Eng әueli – tildik orta

Memlekettik tilding 30 jyl boyy óz túghyryna qona almauyna qatysty aluan sebep pen faktorlardy ataugha bolady. Biraq býgingi manyzdy sharua – osylardyng ishindegi eng ózekti de manyzdysyn tandap, sony nәtiyjeli iske asyru. Búghan deyingi memlekettik taraptan da, qoghamdyq taraptan da til sayasatyna qatysty sharalar men әreketterding bәrine ortaq bir osaldyq baryn atap óteyik, ol – búl mәselege ghylymy taraptan kirispey, týisikke ghana iyek artqanymyzdyng kesirinde jatyr.

Tilding qarapayym әri basty anyqtamasy mynau: til – belgili bir qogham men qauymgha birigetin adamdardyng ózara qarym-qatynas (kommunikasiya) qúraly. Odan әri terendesek, býgingi til: adamdardyng bir birimen aqparat bólisu jәne aqparat alu mýmkindigin jýzege asyru saymany. Al búny qysqasha ghana «tildik orta»  atalatyn til ghylymynyng bir basty salasy qamtidy. Búny zerdelep, zertteytin jәne mәselesin ashyp әri sheshetin sosiolingvistika degen ghylym salasy bar. Basty ókinishtisi sol – búl sala әli qazaq tiline qatysty elimizde bayypty qolgha alynyp, damyghan joq. Ótken ghasyrdyng 90-jyldarynan bastap búl ghylym salasyn algha tartqan filologiya ghylymdarynyng doktory, sosiolingvist Baqytjan Hasanovtyng dauysy men uәji tiyisti oryndar men organdargha jetpedi, soghan sәikes sheshim bolmady.

Al tildik ortagha ne jatady? Tildik orta degenimiz: tiriley auyzeki jәne jazbasha tildi qoldanatyn belgili bir adamdar qauymy. Qoghamdyq-sayasy jaghynan alghanda búl orta ózinshe «ýsh jýzden» qúralady: memlekettik, kommersiyalyq jәne qoghamdyq sektorlar, qysqasy qoghamdaghy adamdardyng kýndelikti túrmysynan bastap, biznes pen qoghamdaghy aralastyq jәne eldi biyleuge deyingi barlyq aqparat alu, taratu, óndiru ayasy men ýderisteri osy tildik ortany qamtidy.  Al búl sektorlardyng әrqaysysy óz kezeginde әraluan formattaghy kommunikasiyalyq-aqparattyq resurstardan, atap aitqanda audio-viydeo jazbalar, әleumettik jeli men әlemjeli arnalary, telearnalar men radiotolqyndar, basqa da aqparat alu men jazu tehnologiyasy, býkil óner salasy – kino, teatr, kitaphana, bilim beru salasy, resmy biylik organdary men úiymdarynyng barlyq aqparat kontentteri, óndiru, taratu salasy (búny qysqasha – resmy til ataydy), sekildi resurstardyng әleuetinen túrady. Qysqasy, tildi til qylatyn da, túl qylatyn da – tildik orta! Eger biznes kliyent ýshin talasu maydanyna týsip jatsa, al әr til aman qalu men damu ýshin tildik ortagha talasady!  Osydan til  sayasatynyng mazmúny ózinen ózi kelip shyghady.

Endi «elektron tildik orta» úghymyn engizuge mәjbýrmiz, óitkeni búl sala býgindi әrbir tilding qauqaryn aiqyndaytyn kórsetkish bolyp ketti. Búryn sәbiyding tili ata-anasy men janúyasynda shyghatyn bolsa, qazirgi balanyng tili gadjetpen shyghyp jatyr. Juyrda ghana Aqtóbe oblysynyng Yrghyz kentindegi bir otbasydaghy 3-5 jasar eki sәbiyding tili oryssha shyqqandyqtan, olardy amalsyz orys mektebine beruge tura kelgen. Al, Yrghyz audany 99,99 qazaqtildi orta! Demek, «tilge ie bolghyng kelse, gadjeting men kontentindi týze!» degen jana mәtel shyqty. Al juyrda ghana «BALAPAN» telearnasynyng bas produseri Sandughash Kenjebaeva Preziydentke telearnalardaghy jasóspirimder kontentine qatysty úsynysyn bildirip, memlekettik arnalar búghan kem degende aptalyq efir uaqytynyng 2 saghatyn bólui keregin jetkizdi. Búghan alyp-qosarymyz az, búl jaghday til  sayasatyna qatysty әldeqashan qolgha alynuy kerek shara edi.

Til sayasaty degenimiz – eldegi, qoghamdaghy atalmysh salalar boyynsha tilderding dәrejesi men ara salmaghyna oray zangha negizdelgen, meylinshe qoldanylu men paydalanyludy әdil ýilestiru, qayshylyqtardy joyyp, damytudy qolgha alumen anyqtalady. Til sayasatyn qazirgi zamanda jýzege asyrugha qajet basty sayman – sosiolingvistika! Búl – tildik ortanyng ghylymy atauy әri zertteu men zerdeleu pәni. Ol bolmasa, búl ýderiske qatyspasa, onda til sayasaty soqyr degen sóz, búl ghylym atalmysh sala boyynsha barlyq mәseleni ornyna qoyyp, sheshimderding jobasyn әzirleuge birden bir kerek ghylymy tetik bolyp tabylady. Búl ghylym tildik ortanyng әrbir jigi men tobyndaghy jaghdaydy barynsha obektiv týrde kórsetip, soghan sәikes qanday shara men jobany atqarudy úsynar edi. Mine osy bolmaghasyn, 30 jyl boyy ne istep, ne qoyghanymyzdy jәne qalay isteytinimizdi bilmey, Uaqyt pen basqa da resurstardy rәsuә etip keldik. Til sayasatynyng dengeyi «janashyrlyq» sipattan arygha baspady. Qisyndy sheshimder bolmady, nәtiyjeli әreketterge jol ashylmady.

Biylik - basty tildik orta

Tildik ortany tartatyn lokomotiv ne? Ol resmy orta – eldi biyleytin memlekettik sektor. Eger búl sektor memtilge degen kózqarasyn birjolata, alandamastan, manipulyasiyasyz kirisetin bolsa, onda qalghan eki sektor: kommersiyalyq jәne qoghamdyq orta da basqa tilge qaray jambastaudy dogharady jәne syltau izdemeydi, til sayasatyna kedergi jasap mashaqatqa bara qoymaydy. Memsayasatty aidalagha ala qashpaydy, syrtqy kýshterdi elding ishki sayasatyna qarsy aitaqtamaydy.

Búghan deyin memsektor til sayasatyn qalay jýzege asyryp otyr? Resmy ortada konstitusiyanyng 7-babynyng 2-tarmaghy búrmalanyp, «orys tili – resmy til» degen jalghan tújyrymmen, orys tilinde ghana memlekettik is jýrgizilude. Búl ýderiste bir emes, eki qúqyq búzylyp otyr: bireui atazannyng «Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik til – qazaq tili» degen 7-babynyng 1-tarmaghy, yaghny memlekettik qúzyr men qúqyq búzylsa, taghy bireui - memlekettik qyzmettegi qazaqtildi qostildi qyzmetkerlerding qúqyghy búzylyp keledi. Qazaqtildi qyzmetshiler audarmashynyng rólinde jәne olar ózderining kompetensiyasyn tolyq memlekettik tildi qoldanugha paydalana almay, monotildi qyzmetshilerding ynghayyna jyghylumen keledi. Osy jerde memleket nege osy eki tarapty biriktiretindey  sayasat jasay almay otyr? 30 jyldyng ishinde búl sala boyynsha algha basu nege joq?

Búnyng sheshimin birden aita keteyik. Osydan kemi 20 jylday búryn elde qostildilik degen syrttay qaraghanda kýlkili bolghanymen dúrys sayasattyng súlbasy bastalghan edi. Biraq búl ishki mazmúny anyqtalmaghan jalang iydeologiyagha ainalyp, dabyra kýiinde qaldy. Shyn mәninde joghary memlekettik organdardaghy memqyzmetshilerden qos tildilik qúzyrettilik talap etilip, ony birte-birte memtil paydasyna qaray búrghanda, qazirgidey qayshylyq qalyptaspaghan bolar edi. Ony qalay úiymdastyrugha bolar edi? Memlekettik qyzmet jónindegi agenttik memqyzmetshilerdi QazTEST jýiesi arqyly qazaq jәne orys tilderi boyynsha synaqtan ótkizedi de, memlekettik qyzmetting dәlizinde kim qay tilge jýirik bolsa, sol tilde qyzmet ete bastaydy. Biraq qostildi qyzmetshige sәikesinshe erekshe jaghday jasalady, óitkeni ol - elding til sayasatyn qoldaushy әri damytushy faktordyng tiyegi! Eki tildi qyzmetshi mansap boyynsha jogharylaugha barynsha mýmkindigi boluy tiyis. Jәne de memlekettik qyzmette qújatty bir tilden ekinshisine audaryp, artyq shyghyn men jalghan «qostildilik» jýrgizuding mýldem keregi joq. Al birtildi/monotildi adam degenimiz kim? Ol – orystildi qyzmetshi. Ádette qazaqtildi qyzmetkerding keminde 80 payyzy eki tilge jýirik. Kim útty? Memlekettin  sayasaty útty jәne onyng sayasatyn algha bastyryp otyrghan kez kelgen qostildi etnos ókili útty! Búnday sayasatqa kim shaghymdanady? Birtildi jәne memleketti mensinbeytin ózimshil, kezdeysoq monotildi «qyzmetshi» ghana shaghymdanady. Shaghymdana bersin... tipti kezdeysoq adam retinde ózine júmysty basqa sektordan izdesin! Búl jerde kezdeysoq qyzmetshilerding mýddesine memleketting mýddesi men qúzyryn qor qylugha nege jol beriledi? Mine, osylaysha bastalghan dúrys bastamanyng ayaghy bolmady, mazmúny ashylmady, sayasatqa ainalmady. Biraq asa myqty orystildi mamandy da memlekettik salada qyzmetke alugha bolady, ony memlekettik qyzmetker retinde emes, belgili bir sala boyynsha sarapshy-maman retinde! Tipti onday mamandy shetelden de tartugha bolady. Yaghny memlekettik mýddeni algha bastyru ýshin barlyq jaghynan da zang men qisyn jetkilikti.

Memlekettik úiymnyn/mekemening otyrysyn qay tilde jýrgizemiz? Eki tilde birdey. Qalay sonda? Qazaqtildi qyzmetker memtilde sóilese, orystildi qyzmetker orys tilinde oiyn aita beredi, biraq eki tarapqa da birdey talap qoyylady: qyzmetshi tolyq mengermegen tildi auyzeki týsinuge tiyis. Eger de maqúrym bolsa, onday adamdy «kópúltty» Qazaqstan memleketine qyzmetshi etip alugha әste bolmaydy! Búl - bazar emes, әrkim óz tilimen týsinisip, sauda jasay beretin, búl – memleket!

Úsynylyp otyrghan búl modeli-sayasat jalghasa bermeydi. Merzim jaghynan bes jyldy ghana qamtuy mýmkin, búl uaqyt ishinde naghyz qostildi, tipti memtildi óte jaqsy mengergen kelesi úrpaq әlgi dýbәrә buyndy yghystyryp shyghady bolmasa bes jylda memqyzmetshilerding barlyghy derlik mengerip shyghar edi. Boldy!!! Osylaysha memlekettik sektordaghy til mәselesin bas ayaghy 5-aq jylda sheship tastaugha әbden bolady.

Memlekettik dәlizdegi tilding qanday ekendigi kóshedegi yaghny qoghamdyq sektordaghy adamgha qanday qatysy bar?! Eshqanday da. Kóshede shemishki satatyn bolmasa zeynetke shyqqan,tipti studentke de memleketting qay tilde qyzmet etetini eshbir kedergi etpeydi, al memleket tarapynan kerek qújat pen hat-habar eki tilde birdey berile beredi. Endeshe búghan qoghamdyq pikir men demografiyanyng qanday qatysy bar?! Memleketting óz qyzmetin memtilde atqaruyna eshbir demografiyalyq jaghdaydyng da әseri joq. Ol zandy da, sheshimderdi de, otyrystardy da qazaq tilinde atqara alady jәne solay boluy tiyis. Biraq qoghamdyq orta bolmasa til  sayasaty ýshin ol jerde demokratiyalyq  sayman – ilespe audarma bolsa jetkilikti, sosyn qazaqsha týsinbeytin qarapayym azamattyng haty men tilegine oryssha núsqasyn/audarmasyn beruge adam qúqyghyn búzbau jaghy qarastyrylsa bolghany. Búl memleketting mәdeniyetin de qalyptastyrady, memleket pen azamattyq qogham arasyn da jaqyndatady. Biraq jazbasha qatynasta audarmamen birge memtildegi týpnúsqa mindetti týrde qosa jýrui kerek. Kerisinshe, týpnúsqa oryssha bolyp, oghan qazaqshasy qosaqtalmauy tiyis. Negizinde dúrys bolghanda, qazaqstandyq til sayasatynyng iydealy osylay bolar edi!

Al biz búnyng ornyna ne istedik? Qazaqtildi qyzmetkerdi audarmashy etip qoyyp, orystildi qújattardy arhiv ýshin soghan audartyp otyrdyq, al naghyz tildik orta tek qana orystildi bolyp qala berdi, qazaq tilining resmy salasy audarma-kalikalyq sipatqa kóshti.  Búl shyn mәnindegi qylmys edi. Aqyrynda qazaqtildi qyzmetkerler orystildene bastady. Qazaq tilining resmy salasy damymay keri ketti. Al tildik ortanyng bastysy – memlekettik dәlizde.

Osy jerde qoghamda әbden tizesi shyqqan qisynsyz tirkesterge qatysty oy órbitu kerek bolyp otyr. Mysaly kóptegen ónirlerde «tilderdi damytu» degen jalpaqsheshey tirkes resmy basqarmalar men departamenttin,tipti komiytetting de atauyna kiristirilgen. Búl josyghy joq qisynsyz nәrse: elde 100-den asa etnos bolatyn bolsa, Qazaqstan sonshama tilderdi damytudy moynyna aluy – absurdtyng absurdy. Shyn mәninde әlgi mýsәpir resmy ataular «til sayasaty jónindegi» bólim, departament, basqarma, komiytet syqyldy bolyp kelui kerek edi.

Jiktey aitatyn bolsaq, orys tili onsyz da damyghan halyqaralyq til jәne ony odan әri damytatyn Resey federasiyasy bar, búl turaly ózbek, ukraiyn, polyak, nemis, týrikpen, qyrghyz, sheshen-ingush,  týrik taghy basqa tilder turaly da aitqan qisyndy bolmaq. Al úighyr, dúnghan, kurd sekildi tilderdi damytu ýshin búl etnostardyng aldynda tarihy әri zandyq kýshi bar halyqaralyq qúzyr men qúzyrettilikke ie boluy kerek, yaghny BÚÚ bolmasa YuNESKO aldynda mindetteme alyp, soghan sәikes talap pen qoldau bolsa ghana olardy damytugha Qazaqstan mindetti bolmaq. Al eldegi etnosaralyq tatulyq nyghaytudyng búl salagha eshbir qatysy joq. Sondyqtan memlekettik til sayasatynyng berekesin ketirip kelgen jalpaqshesheylik pen jalghan bastamanyng qúiryghy bir tútam bolghandyqtan da, búl salada nәtiyjesizbiz. Alayda, qoghamdyq dengeyde jergiliktengen tildik sayasat ýshin búlardy ishki sayasattyng bir kórinisi retinde nazar audarugha әbden bolady, biraq ol kez kelgen tilding tarihy damu mindetin Qazaqstannyng moynyna ilu degen sóz emes. Al halyqaralyq dengeyde әlgi úighyr, dúnghan, kurd tilderin damytu ýshin sol etnostardyng tarihy jerin ústap otyrghan memleketterge qarata bastama kóteru – Qazaqstannyng halyqaralyq arenadaghy mindeti ghana emes, ózimizdegi әlgi diasporalardy ruhany qoldau әri paryz bolmaq. Tújyra aitqanda, úighyr men dúnghannyng tilin damytugha tiyisti memleket – Qytay, kurdtardyng tiline Irak pen Týrkiya mindetti. Al týrkilerding qara shanyraghyn ústaushy basty el retinde noghay, tyva, qaraqalpaq, qúmyq, qarashay-balqar, ghaghauyz taghy basqa týrki júrttarynyng tilderin ghylymy әri aralastyq ýshin tilbilim salasy boyynsha damytugha ýles qosu qay jaghynan da jarasymdy әri qisyndy. Sol ýshin de tarihiy-ruhany missiyasy bar Týrkistan qalasynda jalpytýrkilik tilbilim instituty qúrylsa, ol qazaq tilining de damy týsuine yqpaly zor bolmaq.

Al qazaq tilin damytu kerek pe? Álbette. Memlekettik mәrtebesi bar til ýshin býginde terminologiya men leksikologiya, audarma salasy meylinshe damu ýderisin qajetsinude. Tipti, búl salalargha arnayy institut qúru qajettigi bar.

Audarma – tilding altyn kópiri

Árbir tilding ózge tildermen aralasar kópiri bar, ol – audarma salasy. Audarma tehnikalyq sipaty jaghynan jazbasha jәne auyzsha bolyp ekige bólinedi. Auyzsha audarmany «ilespe audarma» dep te, qazaqy maghynasynda «tilmash audarma» dep te ataugha bolady. Audarma salasy mazmúnyna qaray ghylymi, әdebi, resmy jәne túrmystyq dep te jikteledi.Alayda, qazaq tilining býgingi kópirine qarap, búlardyng ara-jigin ajyratu mýmkin emes.

Tilding audarma salasynyng ahualyn qarastyrghanda, onyng qazaq tilin ózge tildermen qatynastyru qabyleti qanday degen mәselege amalsyz tirelemiz. Jalpy, audarma salasynyng damuy tilding ózge tildermen sandyq jәne sapalyq jaghynan qatynas sipatyn bildiretin kórsetki (indikator) bolyp tabylady. Osy túrghydan qaraghanda, qazaq tili әlemdegi qauqarly ondaghan tildermen tikeley qatynas jasap otyrghandyghyna kýmәnimiz bar. Sebebi, Qazaqstannyng memlekettik tilining ózge tildermen audarmasy ózinen tikeley emes, orys tilin deldal etip, sony betke ústap qana kýn keship otyrghanyn jasyrugha bolmaydy. Tipti, onyng ózi de anda-sanda bolatyn asa siyrek qúbylysqa ainalghan.

Qazaq halqynyng demografiyalyq aralastyghy men lingvistikalyq mýmkindigi barynsha aralas-qoralas qytay, týrik, aghylshyn, fransuz, ispan, nemis, ukraiyn, ózbek, gruziyn, monghol, parsy t.t. tildik ortalarmen tikeley túrghyda audarmalyq aralasu ýderisi kóz ýirengen jaytqa ainalmay otyr. Búl jaghynan,tipti manghol tili bizdi shang qaptyryp otyr deuge bolar.Atalmysh sala tek qana orys tilining qúzyry arqyly atqarylatyn lingvistikalyq mindetke ainalghan. Múnyng bir mәselesi, eldegi atalmysh shet tilderin oqytu qazaq tilinde emes, Reseyding memtilinde birynghay jýrgizilip, sol tildegi әdistemening bar biylikti qolyna aluynda. Sonymen, әli kýnge qazaq tilining ózge tildermen aralasy, yaghni, audarmasy bilim salasynda týpkilikti jolgha qoyylmay, tipti, qarastyrylmay otyr deuge bolady. Ásirese, qazaqtildi orta mektepterding ózinde shet tilderi ýshin qatynas tili orys tili bolyp qalyp otyr, yaghni, qazaqtildi balalar shet tilin orys tili arqyly ýirenuge dushar, tәuelsiz qazaqtildi әdisteme de kózge týspeydi.

Týrli elaralyq forumdardyng júmysy eldegi ongha tarta telearnanyng ishinde tek qana «Qazaqstan» arnasynda qazaqshalanady da, basqasynda teriskey elding tiline qotarylatyny jasyryn emes.  Óitkeni, audarmashylar men tilmashtar múnday júmysqa jylyna bir-eki ret qana tartylatyndyghy mәlim, sondyqtan olarda qanday daghdy men bilik qalyptasyp, ózge tilmashtardyng dengeyine jete alsyn! Qysqasy, qazaq tilining audarma salasy beynelep aitqanda, kóterem kýiinde. Synap aitqanda, óz aldyna lingvistikalyq sala retinde memlekettik nazarda emes, audarmashylardyng resmi, qúqyqtyq mәrtebeleri aiqyndalmaghan, olargha qajetti kerek-jaraq pen mýmkindikter jasalmaghan.

Qazaq tilmashtary men audarmashylary ýshin qazaq audarmasyn damytarlyqtay ne qoghamdyq, ne memlekettik nemese kommersiyalyq negizdegi qúrylym joq! Qazaqstanda taralatyn kәmpiutrler men basqa da aqyldy saymandarda avtomattanghan elektron sózdikter bar dey almaymyz, bar bolsa, ol jeke bastama týrindegi, al memlekettik qoldaudaghy onday sayman joq jәne de tek qana orys tilin tәrjimalaugha ghana arnalghan, onyng ózi de iske jaramsyz, uaqyttas, qajetti tildik birlikke balama tabu qiynnyng qiyny.

Audarma salasy әsirese endi ghana memlekettik mәrtebe alyp, damugha amalsyz mindetti alghan til ýshin erekshe manyzy bar, oghan búrynyraqta aitylghan keybir últshyldardyng synarezu pikirining kesirinen jabylghan barlyq ilespe audarma salasyn ózegimiz órtene túryp, ókinishpen eske alugha mәjbýrmiz.

Ayta bersek, atalghan sala boyynsha mәsele jetkilikti,týitkildi sheshuge arnalghan joba joqqa tәn. Endi audarma salasyndaghy keybir mәselelerdi sheshu joldaryn atap ótuge tәuekel eteyik:

• Til komiytetining qúramynda audarma salasyn damytugha qajetti jobalar men baghdarlamalardy, әreketterdi ýilestiretin bólim bolghany abzal;
• Qazaq tilining Audarma salasyn damytu jónindegi arnayy memlekettik baghdarlama kerek;
• Qazaqtildi audarmashylar men tilmashtar birigip, ózderining qauymdastyghyn qúruyna memleket mýddeli bolugha tiyis;
• Audarma salasyn damytugha qomaqty qarjy bóludi qazaq tilin damytudyng bir tetigi retinde qarau kerek;
• Audarma salasyna arnalghan san aluan tildermen qazaq tilin aralastyrudy qoldaytynday arnayy elektron portal jasaqtaluy qajet;
• Qazaq tilining әlemdik jetekshi tildermen qatynasyn tolyq qamtitynday ghylymi-audarmalyq kenester qúrylyp, olar qazaq tilining sol tildermen aradaghy balamalyq (semantikalyq emes, sózbe-sóz) sózdigin týzuge kiriskeni jón;
• Qazaqtildi audarmashylar men tilmashtardy sәikes tildik ortada damytu maqsatymen shetelderge bilikterin arttyru saparlaryna joldama qarastyryp, ony Bilim jәne ghylym ministrligi men Syrtqy ister ministrligi birigip ýilestirui kerek degen tilek bar;
• Barlyq resmy mekemeler men aqparat beru oryndarynda ilespe audarma jýiesi mindetti týrde qolgha alynuy kerek.

Ótken ghasyrdyng 90-jyldary jer-jerde ilespe audarma sinisip, bir de bir jergilikti biylik otyrysy monotilde ótpeytin, sonyng arqasynda qazaq tiline oiysu men bilim alu ýrdisi payda bola bastaghan-dy. Biraq әldekimderdin, bәlkim orystildilerding yqpalynan bolar, «bәrimiz týsinikti tilde sóileyik» degen jetesiz úrannyng jeteginde kettik te, taz qalpymyzgha týstik.

Jalpy alghanda, kez kelgen tilding sharyqtau shegi onyng audarmasynyng damuynan kórinis tabady. Al, memlekettik tilding onday dәrmeni әzirge asa ayanyshty jaghdayda. Qaybir til de әlemdik jәne resmy dengeyge tek qana audarma arqyly jetedi, sondyqtan búghan memtildi damytudyng bastapqy satysy men basty bir kepili retinde nazar audaratyn uaqyt jetti.

Qoghamdyq orta nege qyr kórsetti?

Jogharyda atalghan basty tildik orta memtilge qatysty «mensinbeu» sayasatyn qolgha alghasyn, qazaqtildi qauym ne istedi? Belsendi azamattar arqyly orystildi adamdargha, týrli qyzmetshilerge tiyise bastady. Ony qazaqy qauym batyrlyq pen iskerlik әri otanshyldyq sanady!? Búl bir jaghynan – qylmys, bireuding qúqyghyna, abyroyyna qol súghu, basbúzarlyq deyik. Al memlekettik tilding qúzyry men qazaqtildi adamdardyng qúqyghyna qol súghyp otyrghan memleketting róli qayda?! Búl qylmystyng artynda til sayasatyn jetkilikti jýrgizbey otyrghan tiyisti organdar nege atalmaydy? Keshe ghana elden ketirilgen Quat Ahmetovtyng jazyghy ne? Jazyghy til sayasatyn jeleu etip, adamdargha tiyiskendiginde, dәliregi - basbúzarlyq jasaghanynda. Onda nege ol lankes retinde elden quyldy? Al onday otanshyl jastargha basqasha qalay qimyldau qalyp edi? Áriyne, basqasha zang jýzinde ishki sayasat qúrylymdarymen birigip, qayshylyqsyz, dauryqpasyz, populizmsiz, zandy qoghamdyq jobalardy atqarugha bolar edi! Ol nege atqarmady? Sebebi, Ishki sayasat qúrylymdary onday jobalardy atqarugha jaghday jasamaydy jәne qoldamaydy! Nelikten Quattardyng otanshyl әleuetin ishki sayasatty algha bastyrugha qoldanudan sәikes qúrylymdar qashady?! Olardyng sauaty men әreketin nelikten zangha sәikestendirumen, oqytumen, tәrbiyeleumen, kózin ashumen ainalyspaydy?! Bar mәsele osynda.

Demek, Quattardyng osynday basbúzarlyqqa baruy - til  sayasatyn jýrgizude jәne elding ishki sayasatyn ýilestirude tiyisti organdardyng óz qyzmetterin jetkiliksiz atqaruynan tuyndap otyr degen sóz.  Al monotildi ortalargha memleketting tolerant sayasatyn algha bastyru, siniru, nasihattau sharalary qayda qaldy? Ol memlekettik tildi tejeu arqyly ghana «iske asyrylyp» jatyr ma, sonda?!

Ishki sayasat arqyly jyl sayyn milliardttaghan qarjy júmsalatyn bolsa, sonyng keminde 30 payyzy til  sayasatyn damytugha júmsaluy kerek! Nege? Sebebi, kóptildi, kópjúrtty Qazaqstan ýshin ishki sayasattyng mәiegi – til  sayasatynyng negizinde jatyr. Al biz sony kórer kózge kórmegendey bolyp otyrmyz! Tipti, barlyq ónirlerdegi Ishki sayasat qúrylymdarynyng basty júmys kórsetkishi tilge qatysty boluy kerek. Óitkeni, ishki sayasatty týletetin de, býldiretin de sol – til sayasaty.

Serik Erghali,

pedagogika ghylymdarynyng magistri

Abai.kz