de boldy.

Biraq ertenine tanerteng sóileu kezegi tiyisimen jaynap sala bergenine tandandym. Sózdi ózining tughan taby, semiyasy turaly bastady. Ózining Shinjang jaghdayyndaghy deldal burjuaziyanyng besiginde óskenin, búl besikting Júngo elin shet el jiyangerligine saudalaushy bir taptyng besigi ekendigin aitqanda tyndaushylar anyra qalypty. «Sonday ata-ananyng tәrbiyesin ghana kórdim. Ózimdi kishkentayymnan bezep, opa, enlik jaghynudy ghana ýirendim. Mektepke basqa qyzdardan erekshe jasanyp baratynmyn. Ondaghy maqsatym, basqalardan erekshe súlu kórinu ghana. Barlyq adamdar maghan ghana qarap otyrsa deytinmin. Basqalar súlusyng degen sayyn menmensip, takappar bolyp óstim. Keyinnen qalay ekenin bilmeymin... basqa bay qyzdary... kimdi jaqsy kórse... joq... qanday kiyimdi jaqsy kórse soghan qyzyghyp, sony olardan búrynyraq kiyetin boldym.... Sol kiyimdi tiktirgenshe tynyshtyq tappaytyn boldym... Osynday... «meshshanka» bolyp ósken mening kim bolyp kele jatqanym belgili ghoy... Ákem siyaqty, payda kórse bәrinen búryn jýgiretin, sheshelerim siyaqty ynghay jasanyp, ynghay rahatta jasaudy ghana qalaytyn «deldal burjuaziya» bolghanym ghoy!... Al, mening qazir búlay... erekshe kiyinetin bolghan sebebim... qazir kóp adam jepanjýndi jaqsy kóredi. Men de solay... tipti basqalardan artyghyraq jaqsy kóreyin dep jepanjýnning qyzdarynsha kiyinuge asyqqanym!... Mening mәselem osylay... bolyp keldi, sózim bitti.»

Tyndaushylar jymisa qarap otyryp qalyp edi.

- Búdan basqa qyzmet stiyling jaghynan aitaryng joq pa? -dep maghan bir qarap jymiyp qoydy Erbol.

- Bәri osy, aitty, bәrin aitty! -dedim men shyn niyetimmen shúlghy qanaghattandym. - Osy Áliya sipatty әrqanday qyz óz mәselesin osydan artyq qazyp sóiley almaydy. Ózin tәp-tәuir shynshyldyqpen tekserdi!

Kópshilik qúptay jónelgende, Áliya maghan kóz astymen qarap alyp túqyra týsti.

- Múnan son, qalay ózgeresin? -dep súrady Janbujan. - Sony sóiley ketkening jaqsy!

- IYe, aitpaqtayyn sonym qalyp qapty ghoy! -dep kýle sóiledi Áliya... - Múnan song juas bolamyn! -degeninde kópshilik du kýldi. - Partiya ne iste dese sony isteymin!... Ózgeremin!...

Osylay razy etken Áliya Janbujannan rúqsat alyp shyghyp jýre berdi. Basqamyz ýirenu uaqyty bitkenshe taghy bir adamdy sóiletip taradyq. Áliya óz ornynda qyzmet istegen bolyp otyrypty. Shәkerbay men orynbasary bólmelerinen gazetterin shiyrshyqtap taghy shyqty da, әkim kabiynetine taghy ketti. Bastyghymyz býgin tym sәlmireyip, ósiyet aita almay shyqsa da, eki inspektor mektep sharlaugha taghy jóneldi. Áliya ekeuimiz taghy da onasha qaldyq. Ol menen de onashalanghanday mýlde qaramay, ýnsiz «juastyqpen» istegen bolyp otyrdy.

Isimdi týsten keyin jarty saghat búryn jiystyryp, syrttay ýirenip jýrgen qytaysha dәpterimdi ashtym. Jarq ete týsti bir súludyng foto sureti. Jarq ete týsken kózimdi syghymdap-syghymdap jiberip ýnildim. Mandayyna qarap, Maqpalymnan jasyryn kelgen suret eken dep qalyp edim. Onyng saghynyshty keng shanaqty túnyq aspan týsti kógildir kózining ornynan dóngelek qana qarakóz kórindi. Búl paryqtyng ýstine jaq sýiegi men iyeginen sopaqsha sýiirleu, úighyrshalys bir aiyrmashylyq bayqalyp, Maqpal bolmay shyqqan song stol shetine qoya saldym da, eriksiz qayta ýnildim. Dóngelek qara kózi sәl tasyrlau, qarsy aldyndaghyny otymen eritip jibergisi kelgendey shaqshiya qaraghan súlu didar. Qysylys-qymtyrylyssyz ójettikpen qylymsyghan jap-jas qyz. Órilgen qos býrimin eki iyghyna týsire qabattap týiipti. Kiyinsi mәdeniyeti men jalpy jýz shyrayynda Áliyagha úqsastyq barday. Áliyanyng keshegi «tóleymin» degeni esime týse ketti. Jalt qaradym ózine. Ol da kóz qiyghymen qarap qoyyp otyr eken. Suretti aldyna aparyp tastay saldym.

- Myna suret mening dәpterim arasyna qalay kirip alghan?

- Bilmeymin, -dep tanyrqaghanday ýnildi Áliya suretke. - Tanymaydy ekenmin! Sizge ghashyq bolyp jýrgen bireu shyghar, tanysu ýshin qoyyp ketken be eken. Po, netken súlu ózi!... Jәne jap-jas!

- Ózinde túrsyn! -dep ornyma qayttym.

- Men qaytem múny! -dep Áliya saqyldap kýlip alyp, kýrsinip jiberdi. -Tanymaymyn da! -dep qua keldi de suretti ýstelime qoyyp qayta qaytty. - Qoyyp ketken ornynda túra bersin, qaytarghynyz kelse, óziniz qaytararsyz!... Saqtay túrynyz, auyrlyghy bolmas!

- Auyrlyghy bolmaghanymen, Núriyashymnyng jolynda jenildigi de bolmas!

Qayta qayrylyp kelip, jymiya súrady Áliya:

- Siz Maqpaldan әli ýmittisiz be?

- Ýmittimin. Odan ýmitim óshkeni sol, kýn ótken sayyn lapyldap barady. Ol óshpek emes!

- Ol endi әiel bolyp ketti ghoy, -dep týiile kýiingensidi Áliya. - Eki jyl bolyp qaldy. Balaly da bolghan shyghar! ... Qaytesiz endi ony!

- Ol, bes balaly bolsa da keledi maghan, iyә, qaytaryp alamyn! Sebebi, ol maghan opasyzdyq istep, óz erkimen ketken emes, qara kýshter shyryldatyp baylap әketken!...

- Bigha, Maqpalynyzdyng újdany bar ekeni ras bolsa, bireuge әiel bolghan song sizge endi qaytyp kele almaydy, tipti kórine de almaydy!... Óter is ótti, endi bireudi tandap aluynyz ghana qaldy. Búl, menin... jýreginizge suyq salayyn degenim emes... jәne de endi basqadan... neghúrlym óz abyroyyn saqtaghan qyzdardan bireuin tandanyz!... Men óz kýnәmdi juu ýshin.. tym bolmasa kezdestirip, tanystyryp qoya alamyn!

- Keshegi «tóleymin» degening osy boldy ghoy, sen endi mynany da týsinip al! Shyn mahabbattyng tóleui bolmaq emes. Onyng ózinen basqa endi tóleui de, balamasy da joq, jalqy!

- Solay bolsa, mýmkin solay shyghar, bilmeymin de. Biraq, siz jap-jas túryp, osy kýiinizde óte almaysyz ghoy, shyn mahabbatynyz tabylmasa, jay mahabbat tabu kerek shyghar. Tipti ótirik mahabbatpen de jýrgen keziniz bolghan shyghar!

Kýlip jiberippin, myna sayqaldan moyyndatarlyq shyn sóz estigenim osy ghana siyaqty, tyng janalyq siyaqty sezildi.

- Myna suret, sen qoyghan suret boldy, alyp ket! -dedim sonda da.

- Joq, men qoymadym. Bireuding kónilin sizden endi tosatyn aqym joq qoy! -dep kýrsindi Áliya.

- Ózining kelip, dәpterimning arasyna qoyyp ketkenin kórding be?

- Kórmedim! -dep suretke qayta ýnildi Áliya, - anyqtap kórip alayynshy!.. Ózi osy jerding qyzy emes siyaqty, múnday súlu kórmeppin, kezdesse ertip әkelip kóristireyin!

- Bolmaydy!... Tóleymin dep bir beykýnә qyzdyng pәk janyn kirleuin, kóz jasyndy endi tiya almaytyn qylmys bolady! Maqpaldyng jýregining jat bolyp ketkenin ózinen estimey, basqa eshkimmen ýilenbeymin!

- Ol jayynyzdy oghan óziniz aitarsyz! -dep Áliya jýre sóiledi. Beytanys suretti ýstel tartpasyna tastay salyp, týski demalysqa men de qayttym.

Týsten keyingi qyzmetke qaytyp kele jatqanymda aldymnan Ayyrjap qarsy úshyrasty. Ekeuimizdi partkom eginshiliktegi «tótenshe bir qyzmetke» jibermek eken. Qaydaghy qyzmet ekenin biluge ketip bara jatqanyn aityp ótti. «Jer mayyn azaytyp, juan júdyryqtargha soqqy beru» әreketin bastau ýshin Shәueshekte kurs baryn estip edim. «Maqpaldan taghy da qabarsyz ketetin boldym-au!» degen kýdik tyqyrshyta jóneldi jýregimdi. Týpki bólmedegi Shәkerbaydyng zaryn auyz bólmeden Áliya tyndap otyr eken. Meni kóre sala týregeldi de, aldymnan tosa kýbirledi:

- Bigha, men pochtahanagha baryp keleyin!

- Bastyghynnan súra!

- Ol kisimen әkim sóilesip otyr. Qazir baramyn da qaytamyn!

- Tez qaytatyn júmys bolsa bara ber! -dep óz bólmeme kire bergenimde, Shәkerbaygha әkimning kýngirlegen juan ýndi sózi estildi.

- Ling sekretargha búl jayyndy aittym. Kóp myjyma endi! Oqu bóliminde Bighabilding jalghyz istep otyrghan azamat ekenin, onyng ornyna eki inspektordyng birin jiberuin men de ótindim. Kónbedi. «Múnday tynnan úiymdastyratyn qyzmetke qabilet kerek. Ayyrjap pen Bighabil barady dep otyryp aldy. Erteng keshke deyin qyzmetin bireuge tapsyryp bolyp, býrsikýni tanerteng jýrsin!...

Ákimning jauabyn maghan jaltaqtay qarap tyndaghan Áliya lyp etip esikten shygha jóneldi.

-Bighabil keldi me? -dep dabystady Shәkerbay. - Syrqattanyp jýredi, ózimen sóilesip kórinizshi!

Shәkerbaydyng taghy da ótirik aitqanyna kýlip jiberip kirdim. Jana mindet jayyn әkim týsindirdi. Kýdiktengenimdey úzaq uaqyt alatyn mindet emes siyaqty. Jәne qayynjúrt auylym jaqta bolghan song kóne kettim: jermayyn kemitu әreketining aldynda tәjiriybe, ýlgi retinde eng kedey bir kentti seriktestiru qyzmeti eken. «Ýlgili moyynserik qúru - dep atady әkim. Barlyq kedey, tómen orta eginshiler jerge ie bolghanda egindi birlesip eguding abzaldyghyn sol moyynserikten ýirenetin bolady» dep týsindirdi.

Qyzmetimdi ertenine semizderimning birine tәptishtep tapsyryp bolysymmen aupartkomgha shaqyryldym. «Ýlgi moyynserik» qúrudyng jobasyn Ling sekretar Ayyrjap ekeuimizge tolyq týsindirip shyghardy. Ekinshi kýni tanerteng әkim mekemesining jenil arbasyn jektirip jatqanymda, surettegi súludy ertip, Áliya súlu jetip keldi. Aldynghy kýni pochtahanagha rúqsat súraghan júmysyn endi týsindim, kýle jetti. Maghan kórsetpek «tóleuin» telefonmen shaqyra qoyghan eken.

Ápekesine ilesip jýrgen jas sinildey erkin beygham beynemen kóringen syndarly kórikten ibaly biykeshting qymtyrylysy ghana bayqaldy. Men de, әriyne, «qanday qyzsyn, qaydan keldin?» degendey kónil bólgen kózqaras bayqatpaugha tyrystym. Auyz jybyrlatyp qana sәlemdese saldyq. Ekeuimizge ailaker jengedey kezek qaraghan Áliya sóiledi:

- Siz jýrgeli jatyr dep estip keldik. Aman baryp, aman qaytynyz!

- Ýlken tabyspen qayt desenshi! -dep әdeyi týiile «ótingenimde» bet tanysym kýlip jiberip, tufliyining bizdey ókshesimen syzyp túrghan jerine qarap aldy. Áliya jymiya qayyrdy jauabyn:

- Amandyq bolsa tabysty bolatyndyghynyzgha senemin ghoy!

- Men ózim tabysty bolatyndyghyma sene qoymaghandyqtan tilektestikke shaqyryp túrmaymyn ba!

Bettanysym kóz astymen kýlimsirey qarap alyp, dóngelek qara kózin tómen tónkerip әketti. Ashyq jauabyn taghy da Áliya qayyrdy:

- Sosiyalizm mindetine birinshi bolyp attanghan sizge tilektes bolmay, kimge tilektes bolmaqpyz. Biraq, tabysty boludyng negizgi talaby izdenushining ózinen bolmay ma! Bizding tilektestikting belgisi bolar dep myna az ghana joldyghymyzdy әkeldik, qabyl alynyz!

- Sizderding de joldarynyz bolsyn, rahymet qaryndastar! -dep qaldym. Búl qayshykez «tilektestigime» kónil bólmedi Áliya, qoltyghyndaghy qaghaz qobdishasyn arbadaghy ýlken sumkamnyng qasyna aparyp qoydy. Qaytalay amandyq tilep qayrylyp, qosh aitysty da artyna búryla berdi. Al, bettanys kýlimsirey bas iyip tastap jýrip ketti. Aq kofta ýstine kiygen shap-shaq qana qyzyl kýreng sarapan, bar kórkemdigin pash etkendey. Artynan qarap túryp qalyppyn. «Surettegisinen de súlu eken-au!» dep jiberdim. Biraq, Áliyagha tuystyq jaghynan bir jaqyndyghy bar tәrizdi. Ol suretining tartpada jasyrusyz qala bergeni esime endi týsti. Áliyagha sonysyn qaytaryp aluyn tapsyrayyn dep oqtala bergenimde, aq jýzin qayyra jaryq etkizdi jas súlu. Ol qaraghanda andyp kele jatqan qart súlu da qaray qaldy. «Kinәrәtsiz jas jangha soqqy bergendey ol suretti qalay aiqaylap qaytaramyn» degen ynghaysyzdyqpen kidirip qalyp edim. Jasy kәrisinen endi artta qalynqyray qoyyp, úrlanyp qarady maghan. «Kónilinde kineret joq emes eken-au, әuire bolmasyn, aityp-aq jibereyin, Núriyashymdy qalay qiyarmyn búghan!» degen oimen qolymdaghy partpeldi arbagha laqtyra salyppyn. Jas súmnyng búl úrlyghyn qart qaraqshy taghy da seze qoyghanday, qayrylyp qarap jymidy maghan. «Dýniyede Maqpaldan basqa eshkim joqtay kórushi edin, kózindi suyrdy ma, bәlem, qalay eken!» dep kýlgendey sezildi. Kózim suryla qoymasa da arttarynan sýirelip qylmys taba qoyghanyn endi bildim. «Ey Áliya!» degenimshe qos súlu qaqpadan shyghyp ghayyp boldy. Qyzmet bólmeme jýgirdim. Tartpada qalghan suretti Áliya otyratyn stoldyng tartpasyna sýngitip jiberip qayttym.

Ayyrjap kelisimen arbakesh delbe qaqty. Oiyma orala berdi Áliyanyng «tóleui». Kýnshil sayqaldyng osy súludy shyndyghynda Maqpaldyng ornyna tóleu ýshin emes, qylmys tóldeu ýshin tapqanyn úqtym, onysyn osynshalyq qyzyl jilik, albaryndy-jalbaryndy bolyp kóristiruinen de aiqyndalmady ma. Sol kýndesinen ýsh ala týsu ýshin, odan mening jýregimdi aiyryp, mýlde úmyttyru ýshin osynday asa shyrghagha tartuy kerek qoy. «Meni ózine qayta qarata almaghan sayyn qozdanghan kýndestigi tipti ózining namyssymaghyn da qúrbandyqqa shalyp, jengelikke týsirip, ózin qor etuin qarashy!» degen oimen jymidym. Kýnshildik degen azghyndyqtyng anasy eken-au, netken zәrli u edi! -dep kýrsindim.

Áliyanyng búl jayyn әlgi nәzik biykesh bilmeydi. Meni aspangha kóterip, tóndire maqtaghanyna shynymen ilanyp, tanysu ýshin-aq kelgen siyaqty. «Kóseminen» jasyryp qalay-qalay qaraydy maghan!... Baydyng súlularyn kedey belsendilerine jautaqtatqan zamangha qalay alghys aitpassyn! Jәne men «kómónes», sosializm kollektiyvin úiymdastyrugha osy aimaq boyynsha birinshi bolyp attanghan «kompartiyagha eng senimdi kómenes» bolyp kórinuim qalay jautaqtatpasyn! -degen oigha kelgenimde kýlip jiberippin. Ayyrjap bir qarap qana qoydy múnyma. - «Maghan tiygen bay qyzyna osy kómenestigimmen zor baqyt ornatatyn, tipti taptyq jazadan әkelerin de qútqaratyn «ýlken mәnsap iyesi» bolatyndyghymnyng mýmkindigi kórinip túrmay ma! Búl jayt qalay jautaqtatpasyn, búira basymdy núrday kórsetken-aq shyghar!» degen oimen qarqylday kýldim.

- Ne boldy, Bigha? -dep Ayyrjap tanyrqay qarady. Búghan jauap bolarlyq bir sóz tilime orala ketti:

- Baybosyn deytin әlgi bir rayon qatshysy bar ghoy, soghan jaqynda bir baydyng qyzy únatatyndyghyn aityp hat jazghan eken. Baybosyn ol hattyng shetine «saghan ýilenip ómir tarihyma daq týsirmeymin!» dep «búryshtama» jazyp qaytarypty.

- Dúrys! -dedi Ayyrjap kýlip. - Taptyq qarym-qatynas jaghynan onday nekening kir júqtyruy mýmkin, al, taptyq kózqarasta qyzdyng ózi dúrys maydanda bolsa, mәselen, sening Maqpalyng siyaqty óz semiyasynda ezgige, feodaldyq zorlyqqa úshyraghan qyz bolsa, Baybosyn jauapty olay jazbas edi.

Kýrsinip jiberdim. Maqpal auyzgha alynghanda, qarsymyzdaghy tau jaqtan soqqan salqyn yzghyryqtan kózdi júma otryp qalghugha kiristik. Qúryshtaghan sol úiqydan aiyqqysy kelgen Ayyrjap, ýlken qapshyghynan bir qúmyra araq shyghardy. Mening esime biykeshterding joldyghy týsti. Ony ashyp konfet aldym. Bir bótelke Sovet koniyegining astynan býkteuli hat shyqty. Ayyrjap úsynghan qúmyradan eki qylghyp jiberdim de, kalaskanyng arqalyghyna shalqalay jatyp oqydym. Áliyanyng jazuy: «aty Ásiya, orta mektepting toghyzynshy klasyn bitirgen. Búl da Maqpalgha úqsas jaqsy oqyp jýr edi. Ata-anasy ózderine jaqyn keletin bir baydyng úlyna bermek bolyp, Maqpalgha úqsas múny da zorlaugha kirisipti. Sizge syrtynyzdan tanys eken. Búl jerdegi qyzmet jaghdayynyzdyng bәrin biledi eken. Men aitqanymda syrtynyzdan sonshalyq jaqyn tanystyghyn bildirdi. Qaytyp kelgeninizde sóilestiremin! Meni keshiriniz, yqtiyar ózinizde ghoy!...»

Hatty óz qalpymen býktedim de, partpelimning bir qaltasyna tygha saldym. Týske kóterilip qalghan kýn shary badyraya qarap, qarsymyzdan soqqan jel yzgharyn syndyra bastady. Qys qyspaghynan «talyqsyp qalghan» súry dala esin endi jiyp, kýn núryna sherin shertkisi kelgendey demin kýrsine alyp, óksip jatqanday sezildi.

Bizding úiymdastyrugha kelgen kentimiz Sarbúlaq dep atalatyn. Ony «Sarybúlaq» atandyryp qoyghan shyghys jaq qataryndaghy eki búlaqtan su ishetin bir ghana jangódey[1] negizgi iyesi bolghan otyz ýili kent ol bógeuden bergi túmalardan ghana tam-túmdap kýn kórip kelipti. Ýsh aimaq tónkerisi jenip, jangódey pomeshikting erekshe qúqyghynan jerlik halyq qútylghanda, su da qútyldy. Jazda ýzilmey aghatyn bolghan sol búlaq, manayy kók jasangha ainalyp qalsa da, әlige deyin «Sarybúlaq» atalyq keledi.

Túralap kelgen túrghyndary eki-ýsh jyldan beri ghana qontorghaylyqtan qútylyp, jeytinine jetse de jegimine әli de tolyq jete qoymapty. Kópshiligi soqasy men tis aghashyna búzauly siyr, qúlyndy biye, tayynsha jegedi eken. Kýsh kóligi men búlyghy barlaryn tizimdep kep jibergenimizde, on shaqty otbasy ghana shyqty. Olardyng jeteui orta, ýsheui ghana joghary orta eginshi qataryna jetip keledi eken. Áyteuir kýshteri seriktesse sol kenttegi egiluge tiyisti jerdi týgel mengerip әkete alatyndyghyn eseptep shyghardyq.

Egis uaqyty men jiym-terim kezinde kýsh birlestiruge kóndire alsaq bolghany, Sarybúlaq, eginsiz ýy joq, tútas jasyl búlaqqa ainalady eken. Túrmys jaghynan әl-auqaty jasyl búlaqqa da, eginshilerding tilek-múratyn birlestiretin asyl búlaqqa da ainalady. Biz ýshin eng zәrui osy songhysy, yaghny búl búlaqty osy ónirdegi eginshilerding kózine kórsetip, kollektivizmdik an-sananyng besigine ainaldyru edi. Isti aldymen osynday iydeologiyalyq tәrbiyemen bastadyq. Árbir otbasymen jeke-jeke de, bәrining basyn qosyp ta әngimelestik. Seriktesuding paydasyn kózderimen kórmey kóne qoymaytyn úsaq menshik erejesi boyynsha eseptep te kórsettik. Kýsh kólik pen qúral-sayman jaghynan jaqjúty kedeyleri qúlshyna ketti búl esepke.

Al, ózindik eginge kýshi jetetinderi, әsirese joghary ortalar naraulay tyndady. Búlargha layyqty nәsihatty kýsheyte týstik. Qúral-sayman, kýsh-kólik jaghynan kóbirek kýsh qosqandary qol kýshterinen de kóbirek paydalanady, salystyrmaly týrde kóbirek egedi ghoy. Onyng ýstine, óz kýshine qaraghanda sol kóbirek eginin ekkende tez egedi de, jighanda tez jiyady. Tabighy apattan kóp ziyandalmay, mol ónim alu - kýsh seriktestiruding negizgi abzaldyghy ekendigin eselep-eselep týsindirdik. Bir aptada kenirdegimizdi qúrghatyp, jaghymyzdy soraytyp bolghan osy kenesimizben bәrin kóndirgen siyaqtymyz. Mektepting ýlken bólmesine alghashqy ýlken jiynymyzdy ashyp kep qaldyq bir kýni. Razylyq dauystar kóterile, týgel qúptap edi. «Endi ózimiz kenesip, ózara kelisip alayyqshy!» -dep kýbirlep qaldy kóse sary shal. «Ózimiz keneseyik» degendi kópshilik taghy da týgel qúptay dauystady. Bir saghatqa kelisip shygha berip edik, sonymyzdan qaptap ere shyqty da, tórtten-besten bóline jónelisti. Sarybúlaq mektebining many týgel kýiis qayyrghanday kýbir-sybyrgha tola ketti. Sarylghan úzaq kýn enkeyip qalypty. Key bir toptaghy kýiister kirtildemey sartylday bastady.

Ayyrjap ekeuimiz jatqan múghalimning ýiinen shәy iship shyghugha ketip bara jatyp, túra qaldym. Álgi ózara keneske shaqyrghan sary shaldyng ýiine ótken keshte Tanqan deytin kәri ýkirday auylynan bireu kelip qonyp ketkenin estigenmin. Shәy ishuge Ayyrjapty jiberdim de, kýiisterden anys bayqau ýshin sol manda arly-berli jýrumen boldym. Úzyn boyly enkish, kóse, sary shal joghry orta eginshining biri bolatyn. Ekinshi toptan ýshinshi topqa auysqanyn kórgen kózimning qyry sonda boldy. Onyng alghashqy «kýisesken» toby bir-birden taralyp, basqa toptargha auysypty. Solarmen birge әzәzildikting de taralyp jatqanyn auys-kýiisterding kóbeye bastaghanynan bayqay qydyrystadym.

Uaqyt bitip, mektepke qayta kirdik.

- Al, qanday pikirleriniz bar, úqpay qalghan mәsele bar ma eken? -dep Ayyrjap súrady. Baghanaghyday anqyldaghan minez joq, kópshilik jiyryla qalghanday, jym-jyrt otyryp qalyp edi. Eng momyny bolyp kórinip jýrgen bir qarasaqal qol kóterip, sóileuge rúqsat súray týregeldi. Kóse sarynyng qarsy sózge osy «momyndy» ynghaylap qoyghanyn túspaldadym.

- Jana ýkimetimiz kedeylerding óz ýkimeti, bostandyq pen erkindikke jetkizdi deysizder ghoy shyraqtarym, solay ma?... Osy bizding erkindigimiz bar ekendigi ras pa?

- Ras! -dedi Ayyrjap maghan bir qarap qoyyp.

- Erkindikke jetkendigimiz ras bolsa, myna júrt egindi de óz erkimizben egemiz, birlespeymiz dep otyr. Qamqor ýkimetimiz әrkimning óz qotyryn ózi qasuyna rúqsat etse bolghany, Qúdaygha shýkir, әiteuir, jana ýkimetimiz pomeshikterdi kidindetpeytin boldy ghoy, endi kýn kóre almasaq óz obalymyz ózimizge bolsyn!... Sózim osy ghana.

Ayyrjap abyrjyp alaq-júlaq qarap sóiledi jan-jaghyna:

- Al, baghanaghy kelisimnen qanday sebeppen ainydynyzdar, sonyng sebebin aitynyzsharshy?.. Álde azghyrghan bireu bar ma?.. iyә, týsinbeytin, sheshe almaghan bir mәsele shyqty ma?

Eshqaysysynan jauap shyqpay qalghan song men súradym:

- Endi osy «óz qotyryn ózi qasu» degenge qarsy pikir bar ma, qane? Kópshilik bir-birine, әsirese kóse sarygha kóbirek qarasyp qoyyp, taghy da ýnsiz qaldy. Men kýlkimen qayta súradym. - «Óz qotyrymyzdy ózimiz qasugha qolymyz jetpeytin sholaqtarymyz kóp» deytinder bar-edi ghoy!... Al, «óz qotyrymyzdy ózimiz qasysaq ta, qyshuymyzdy qandyra almaytynymyz tipti kóp. Kelinizder selbesip qasysalyq!» deytinder de az emes edi ghoy!... Solay bolghanda «ómir boyy qansha tyrnasaq ta arqamyzdyng qyshuyn bir qandyra almay, tasqa da, aghashqa da sýikenip kelemiz. Baydan da Qúdaydan da tilep, sol sordan bir qútyla almadyq, qaneky ózimiz birlesip, aiyzymyz qanghansha qasysalyq!» deytin bireuiniz joq pa?

Eginshiler búl sózge týgel kýlse de, әr tústan jamyray jauap shyghardy:

- «Kóp suyr in qazbaydy, in qazsa jón qazbaydy»... enbegimiz ónimsiz bolyp qalsa, bir-birimizden kórip bajyldaspayyq!»... «Ash qúlaqtan tysh qúlaq».. «Qoydyq әr qaysynymyz óz betimizben - kq kórelik!»... «Óz erkimiz ózimizde ekeni ras bolsa, boldy, rahymet búl qamqorlyqtarynyzgha!

- Kóp suyr in qazghanda óte jaqsy qazatyn myqty tәrtip, abzal aqyl tauyp bersek qalay? -dep men súradym.

- Shyraghym, Bighash, rahymet, qoydyq endi sony, qoydyq! -dep shu kótergen kópshilikting sonynda  - «búl bayaghy kalhoz ghoy, jana úqtyq!» - dep qaldy bireui. Jat taptyng sýpsiqyrymen ainyghandyqtaryn endi tolyq týsindim. Jip ýshi kórinse de tastay qatty týiinshektelgendikten qatqyl toytarystarynan bayqap, Ayyrjap ekeuimiz bir-birimizge kýizele qarastyq. Bir aptalyq japaly ýgitimiz zaya ketkendey. Zorlasaq ózimizge zobalang kórinetini sezildi, eshqanday óktemdik kórsetpey, nasihattap qana, naghyz óz yqtiyarlarymen seriktestirudi Ling shujy qatty tapsyrghan bolatyn.

- Endi qaytemiz? -dedi Ayyrjap kýbirlep. - Qalay da úiymdasudyng paydaly bolatyndyghyn eskertip qana oilatyp qoyyp, bireuimiz partkomgha baryp keleyik pe?

- Joq, ony artynan kórermiz. Men endi bir saghat sóileyin. Myna ainu, bireuding keri ýgitimen payda bolghany sezildi. Sovet odaghyndaghy kolhozdasudy da jiyrenishti etip, qate týsindirip qoyghan eken. Kolhozgha qay taptar nelikten qarsy bolyp búzghynshylyq әreket jýrgizgenin, kolhozdardyng olardy qalay jengenin, asa kýshti fashizmmen soghysqanda kolhozdyq kollektivting Sovet odaghyn qanshalyq qúdiretke ie etken tarihyn qysqasha ghana sóileymin. Myna moyynserigimizding qasiyeti osy bayandamamen aiqyn týsiniletin bolady, qalay?... Búdan zorlau maghynasy shyqpaytyn shyghar?

- Osy sózinnen «qaytseng de seriktesesin» degendey zorlaushylyq maghyna shygharmay, sóiley alamysyn?

- Jay ghana әngime etip shertemin, tyndap kór!...

Ayyrjap týregeldi. Kópshilikting óz yqtiyarynda ekendikterin qaytalay dәriptedi de «Bighabil joldastyn» az sózi baryn aityp, tyndaugha shaqyrdy. Eginshiler myna búirabas qu endi qay qyryna alar eken» degendey antarylyspen ýnsiz qarasty maghan.

-  Mening tuysqan aghalarym men inim, bes jyldan beri ózderi siyaqty jaldanba eginshiler men seriktesip, qashqan bir jangýdeyding jerine ortaq egin salyp keledi, -dep kýlimsirey bastadym sózimdi. - Senbegenderiniz baryp kórinizder! Myna Qaraghashta ghana, Biykeldi, Bighazy, Bighadil deytinder! Jalshynyng teri men qanyn qosa soryp әdettengen baylardy sol seriktesuleri arqyly malaysyz qaldyryp, yzalandyryp jýr. Bireuden kepsen súraghandy qoyyp, qazir ózderi kepsen berip jýr. Demek, men jalshylyqtan da, joqshylyqtan da әreng qútylghan, ózderiniz siyaqty semiyanyng balasymyn. «Óz óltirmeydi, jat jarylqamaydy». Sizder osy auylgha keshegi kelgen qonaqtyng qomaghay qojayynynday - Tanqan, Omarbekterdey ózderinizdi toryp jýrgen - tonap jýrgen qasqyrlardyng azghyryndysyn tyndaghansha menin, kózdi-qúlaqty myna óz balalarynyzdyng aqylyn tyndanyzdar! -degenimde eriksiz óksip qalyp, bir kidirdim.

- Al, tyndadyq, tyndadyq! -dep qaldy birnesheui. Men, ile jalghastyrdym sózimdi:

- Ózi týsine almay jat taptyng súp-siqyryna sengen bir sorly shaldyng sózimen ainyp qalyp otyrsyzdar. Ol shal kolhozdyq túrmysty mýlde bilmeytin, kolhozdyng jaularynyng sózimen keri týsinikke ie bolyp qalghan shal. Sondyqtan kolhoz turaly shyndyqty týsindiru óte qajet bolyp qaldy. Qazir men sizderdi kolhozdastyru ýshin emes, tek, qate týsinikke qarsy dúrys týsinik berip qoi ýshin ghana sóilemekpin...

Osylay bastalghan leksiya bir saghatqa jetpey ayaqtady. Sózimning qanshalyq jenisti bolghanyn Ayyrjaptyng jadyrauynan bayqadym. Eljirey qarap iyzektedi maghan. Kópshilik atynan sóilegen baghanaghy qarasaqal jan-jaghyna jaltaqtay týsti de, «sorly shalyna» qarady.

- Endi boldyq! -dep dauystap jiberdi ózi. Búl «bolghan» qalay bolghandyq ekenin «sorly shal» qalbalaqtay sóilep týsindirdi:

- Shyraghym, týsindik, tipti jaqsy týsindik. Sózinnyng bәrine... Ásirese, mening ras sorly ekendigime moyyndadym. Al, siz aitqan keshegi qonaq menen de sorly, ol da búrynnan estip jýrgen ósekterin aitqan, yp-ras, ýstinen týstiniz!... Jalghyz-aq, ol әlgi Omarbek pen Tanqannyng sózimen kelgen emes, óz pikiri solay... al endi bastay berinizder, bar yrazylyghymyzben erdik sizderge!

- Biz ghoy, myna aqsaqaldarymyzdyng rayyna qarap otyrghanbyz, -desti kópshilik. - Osy kisilerding aitqanymen jýretin әdetimiz bolmasa, aqyldarynyzgha alghashynan-aq kóngenbiz ghoy!... Endi eshqanday qarsylyghymyz joq. Birlestik!... Endi bastyghymyzdy, qalay, qalay isteytinimizdi, әsirese tәrtibimizdi myqtasanyzdar bolghany!..

Ertenine kópshilikting dauys berui boyynsha sol yryqty kóse sarynyng ózin bastyq etip sayladyq ta, jeke jerlerde sony myqtap tәrbiyeleumen boldyq. Oghan aqylshy-hatshy dep saylaghandarymyz da, baqylaushy komissiya etip saylaghandarymyz da ynghay kekse kedey eginshilerden boldy. Tabys bitkenning barlyghy úiymshyldyqta, tәrtip-týzimshildikte ekendigin týsindire jýrip, jer jyrtugha dayyndadyq. Ár-bir eginshining jer bóligin kórip, ólshesip jýrgenimde Ling sekretar jetti. Qayyn júrtyna úryn kelgen dәstýrshil kýieushe, alystan jayaulap edi. Aldymen maghan qaray bettep jaqyndaghanda kýieu siyaqty emes, ondaydan býtindey basqasha kórindi: әskery sarylarynan tandap, eng kóp jamaulysyn kiyipti de, sary bylghary mumkasyn at dorba siyaqty eski berezen dorbagha tyghyp, qolyna ústapty. Jarqyrauyq eshnәrse kórsetpey, kedey eginshining dәl ózi bolyp kórineyin degen siyaqty. Ózining býtindey kerisinshe ynghay bylghary kiyingen maghan salqyn ghana amandasyp, qysqasha sóilesti de, eginshilerge iyzektep kýle ótti. Bir jaqta jer ólshesip jýrgen Ayyrjapqa jóneldi.

Ayyrjapty erte jýrip, әrkimmen sóilesti. Týski demalysta da, keshki qonalqyda da kelmedi mening qasyma. Oghan erip tilmash bolyp jýrgen Ayyrjap, «ýstimizden kórsetindi bar siyaqty!» -dep bir kezi kelgende kýbirlep qana ótti. - «Bighabil qorqytyp zorlap úiymdastyrdy degen sóz bar eken. Biraq, kimning kórsetindisi ekenin aitpady!» dep eskerte ketti.

Aupartkom sekretary eng kedey ýiding biydәy kójesin iship qonghan son, bar eginshimen jeke-jeke sóilesip bolghan son, ertenine týste bir-aq keldi mening qasyma. Auyl múghalimining tór ýiindegi dóngelek stolda shәy iship otyrghanymda eki ezuin eki qúlaghyna jetkize kýlip kirdi de, tórge shaqyra týregelgen mening qolymdy qatty qysyp, silkip-silkip jiberdi.

- Qúttyqtaymyn jenisindi!... Eginshilerding qayta ainyghanynan keyingi leksiyandy týgel estidim. Bәrine de óte jaqsy әser etkensin!... Keyin búlar kopirasiyalasqanda da búl sózing esterinde bolady, óte jaqsy!...

Sol kýni keshte sol ýige birge qondyq. Ár týrli súrau qoyyp, bar jaghdayymdy súrastyryp jatty. Ayyrjap byltyrghy konferensiyadaghy shaghym sózderden maqpaldyng atyn sekretardyng ózi jazyp alghanyn biledi eken. Baylanyp joghalghan sol qyzdyng mening qalyndyghym ekenin aitqanda, edәuir ynyldap oilanyp qaldy sekretar.

- A..a, -dedi bir shaqta - byltyr 11-shi aida Maqpaldy men Altay jerlik partkomgha tapsyryp qatynas jibergenmin. Ony saqshy mekemesi arqyly tapsa, óz qamqorlyqtaryna alularyn ótinip jazghanmyn. Tapsa olar bizge habarlaydy!...

Aldynghy kýni Dýisen aghay maghan kelip, «Maqpal 1 ay mólsherinde bóle kýieuden qútylghan siyaqty degen túspalyn aitqan: «Sauyrdan, qay jerdiki ekeni belgisiz, saqshylar alyp ketipti». Sekretar menen sony estip, «y----n, tabylghan bolsa, bizge qaytarady!» dey saldy da qor ete týsti.

Ertenine tanerteng әkimning jenil arbasyn shoqaqtatyp kóshire keldi. Keshke jaqyn shyghyp, joldaghy tuystaryna qonypty. Sekretargha konvert úsyndy. Shinjang ólkelik partkomnyng ýgit bólim tanbasy basylghan qatynas ekenin kórdik. Mening Ýrimjige - oqu-aghartu mengermesine qyzmetke shaqyrylghanymdy aupartkomgha tapsyryp jazypty. Oqu-aghartu mengermesi birinshi ret súraghanda audandyq ýkimet bermegendigi sebepti partiya jaghynan súratqan siyaqty.

- Bighabily joldas, sen osy arbamen qaytyp, Ýrimjige jýruge dayyndala ber! -dedi sekretar, maghan raylana qarap alyp, - biraq, men qaytqansha kýte túr!... Partiya qataryna ótuge jazghan ótinishing bar emes pe, men ózim kepildik etip qabyldatamyn. Partiyagha ótip, partbeletindi alyp barghanyng jaqsy!..

Qolymdy keshe qatty qysqan sekretarymnyng qolyn endi men qatty qysyp attandym. Bәse, tarazyny әrkim óz kókirekterine - óz jýrekterine tiremey, osylay qalys ústau kerek qoy! -dep jymidym bylay shygha bere.

Jenimpaz tergeushim, qadamyn qalay-qalay tastaghan myna tariyh!... Sәrsen aghang myng qúbylyp, myng búralyp kire almay jýrgen partiyagha iyligudi bilmeytin mendey «tonmoyyn keri tónkerisshinin» shynymen-aq zyp bergeni me! Dýley júdyryghynyzben qaghyp tastap, qayta jazsanyz qaytedi sol tarihty. Ádilet tarazynyz osyny qúptaydy ghoy! Qolynyzdan búrmalauda júlmalau da kelip jýrmey me! Tarihty siz jaratpay, sizdeylerdi tarih jaratyp, soqyr shegine jiyp saqtap kele jatqanymen isiniz bolghan ba. «Partiyagha siqyrlyqpen jalbyzbalap kirip alghan, búl ataqty qylmysyn búryp alghan, zor shataqty qylmysker» dep qondyra qoyarsyz!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

[1] Jangódey (aytyluynda Jangýidi) - qytay baylaryn osylay ataydy, qojayyn maghynasynda.